Harun Batukayev
Harun Mahmudoviç Batukayev (23 sentyabr 1914, Qroznı, Terek vilayəti – 1999) — ilk peşəkar çeçen rejissoru, Çeçen-İnquş Dram Teatrının baş rejissoru, Cambul şəhərində Rus Regional Dram Teatrının qurucusu, Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının xalq artisti.
| Harun Batukayev | |
|---|---|
| Harun Mahmudoviç Batukayev | |
 | |
| Doğum tarixi | 23 sentyabr 1914 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 1999 |
| Fəaliyyəti | teatr rejissoru |
| Fəaliyyət illəri | 1936-1994 |
| Təhsili |
|
| Teatr |
X.Nuradilov adına Çeçenistan Dövlət Dram Teatrı Çeçen Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı |
Həyatı
redaktəHarun Batukayev 23 sentyabr 1914-cü ildə Staraya Sunjada tacir ailəsində anadan olub. İbtidai sinif müəllimləri kurslarını bitirmişdir. Şali kəndində kənd müəllimi olaraq çalışmışdır.[1]
Batukayev məktəbdə dram dərnəyi yaratmışdır. Bu dərnəyin uşaqları daim hər cür incəsənət yarışmalarında qalib gəlirdilər. Onda həvəskar rejissor istedadı görüldü və Proletbat klubuna rəhbərlik etmək üçün Qroznıya dəvət edildi. Batukayev tamaşaların mətnlərini və ssenarilərini özü yazıb, səhnədə quruluş vermişdir. Tədricən onun rəhbərlik etdiyi klub populyarlaşdı.[1]
Batukayevin potensialını görən şəhər rəhbərliyi onu Moskvaya oxumağa göndərdi. O, 1936-cı ildə Moskva Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rejissorluq fakültəsini bitirdi.[1]
Peşəkar karyerasının başlanması
redaktəQroznıya qayıdaraq Çeçenistan Dövlət Dram Teatrının direktoru oldu. Onun ilk əsəri — "Cəsur Kikila" pyesi Çeçen-İnquşetiyanın mədəni həyatında əhəmiyyətli bir hadisə idi. Tamaşa üzərində işləmək üçün bəstəkar Ömər Dimayev, şair Arbi Mamakayev, aktyorlar Yaraqi Zubayrayev, Əbuhacı Tulikov, İsmail İbrahimov, Aset İsayeva, Mövji Baduyev cəlb edilmişdir. Tamaşa hər dəfə anşlaqla keçirdi. Çeçen səhnəsi bu vaxta qədər hələ belə uğuru görməmişdi.
"Cəsur Kikila" tamaşasından sonra Nurdin Muzayevin eyni adlı əsəri əsasında "Kolxozçunun bayramı" səhnələşdirildi. Tamaşanın musiqisini Ömər Dimayev, şeirlərini isə Arbi Mamakayev yazmışdır. Xüsusi olaraq ifa üçün yazılan mahnıların bir qismi xalq arasında populyarlaşdı və müstəqil şəkildə yayılmağa başladı. Bu tamaşa da tamaşaçılar tərəfindən çox bəyənildi.
1937-ci ildə Çeçen ədəbiyyatının qurucularından Səid Baduyev "Petimat" pyesini teatra gətirdi. Premyera ərəfəsində, tamaşa artıq hazır olanda Baduyev həbs edildi. Onun bütün əsərləri qadağan edildi. Baduyevin əsərləri Çeçen-İnquş teatrının repertuarının əsasını təşkil etdiyindən, teatrın həyatı demək olar ki, tamamilə iflic oldu.
Teatr repertuarını yeniləməli oldu. 1938-ci ilin yeni teatr mövsümü üçün Nurdin Muzayevin eyni adlı əsəri əsasında "Aset", Bilal Səidovun "Zeynəb" pyesi əsasında "Zeynəb", gürcü dramaturqu Georgi Mdivaninin "Şərəf" tamaşaları hazırlandı. 1939-cu ildə Mixail Lermontovun 125 illiyi münasibətilə teatr "Dövrümüzün Qəhrəmanı" romanının "Bela" hissəsini səhnələşdirməyi qərara aldı. Batukayev bu tamaşaya böyük əmək sərf etdi. Tamaşa üzərində işləmək üçün rəssam E.Bernhard və bəstəkar A.Aleksandrov cəlb olundu. Bu tamaşada Batukayev özü də Azamat rolunu oynadı. Tamaşa, Batukayevin əvvəlki əsərləri kimi, tamaşaçılar və tənqidçilər tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.
Harun Batukayev Çeçen xalqının tarixindən bəhs edən bir tamaşa səhnələşdirmək arzusunda idi. Uzun müddət idi ki, belə bir tamaşa səhnələşdirilməmişdi. Kömək üçün o, şair Maqomed Qadayevə müraciət etdi. Uzun müzakirələrdən sonra "Adin Surxo" dastanı seçildi. Ancaq bu məqamda Böyük Vətən müharibəsi başladı. Bir çox aktyor cəbhəyə çağırıldı. Batukayev də cəbhəyə getmək istəyində idi, lakin respublika rəhbərliyi onun xahişini rədd etdi. Ön cəbhədə konsert briqadalarının təşkili ona həvalə edildi. elə bu məqamda "Adin Surxo" pyesi lazımlı olduğu üzə çıxdı. Bu tamaşa teatr sənətçilərinin bütün cəbhə səhnələrini gəzdikləri proqramın vacib bir hissəsinə çevrildi.[1]
Deportasiya illəri
redaktə23 fevral 1944-cü ildə çeçenlər və inquşlar deportasiya edildi. Batukayev və ailəsi Qazaxıstan SSRin Cambul bölgəsinə göndərildilər. Ailəsini dolandırmaq üçün Leninogorsk mədənlərindən birində şaxtaçı olaraq işə düzəlməli oldu.
