Kirman bəylərbəyliyi — Səfəvilər dövlətinə bağlı bölgələrdən biri.
| Səfəvilər dövlətinin bəylərbəyliyi | |||
| Kirman bəylərbəyliyi | |||
|---|---|---|---|
|
|||
|
— 1740
|
|||
| Paytaxt | Kirman | ||
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan dili, fars dili | ||
| Bəylərbəyi | |||
| • | Əhməd xan Ustaclı (ilk) | ||
Bəylərbəyliyin yaranması
redaktə1503-cü ildə Şah I İsmayılın Kirman ərazisini Səfəvilər dövlətinə birləşdirməsindən sonra Kirman bəylərbəyliyi yaradıldı. Səfəvilər imperiyasının cənub-şərqində yerləşən Kirman bəylərbəyliyi sonralar Səfəvilərin xass mülkünə çevrilmişdi.[1] “Təzkirət əl-müluk”da da bu bəylərbəylik barədə məlumat verilir. həmin əsərə görə Kirman xassə əmlakı tərkibinə daxil olub, sərkare xassey-i şərifə tərəfindən idarə edilirdi.[2]
Bəylərbəyliyin mərkəzi Dəşti-Lüt səhrasının cənub qərbində yerləşən Kirman şəhəri idi. Mərv şəhəri kimi Səlcuq ağalığı dövründə parlaq dövrünü yaşayan Kirman şəhəri monqolların və teymurilərin hücumları zamanı böyük dağıntılara məruz qalmışdır. Səfəvilərin hakimiyyətinin bərqərar olması ilə şəhər əvvəlki ehtişamını bərpa etmişdi. J.B.Tavernye yazır: “... dəfələrlə xarabazara çevrilmiş böyük bir şəhər olan Kirmanda son xanların xoş bir məkana çevirmək üçün böyük pullar xərclədikləri bir evdən və bir bağçadan savayı gözəl bir tikiliyə rastlanmır”. [1]
Əhalisi
redaktəKirmanda Əfşar elləri yaşayırdı. Bıçaqçı Əfşarlar kimi ad çıxaran Kirman əfşarlarının sayı ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Yalnız XIX əsrin əvvəllərində A.Dupre tərəfindən hazırlanan siyahıda onların saylarının 6000 ailə 431, yəni 30 min nəfər olduğu göstərilir. Lakin bu da Kirmanın əhalisinin sayı ilə bağlı hər hansı bir mühakimə yürütməyə imkan vermir.[3]
Tarixi
redaktəKirmanın ilk hakiminin adına 1524-cü ildə mərhum Qara xanın oğlu Abdulla xan Ustaclı Kirman hakimi Əhməd Sufi oğlu Ustaclı ilə birlikdə rumlu və təkəli tayfalarına qarşı çıxdı və Xərzavil adlı yerdə onların arasınad döyüş baş verdi.
Həsən bəy Rumlu 1544-cü ildə baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən yazır ki, H. 951 (1544)-cü ildə Şahqulu sultan Əfşar Kirman hakimi idi.
Məhəmməd Yusif Qəzvini h. 977 (1569)-ci ildə baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən Əfşar əsilzadələrindən Yaqub bəyin Kirman hakimi olduğunu qeyd edir.[4] 1576-cı ildə Vəli xan Əfşar Kirmanda hakim idi.[5] Ondan sonra bəylərbəyliyi Əliqulu bəy Əfşar olur. II Şah İsmayıl Kirman hakimi Əliqulu bəy Əfşarı tutduğu vəzifədən azad edib, onu qorçubaşı təyin etmiş, Kirmana isə Mahmud sultan Əfşar hakim göndərmişdi. Sultan Məhəmməd Xudabəndə hakimiyyətə keçdikdə bura Əfşarlardan Vəli xan hakim təyin edilmişdi.[6] 1586-1587-ci illərdə isə Vəli xan Əfşarın Kirman valisi idi. Bu zaman oğlu Bektaş xan isə Yəzd valisi və Əfşarlardan Yusif xan isə Əbərguh hakimi idi. [7] I Şah Abbas əvvəlcə - 1588-ci ildə Astrabad hakimi Bədr xan Əfşarın oğlu Bektaş xanı Kirmana hakim təyin edir.