Leyli və Məcnun (Həqiri)
Leyli və Məcnun - Həqiri Təbrizi tərəfindən məsnəvi janrında yazılmış poemadır. Həqiri “Leyli və Məcnun” mövzüsuna Füzulidən on il əvvəl müraciət etmişdir. Həqirinin “Leyli və Məcnun”u bu mövzuda Azərbaycan dilində yazılmış ilk əsərdir.[1] Əsər orijinallığı və mündəricəsi, dolğun və canlı xarakterləri, obrazları, sadə və aydın dili ilə diqqəti cəlb edir.
| Leyli və Məcnun | |
|---|---|
 | |
| Janr | məsnəvi |
| Müəllif | Həqiri Təbrizi |
| Orijinal dili | Azərbaycan dili |
| Yazılma ili | 1525 |
Məzmunu
redaktə
Tədqiqi
redaktəHəqirinin əsərlərindən ibarət divanın tərtib olunması haqqında məlumat yoxdur. Lakin, bir çox təzkirə müəlliflərinin Həqiri şerini təqdir etməsi, habelə qəzəllərindən nümunələr gətirilməsi şairin divanının mövcud olması fikrini təsdiq edir. Həqiridən bəhs edən təzkirə müəllifləri onun yalnız fars dilində yazılmış qəzəllərindən nümunələr gətirsələr də, dövrümüzə qədər şairin yalnız Azərbaycan dilində yazdığı “Leyli və Məcnun” əsəri gəlib çatmışdır. Əsər elm aləminə ilk dəfə Şarl Rio [2] tərəfindən təqdim edilmişdir. Şarl Rio əlyazması halında olan bu əsəri yaxşı oxuya bilmədiyindən onu “Azərbaycan dilində yazılmış naməlum müəllifli əsər” kimi təqdim edir.[3]
Həqiri “Leyli və Məcnun” poemasının başlanğıcında Nizami, Dəhləvi və Hatifinin adını hörmətlə yad edir, onların əsərlərində mövzu və sənətkarlığı yüksək qiymətləndirərək göstərir ki, bu maraqlı mövzunu mən isə türk dilində qələmə aldım.
|
İki nəzm issi bunu seyr eyləyə Həm Nizami rəhmətüllah əliyyə Xosrov ondan nəzm qıldı naməyi Verdilər pəs Hatifiyə xaməni Hatifi dəxi nəzm etdi bittəmam, Xoş mürəttəb etdi ol şirin kəlam.[4] |
|
Akad. H. Araslı Həqiri poemasını tədqiq edərək bu əsərdə Nizami, Dəhləvi və Hatifi irsinin təsirini ayrı-ayrılıqda elmi dəlillərlə sübut etmiş və şairin həmin mövzuya gətirdiyi yeni motivlərin geniş şərhini vermişdir.[5]
H. Araslı qeyd edir ki, əsərdə hadisələrin inkişafı onun Hatifi “Leyli və Məcnun”u təsiri altında olduğunu açıq surətdə göstərir.[4] Əsər heca vəzninə, on birliyə çox uyğun olan bir bəhr ilə yazılmışdır. “Failatün, failatün, failat” ölçüsündə verilmiş misralar çox zaman heca ilə qarışmışdır.[4] Həqiri qəzəllərində Nəsimi və Xətainin təsiri açıq hiss olunur.[4]
Türkiyə alimi, prof. Agah Sirri Ləvəndi “Ərəb, fars və türk ədəbiyyatında “Leyli və Məcnun” hekayəsi” adlı əsərində Həqirinin poemasını başqa “Leyli və Məcnun”larla müqayisə etmişdir.[6]
Müəlliflik məsələsi
redaktəOrta əsr müəllifləri poemanın, divanın, minacat, nət və mədh hissələrinin sonunda, qəzəldə isə son beytdə təxəllüslərini qeyd edirdilər.[7]“Leyli və Məcnun” poemasının Britaniya muzeyində saxlanmış və Şarl Rio tərəfindən kataloqlaşdırılmış əlyazmasının giriş hissələri ixtisar edildiyindən şairin təxəllüsü saxlanmamışdır. Ancaq qəzəldə bu təxəllüs görünür. Şair Məcnunun dilindən Leyliyə belə bir qəzəl yazır:
|
|
Ey şaha, mən bəndəni sən şad qıl, Vəsililən bu qeyğudan azad qıl, Mən zəifü natəvanam hicr ilən, Kamımı ver bilməzəm bidad qıl. Lütf qıl ey aləmin şahı bu gün, Bunçılayın könlümü abad qıl. Gözlərəm yolun sənin leylü nəhar, Vəsl evin könlümdə sən bunyad qıl. Gecə-gündüz munisü məhrəm mənəm, Çeşmi şuxtü qaməti şümşad qıl. Padişaha! Kamiransan dərcahan, Zülfdən ehsani-ədlü dad qıl. Əsdi badi-sübh əz kuyi sənəm, Ey könül, sən ömrümü bərbad qıl. Ey Həqiri, ulu bir şirin üçün, Kuhkən bol, naleyi-fərhad qıl.[8] |
|
Qəzəlin son beytində olan “Ey Həqiri” ifadəsi şairin təxəllüsünü təyin edir. Eyni zamanda Məcnunun Leyliyə yazdığı şeiri:
|
|
Misli Məcnun, sən cəmali Leyliyə, Bu Həqiri valegü heyran durur.[8] |
|
və onun eşqindən şikayəti də
|
|
Bilməzəm səndən kimə dad edim, Ey Həqirinin günün zar edən eşq.[9] |
|
beyti ilə qurtarır ki, bunlar da müəllifin Həqiri təxəllüslü şair olmasını sübut edir.[9]
Yazılma tarixi
redaktəƏsərin harda və kim tərəfindən yazılması məlum olmasa da, əbsəc hesab ilə söylənilmiş tarixi vardır:
