II Tupak Amaru

II Tupak Amaru, əsl adı Xose Qabriel Kondorkanki Nogera (isp. Túpac Amaru II, José Gabriel Condorcanqui Noguera; 10 mart 1738, Tinta^[d] – 18 may 1781, Kusko^[d]) – Latın Amerikası inqilabçısı, Peruda ispan müstəmləkəçi hakimiyyətlərinə qarşı yerli xalqların üsyanının təşkilatçısı və rəhbəri. Bu ad İnk İmperiyasının son hökmdarı Tupak Amarunun şərəfinə götürülüb. Üsyan uğursuz olsa da, II Tupak Amaru Perunun ispan hökmranlığından azad edilməsinin simvoluna çevrildi.

II Tupak Amaru
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı	José Gabriel Condorcanqui Noguera
Doğum tarixi	10 mart 1738(1738-03-10)
Doğum yeri	Tinta[d], Peru
Vəfat tarixi	18 may 1781(1781-05-18) (43 yaşında)
Vəfat yeri	Kusko[d]
Vəfat səbəbi	başın kəsilməsi
Təhsili	San Fransisko Borja Kolleci[d], San Marcos Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi, inqilabçı, üsyançı
Atası	Migel Kondorkanki[d]
Həyat yoldaşı	Mikaela Bastidas[d] (1758–)
Hərbi xidmət
Döyüşlər	II Tupak Amaru üsyanı[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

II Tupak Amaru Kusko şəhəri yaxınlığında, Tinta əyalətindəki (korreximyento) Surimana kəndində anadan olub. Doğulanda ona ispan adı olan Xose Qabriel Kondorkanki adı qoyulub. Onun ata tərəfdən ulu babası sonuncu sapa-ink Tupak Amarunun qızının oğlu idi. Surimana kəndi digər iki yaşayış məntəqəsi (Pampamarka və Tunqasuka) ilə birlikdə Tupak Amaru ailəsinə miras qalmış əmlakın (kasikazqo) bir hissəsi idi. O, təhsilini hindi zadəganları və kasiklərin uşaqları üçün xüsusi Yezuit kollecində almışdır. Kolleci bitirəndə o, ispan və latın dillərini bilirdi. Özünü təkmilləşdirməyə olan böyük həvəsi onu öz dövrünün ən savadlı adamlarından birinə çevrilməyə imkan verdi və hətta düşmənləri də sonradan bunu etiraf edirdilər. Böyük qardaşının ölümündən sonra Xose Qabriel Kondorkanki titulun və ailə torpaqlarının varisi oldu. Kasikazqoya sahib olduqdan sonra o, ticarətlə məşğul olmağa və tez-tez Lima və Kuskoya getməyə başladı. Bu yolla o, Peru vitse-krallığı və La-Plata əhalisinin müxtəlif qrupları ilə əlaqələr yaratmışdı.

1758-ci ildə o, afro-hind əsilli perulu Mikaela Bastidas Puyukaua ilə evləndi.

Xose Qabriel Kondorkanki erkən yaşda valideynsiz qalmış, ona miras qalan qatır və at sürüsü ilə yük daşımalarına başlamışdı. Şəkər, şərab və bir çox başqa malları daşıyaraq var-dövlət əldə etmiş və cəmiyyətdə özünə müəyyən nüfuz qazanmışdı, lakin məşğuliyyətinə görə ispanlar onu saymazyana "çarvadar" adlandırırdılar.

Ölkəni gəzən Xose Qabriel Kondorkanki Perunun yerli xalqlarının məzlum vəziyyətinə get-gedə daha çox şahid olurdu, hər yerdə hindlilərin yoxsulluğunu və qanunsuzluğu görürdü. O, ispan müstəmləkə hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmağın zəruriliyinə getdikcə daha çox əmin olurdu. Əvvəlcə o, qanuni yollarla yerli əhali üçün bərabər hüquqlara nail olmağa çalışdı, lakin Limadakı səlahiyyətlilər ona öz torpaqlarına qayıtmağı və mərkəzdən qərar gözləməyi əmr etdilər. Sonra o, həqiqəti İspaniyada axtarmaq qərarına gəldi, lakin Peru hindliləri üçün ərizə ilə kral III Karlosu ziyarət edən, lakin Peruya qayıdarkən yolda itkin düşən əmisinin taleyini xatırlayan Kondorkanki bu fikrindən əl çəkdi.

Perunun yerli əhalisi arasında Xose Qabriel Kondorkankinin nüfuzu getdikcə artırdı, insanlar onda təkcə öz qəbilə üzvünü deyil, həm də mövcud vəziyyəti dəyişdirməyə qadir bir rəhbər görürdülər. Hindi rəhbərləri ona daim hörmət göstərir və bir çoxları onu Tupak Amarunun varisi kimi qəbul edirdilər. Bəzi tarixçilərin fikrincə, onun silahlı üsyan planı da məhz həmin dövrdə yetişmişdi.

Üsyan

4 noyabr 1780-ci ildə II Tupak Amaru bir keşiş tərəfindən verilən şam yeməyində yüksək rütbəli müstəmləkə məmuru Antonio-de-Arixanın sərxoşluğundan istifadə edərək bir neçə köməkçisi ilə onu tutub Tunqasukudakı hindi rəhbərlərindən birinin evinə apardılar və orada onu bir sıra mühüm sənədləri, o cümlədən Tinta şəhərinin xəzinədarına yazılmış əmri imzalamağa məcbur etdilər. Xəzinədara yazılan əmrdə xəzinədəki bütün pulları, silahları və qatırları Tunqasukuya göndərmək tələb olunurdu. Son hadisələrdən xəbərsiz olan xəzinədar bunun quldurların hücumu ilə əlaqədar olduğunu düşünərək üsyançılara silah və pul göndərdi.