Batukayev Çeçen-İnquş teatrının artistlərini axtardı və 1946-cı ilin sonunda azərbaycanlı bəstəkar Üzeyr Hacıbəyovun eyni adlı operettası əsasında Leninogorskda çeçen dilində "Arşin Mal Alan" operettasını səhnələşdirdi. Aktyor çatışmazlığı səbəbindən hər bir artist qadın rolları da daxil olmaqla bir neçə rol oynadılar. Tamaşaçılar tamaşaya təkrar-təkrar gəlirdi.
Əsərin uğurlu olmasını öyrənən şəhər rəhbərliyinin istəyi ilə tamaşa rus dilində səhnələşdirildi. Bu yeni tamaşa da eyni uğuru qazandı. Sonra tamaşa qazax dilində səhnələşdirildi. Qazax dilində Arşın mal alan eyni uğuru qazandı. Bunun ardınca şəhər rəhbərliyi ona Rus Dram teatrını yaratmağı tapşırdılar. Batukayev əvvəlcə imtina etsə də, sonradan razılaşmalı oldu. Beləliklə, Harun Batukayev Cambul şəhərində Rus Dram Teatrının yaradıcısı oldu. Hətta onun işi o qədər uğurlu idi ki, reabilitasiya qərarı veriləndə, o yeni tamaşa üzərində çalışması səbəbindən öz doğma torpağına qayıtması bir qədər gecikdi.[2]
Vətənə qayıdış
redaktəHarun Batukayev 1958-ci ildə nəhayət vətəninə qayıda bildi. O vaxta qədər Çeçen-İnquş Teatrı Xalid Oşaevin eyni adlı əsəri əsasında "Aslanbek Şeripov" tamaşasını səhnələşdirmişdi. Batukayev "Cəsur Kikila" və "Petimat" tamaşalarını bərpa etməyə başladı. Bundan əlavə, Maqomed Musayevin pyesi əsasında hazırlanan "Terek dalğaları", Xalid Oşaevin eyni adlı əsəri əsasında hazırlanan "Axmar-Xacı" tamaşaları üzərində işləməyə başladı.
Tamaşaçını itirməmək və partiya orqanlarının ideoloji təzyiqini aşmamaq üçün kənd təsərrüfatı mövzusuna keçdi. Dağıstan dramaturqu Əmir Qurbanovun "Kaysarın toyu" tamaşası səhnəyə bel əyol tapdı.
Bundan əlavə, balkar dramaturqu İ.Bataşovun eyniadlı pyesi əsasında hazırlanan "Sultan Yolu" tamaşaları, Nurdin Muzayevin və digərlərinin eyniadlı pyesi əsasında hazırlanmış "Ən Bahalı" tamaşalarına da quruluş verdi.
Nurdin Muzayev və V.Vaynşteynin müharibədən əvvəlki illərdə yazdıqları "Mexaş-Mirzə" komediyası bərpa edildi.
|
Tamaşanın rejissoru Harun Batukayev tamaşanın üslubunu yaxşı hiss etdi və bir çox yaradıcı ixtira göstərdi. Bunun sübutu tamaşaçıların tamaşa boyu şiddətlə reaksiya verməsi, tez -tez alqışları, yüksək gülüşü idi. 1 aprel 1961-ci ildə "Qroznı fəhləsi" qəzeti belə yazırdı
|
|
Harun Batukayev tez-tez dramaturqla birlikdə işləyirdi, xam dramatik materialı səhnəyə çıxarır və bundan möhkəm bir tamaşa alınırdı. Buna görə də dramaturqlar özü ona müraciət edirdi. Batukayevin yaşadığı illər Çeçen dramaturgiyasının çiçəkləndyi dövrə düşmüşdü.
1960-cı illərin ortalarından 1990-cı illərin əvvəllərinə qədər respublika kukla teatrında çalışdı. Birinci çeçen müharibəsi zamanı mərmi atılması ilə yaşadığı ev yandı. İkinci çeçen müharibəsi başlayanda İnquşetiyaya, Troitskaya kəndinə köçdü və burada 1999-cu ilin oktyabrında vəfat etdi. Harun Batukayev elə o kənddə də dəfn edildi.[3]
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 checheninfo
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-04.
- ↑ "Абдулла Гапаев. …И родился театр. Часть II. Дата обращения: 24 декабря 2014. Архивировано 24 декабря 2014 года". 2014-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-04.
Ədəbiyyat
redaktə- Абдулла Гапаев. Режиссёр Батукаев Гарун Махмудович (1914-1990) // Вайнах. № 5—6. 2015.