|
|
Adına günü idi şəhri-rəcəb, İşbu nəzmi eylədi könlüm tələb, Tarix ol dəm zey idi lamü əlif, Saəti səd idi, əyam şərif. [9] |
|
Bu misralar şairin əsəri rəcəb ayında, adına günü başladığını göstəməklə zey – 900, lam – 30 və əlif – 1 hərfləri ilə ifadə olunmuş tarix bu əsərin 931 hicri, 1525-ci il miladidə yazıldığını göstərir.[9]
Beyt sayı
redaktəŞair, əsərin sonunda poemanın beyt sayını göstərərək yazır:
|
|
İki min yüz əlli beyt oldu haman, İki aşiq halını etdim bəyan.[9] |
|
Lakin dövrümüzə çatmış yeganə əlyazma nüsxəsində min səkkiz yüz əlli beyt (1850) vardır. Əlyazmasını tədqiq etmiş akademik H. Araslı ehtimal edir ki, “bu gün elm aləminə məlum olan bu nüsxə şairin öz əlyazması deyildir. Ola bilsin ki, əsəri kopya edən xəttat onu beş yüz misraya qədər ixtisar etmişdir.”[4]
Mövzular
redaktəNizami, Dəhləvi və Hatifinin məsnəviləri kimi Həqirinin “Leyli və Məcnun”u da lirik əsərdir. Nizami ədəbi məktəbini davam etdirən digər şairlər kimi, Həqiri də dövründə cəmiyyətin inkişafına başlıca maneə olan qanun və adətlərlə barışmırdı. Feodal hakimlərinin qılıncı gücünə və ruhanilərin dini ehkamları vasitəsiylə möhkəmlənib məişətə keçən adətlərin çürüklüyünü, bu cür qanunların insan mənəviyyatını korladığını əyani şəkildə göstərmək üçün məhəbbət mövzusu Həqiriyə geniş imkanlar yaradırdı.[10] İnsanın ən ülvi hisslərindən olan sevgi hissini tərənnüm etməklə şair, bir tərəfdən insanın varlığında, onun daxili aləmində hisslər mübarizəsini təsvir edir, digər tərəfdən insan qəlbini bayağı hiss və duyğulardan təmizlənməyə çağırır. Şairin fikrincə, mənəvi zənginliyə malik insan qeyri-humanist qanun və adətlərə boyun əyməz, əksinə bu adətləri yaşadanlara qarşı fəal mübarizə aparmış olar. Həqirinin aşiq qəhrəmanı Məcnun sevgilisinə deyir:
|
|
Səndən ayrı gəzməzəm ey dilrüba, Çün xəyalın canda mehmandır mana. Surətin şu Kəbətüllahdır yəqin Asitanın ərşi-rəhmandır mana.[10] |
|
Burada şairin xürafata qarşı çıxması, həqiqət cəbhəsində dayanması görünür. Həqiri qəhrəmanının dili ilə insanın əzəmətini, paklığını bildirmək istəyir. Bu müraciətdə dini ehkamlara, onun müqəddəs saydığı obyektlərə qarşı insan və onun gözəlliyi durur. “Leyli və Məcnun” mövzusunda qələmə alınmış başqa əsərlərdə olduğu kimi Həqirinin poemasında da, əsas qəhrəmanlar təkamül dövrü keçirirlər. Lakin, Həqirinin qəhrəmanları, xüsusilə Məcnun həmin təkamül dövründə öz fəlsəfi və etik görüşlərini aydınlaşdırmaqdan daha çox Dəhləvi və Hatifinin Məcnununa oxşamağa çalışır. Hatifi Azərbaycan folklor motivlərindən və dastan qəhrəmanlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən faydalansa da, Dəhləvi və Hatifinin təsiri onun qəhrəmanını bir növ qəlibə salmış, koloritdən məhrum etmiş, həm də obrazın görüşləri ilə mübarizəsinin vəhdətinə xələl gətirmişdir. Sənətkar azad sevgi uğrunda mübarizə aparan mütəfəkkir bir şairin surətini yaratmaq məqsədini qarşısına qoymuş, onun macəralı həyatını və fəaliyyətini təsvir etmişir.[10]
İstinadlar
redaktə- ↑ Cahani, 1979. səh. 126
- ↑ Charles Rieu – Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum Arxivləşdirilib 2023-07-26 at the Wayback Machine, London, 1888, səh. 258
- ↑ Charles Rieu – Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888, səh. 258, Add. 7937/IX, foll.117-167
- ↑ 1 2 3 4 5 Araslı, 1940. səh. 90
- ↑ H. Araslı – Böyük Azərbaycan şairi Füzuli, Bakı, 1958, səh. 65
- ↑ Agah Sirri Levent – Fars, arap ve tür edebiyyatlarında “Leyli ve Mecnun” hikayesi, Ankara, 1959
- ↑ Araslı, 1940. səh. 87
- ↑ 1 2 Araslı, 1940. səh. 88
- ↑ 1 2 3 4 5 Araslı, 1940. səh. 89
- ↑ 1 2 3 Cahani, 1979. səh. 127
Ədəbiyyat
redaktə- Araslı, Həmid. Şərqdə Leyli və Məcnun əsərləri (“Nizami” (I kitab)). Bakı: Azərnəşr. 1940. 222.
- Mahmudova, S.M., Həqiri Təbrizi və onun "Leyli və Məcnun" əsəri, Bakı: BDU Nəşriyyatı, 1998
- Cahani, Qasım, Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, Bakı: Elm, 1979