Noyabrın 10-da mərkəzi meydanda İspaniya kralının adından oxunan saxta sənədə görə Antonio-de-Arixa Perunun yerli əhalisinə uzun illər zülm etdiyinə görə cinayətkar elan edildi və meydanda asıldı. Həmçinin, İspaniya kralının adından yerli əhaliyə tətbiq edilən bütün vergi və rüsumları ləğv edən saxta fərman oxundu. Tezliklə üsyançılar daha bir neçə qonşu şəhəri ələ keçirdilər, burada da kralın adından saxta fərmanlar oxundu. Üsyançı ordunun sayı artıq 6 min əsgərə yaxın idi. Üsyanın ilk dövrlərində II Tupak Amaru getdiyi hər yerdə İspaniya kralı III Karlosun adından çıxış edir və kralı aldadaraq Perunun yerli əhalisinə qarşı ədalətsiz siyasət yürüdən müstəmləkə hakimiyyətinə qarşı hərəkət etdiyini bəyan edirdi.

Kuskoda üsyanın miqyasını görən ispan hakimiyyəti təlaşa düşdü və tələsik ordu yığmağa başladı. İspanlar, arasında krala sadiq hindilər də olan 1300-ə yaxın əsgər topladılar və üsyançılara qarşı göndərdilər. Döyüş 18 noyabr 1780-ci ildə Sanqarara şəhəri yaxınlığında baş verdi və II Tupak Amarunun başçılıq etdiyi üsyançıların inamlı qələbəsi ilə başa çatdı. Döyüşdə 578 ispan həlak oldu, ölən hindilərin sayı məlum olmasa da, üsyançılar arasında da ağır itkilər oldu. Döyüş göstərdi ki, Tupak Amaru əsir götürülmüş ispanlara vəhşicəsinə işgəncələr verən və edam edən, bununla da uzun illər davam edən işğal siyasətinin qisasını aldığını düşünən hindilərə tam nəzarət edə bilmir. Bu döyüşdən sonra o, Perunun kreol əhalisi arasında dəstək axtarmağa başladı. Lakin hindilər getdikcə daha çox Tupak Amarunun nəzarətindən çıxırdılar və istər ağ, istər metis, istərsə də zənci olsun, bütün hindi olmayanları öldürürdülər. Əvvəlcə II Tupak Amaruya dəstək verən Kusko şəhərinin kreolları da fikirlərini dəyişdilər və ispanlarla birlikdə şəhərin müdafiəsinə hazırlaşmağa başladılar.

II Tupak Amaru Kuskonu mühasirəyə aldı, lakin güclü müdafiə sayəsində şəhəri ilk hücumdan ala bilmədi və Limadan gələn əlavə qüvvələrdən qorxaraq Tintaya çəkildi. Bu manevrlə o, təşəbbüsü itirdi və Limadan gələn əlavə qüvvələr Kuskonun tutulma ehtimalını aradan qaldırdı. Bir neçə məğlubiyyətdən sonra o, Tinta və Sanqarara şəhərləri arasında mühasirəyə alındı və özünün iki yüksək rütbəli zabiti, polkovnik Ventura Landaeta və kapitan Fransisko Kruzun xəyanəti nəticəsində o və qalan tərəfdarları əsir düşdü.

II Tupak Amarunu parçalamaq cəhdi

Edamı

II Tupak Amarunun edamı çox qəddarcasına icra edildi. İspaniya məhkəməsinin hökmünə görə, əvvəlcə onu edam yerinədək ata bağlayıb sürüklədilər. Onu öldürməzdən əvvəl gözləri qarşısında böyük oğlu İpolitonu, həyat yoldaşı Mikaela Bastidas Puyukaxuanı, əmisi Fransisko Tupa Amaro, qaynı Antonio Bastidas və bəzi komandirlərini əvvəlcə dillərini kəsib ardınca asmışdılar. II Tupak Amarunun 12 yaşlı oğlu Fernando da edam cəzasına məhkum edilmişdi və valideynlərinin öldürülməsinə şahidlik etmişdi, lakin onun cəzası həbslə dəyişdirildi və o, həyatının qalan hissəsini İspaniyada həbsxanada keçirdi. Nəhayət, əcdadı I Tupak Amarunun iki yüz ildən çox əvvəl edam edildiyi Kusko şəhərinin baş meydanında II Tupak Amaru da edam edildi. Əvvəlcə onun dilini kəsdilər, sonra onu atlara bağlayaraq bədənini parçalamağa cəhd etsələr də, bu uğursuz oldu. Bundan sonra onun başı kəsildi və yalnız sonra atları 4 tərəfə çapmaqla onun cəsədi parçalandı.

Məhkəmənin qərarına görə, onun gövdəsi şəhərə baxan təpədə tonqalda yandırılmalı idi. Onun başı 3 gün şəhərin edam meydanında nümayiş etdirilmək üçün Tintaya göndərilməli və sonra şəhərin əsas girişində nizəyə taxılıb nümayiş etdirilməli idi. Onun qollarından biri kasik olduğu Tunqasukaya, digər qolu isə həmin yerlərdə eyni şəkildə nümayiş etdirilmək üçün paytaxt Karabaya əyalətinə göndərilməli idi. Onun ayaqları müvafiq olaraq Çumbivilkas və Lampa əyalətlərindəki Livitika və Santa-Rozasa göndərilməli idi.

Numizmatikada

II Tupak Amaru 1971–1983-cü illərdə buraxılan Peru qəpiklərində təsvir edilmişdir.

Həmçinin bax

• İnk imperiyası
• Tupak Amaru İnqilab Hərəkatı
• Tupak Amaru Şakur — Tupak Amarunun şərəfinə adlandırılıb