[6] O, Fars hakimi Zülqədər Yaqub xan tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırılır. Yaqub xan Kirman hakimliyini Şahla razılaşmadan əski qorçubaşı Yusif xan Zülqədərə verdi. Ancaq I Şah Abbas 1591-ci ildə Farsa qoşun göndərdi. Yaqub xan İstəxr qalasına sığındı. Şah möhürdar Esləməs xan Zülqədərə İstəhrin tutulmasını tapşırdı, Qaramanlı Fərhad xan isə Kirmanı ələ keçirməli idi. Fərhad xanın alayı Kirmana yaxınlaşdıqda Yusif xan müqavimət göstərməyib təslim olur. Kirmana yenə Vəli xan Əfşar hakim təyin edilir . Ancaq elə həmin il I Şah Abbas Kirmanın idarəsini Bektaş xanın əmisi Abbas sultan Əfşara tapşırdı. Abbas sultan buradakı Əfşar ellərinə də əmir təyin edilir. Ancaq onu tezliklə Bektaş xan aradan götürdü.[6] Şah Abbasın hakimiyyətinin altıncı ilində - 1603-cü ildə Kirman hakimliyinə tir-kaman qorçusu Həsən xan Ustaclının namizədliyi irəli sürülmüş və Kirman hakimliyi ona verilmişdi. Əfşarlardan xeyli əhali Kirman bölgəsində məskun olub, I Şah Abbasın hakimiyyətinin 6-cı ilində özbəklərlə müharibəyə gec gəldiklərinə görə cəzalandırılsalar da, sonrakı döyüşlərdəki qəhrəmanlıqları nəzərə alınmış və nəticədə Şah onları əfv etmiş və Kirmandakı ulkaları özlərinə qaytarılmışdır. XVII əsrin əvvəllərində Kirman hakimi Zülqədərdən Rüstəm xan idi. O, 1603-cü ildə Osmanlılarla savaşda əsir götürülmüşdü. I Şah Abbas dövründə Kirman hakimi bir müddət Gəncəli xan olur.[8] 1626-cı ildə Təhmasibqulu xan Tərxan Türkman saray əmirlərindən olub, ona xan rütbəsi verilmiş və Kirmana hakim təyin olunmuşdu. O, 1627-ci ildə vəfat edir. Əmir xan Söklən Zülqədər həm möhrdar, həm də Kirmana hakim təyin edilir. [9] I Şah Səfinin hakimiyyətinin əvvəllərində - 1633-cü ildə Səfəvilər dövlətində qorçubaşı vəzifəsi Kirman hakimi, həm də möhürdar vəzifəsində olan Zülqədər türk tayfasının Söklən obasının böyük əmirlərindən Əmir xan Zülqədərə tapşırılır. O, uzun müddət siravi qorçu olmuş, kifayət qədər hərbi təcrübə qazanıb yüzbaşı rütbəsinə layiq görülmüş və sonra möhürdar, Xar-Simnan, və nəhayət Kirman hakimi kimi məsul vəzifələrdə çalışmış və nəhayət qorçubaşı hərbi vəzifəsinə yüksəlmişdir.[10] "Abbasnamə"də h. 1058 (m.1648)-ci ildə Kirman əyalətində qorçubaşı Murtuzaqulu xanın, h.1068 (m.1657)-ci ildə isə Abbasqulu xanın hakim olduqları barədə məlumat verilir.[9]
Mahalları
redaktəHakimləri
redaktə- Əhməd xan Ustaclı və ya Sofu oğlu Əhməd Sultan
- Şahqulu sultan Əfşar (1544)
- Yaqub sultan Əfşar (1569)
- Yaqub sultanın qardaşı Yusifqulu sultan
- Vəli xan Avşar (1576)
- Mahmud Sultan Əfşar (1577)
- Vəli xan Əfşar (1586-1587)
- Bəktaş xan Əfşar
- Gəncəli xan Zığ
- Təhmasibqulu xan
- Mürtəzaqulu xan Şamlı
- Gürgin xan (1699-1703)
- Səfiqulu xan Türküstanoğlu
- Məhəmmədrüstəm xan Səidli-Əfşar
Mənbə
redaktə- Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar, Avşarlar, Bakı, "Şuşa", 2008
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Nəciyev, Elnur. Səfəvi dövlətinin əhalisi (az.) (1-ci nəşr). Bakı: Turxan. 2024. 121–122.
- ↑ Minorsky, V.F. Tadhkirat al-muluk. A manual of Safavid Administration (circa 1137/1725). Persian text in Facsimile (B.M. Or. 94-96) / V.F.Minorsky. ‒ London: printed by W. Heffer & Sons, – 1943. ‒ p. 170
- ↑ Nəciyev, Elnur, s. 122.
- ↑ Bayramlı, Zabil. Azərbaycan səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk-qızılbaş əyanlarının rolu (az.) (1-ci nəşr). Bakı: Avropa. 2015. 38–39.
- ↑ Bayramlı, Zabil, s. 40
- ↑ 1 2 3 Bayramlı, Zabil, s. 266
- ↑ Bayramlı, Zabil, s. 42
- ↑ Bayramlı, Zabil, s. 54
- ↑ 1 2 Bayramlı, Zabil, s. 267
- ↑ Bayramlı, Zabil, s. 98-99