Mirzə Baxış Nadim

Mirzə Baxış Nadim (1785, Nəvai, Cavad qəzası – 1880, Nəvai, Cavad qəzası) — Azərbaycan şairi.

Mirzə Baxış Nadim
Mirzə Baxış Molla Əsədulla oğlu
Doğum adı	Baxış
Təxəllüsü	Nadim
Doğum tarixi	1785
Doğum yeri	Nəvai, Cavad qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	1880
Vəfat yeri	Nəvai, Cavad qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası
Fəaliyyəti	şair
Mirzə Baxış Nadim Vikimənbədə

Həyatı

Mirzə Baxış Nadim 1785-ci ildə Navahı kəndində anadan olmuşdur. O, Azərbaycanın məşhur şairlərindən biridir. Uzun bir ömür sürən Mirzə Baxış Nadim XIX əsrin əvvəllərindən sonlarına qədər Azərbaycanda baş vermiş əsas tarixi-ictimai hadisələrin şahidi olmuş, bu hadisələr onun yaradıcıllığında öz bədii əksini tapmışdır. Şair öz əsərlərində həyatın həm lirik-təsdiq, həm də satirik-inkar tərəflərini əks etdirmişdir. Lakin Nadim XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində daha çox həyatın eybəcər tərəflərini kəskin tənqid edən satirik şair kimi tanınmışdır.

Nadim satiralarının əsas tənqid hədəfləri zəhmətkeş xalqı, kəndliləri incidən, onları işlədib haqlarını verməyən bəylər, xanlar, çar divanxanalarında işləyən rüşvətxor, bürokrat məmurlar və əhalini aldadan yalançı din xadimləridir. Şair onların pis, yaramaz əməllərini açıq, birbaşa, özü də qəzəblə təsvir edir. Onun "Murad xan ", "Kərbəlayi" rədifli şerlərində kənd mülkədarlarının istismarçı təbiəti ifşa olunur. Bu şerlərdə biçinçilərin haqqını kəsən, onları təhqir edən xanların qəddar hərəkətləri satirik təsvirin mərkəzinə çəkilir. Şair acı kinayə, açıq təhqir üsullarından istifadə etməklə satira hədəfinin eybəcər simasını canlandırı:

Ay ağalar, sizə tərif eyləyim,
Nə iş tutub üzü qarə Murad xan.
Tamam kəsib biçininin haqqını,
Heç verməyib sikkə, parə Murad xan.

Şəltük bəlimindən tikibdir tayə,
Eşşək kimi yüyürürdü kəpəyə.
Münasibdir bir tay qulaq köpəyə,
Qanuq olub canavara Murad xan.

Şairin "Mahmud" adlı satirası insan yerinə qoyulmayan rəncbərlərin ağır həyatına kəskin etiraz əlaməti kimi səciyyəvidir. Dərin ictimai məzmunu olan bu şerdə feodalların hüdudsuz ağalığı, kəndlilərin heyvan kimi işlədilməsi, təhkimçilik quruluşunda ağaların kəndlilər üzərindəki zülm və zorakılığı tənqid olunur.vŞair kəndlinin insan yerinə qoyulmadan at kimi kotana qoşulması barədə söhbət açmaqla dövrünün zülmkar ağalarına qarşı qəzəb nifrət hissi oyadır:

Mahmud! Əya, rəncbər ara mərdi-yeganə,
Nahaq yerə rəncidə olub gəlmə fəğanə.
Xaliq sizi rəncbər yaradıbdır bəyə, xanə,
Hərçənd gərəkdir qoşalar at bu kotanə,
At olmasa, heç incimə, insan da qoşarlar!

Nadimin satiralarında hakimlərin rüşvətxorluğu, dövlət idarələrində işləyən məmurların süründürməçiliyi də acı gülüş hədəfinə çevrilir. Onun müasirlərinə yazdığı mənzum məktublarında və həcvlərində bu təbəqənin çirkin sifətləri sərt kinayə ilə ifadə olunur:

Hər kəsə söz deyirəm ovcun açır kim, mənə ver,
İstəyir qırxa başım misali-dəllək Ağayar.
Düşmənin tənə sözü, divanın zavtrası.
Bağrımı parə edib qoymayıb aram, qərar.

Mirzə Baxış Nadimin satiraları üçün fikrin açıq və sərt eyhamlarla birbaşa ifadəsi səciyyəvidir. O, tənqid etdiyi təbəqənin mənfi xüsusiyyətlərini, mənəvi-əxlaqi eybəcərliyini çox zaman həcv etdiyi bir nəfərin timsalında ümumiləşdirir. Əsərinin dili sadə və aydındır. Bu keyfiyyətlən onu öz dövrünün satirik sənətkarlarından biri kimi tanıtmışdır. Onun yaradıcıllığı Seyid Əzim Şirvani və Mirzə Ələkbər Sabir kimi böyük sənətkarların bədii-satirik üslubunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Təkcə Muğan bölgəsi üçün deyil, yaradıcılığı bütöv Azərbaycan ədəbiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Mirzə Baxış Nadim 1785-ci ildə Hacıqabulun Navahı kəndində anadan olmuşdur. Adı XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının böyük sənətkarları-Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir, Fazil xan Şeyda ilə yanaşı çəkilən Mirzə Baxış Nadim 95 illik ömründə daim haqqın və xalqın mövqeyindən çıxış etmiş, min cür əzab-əziyyətlərə sinə gərmiş, məhsuldar fəaliyyət göstərmişdir. İlk təhsilini atası Molla Əsədulladan alan Nadim Şamaxıya gedib mədrəsə təhsili almış, ərəb-fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, atasının istəyi ilə bir müddət ruhanilik etmiş, ancaq sonralar həyatını əkinçiliyə bağlamışdır. Mirzə Baxış Nadim XIX əsrin ilk illərində Salyana köçür və təxminən 25 il burada yaşayır. Bundan sonra yenidən Navahıya qayıdaraq kənd mirzəsi işləmişdir. Yaradıcılığında və fəaliyyətində daim xalqın mənafeyini müdafiə edən, zəhmətkeş camaatın zəhməti hesabına varlanan mülkədarları kəskin tənqidə məruz qoyan Mirzə Baxış Nadim hakim dairələri özündən narazı salmışdı. Odur ki, şair kənd mirzəliyindən kənarlaşdırılır. İşsiz qalan şair bir müddət Pirsaat çayında mirab vəzifəsində çalışır. Lakin burada da incidildiyinə, əmək haqqı verilmədiyinə görə işdən uzaqlaşır. Sonralar Mirzə Baxış Nadim Navahı kəndində məktəb açır və ömrünün sonuna qədər kənd uşaqlarına dərs deyir. 1880-ci ildə vəfat edən Nadim Navahı kəndində dəfn edilir. Ömrü çətinliklər, məşəqqətlər içərisində keçən Mirzə Baxış Nadim şerlərinin birində "Gecə-gündüz qan-yaş töküb ağlaram"- deyir. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olan Nadim dövrünün böyük satirik şairlərindən biridir:

Mahmud, əya, rəncbər ağa mərdi-yeganə,
Nahaq yerə rəncidə olub gəlmə fəqanə.
Xaliq sizi rəncbər yaradıbdır bəyə, xanə,
Hərçənd gərəkdir qoşalar at bu kotanə.
At olmasa, heç incimə, insan da qoşarlar.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov və institutun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Raqub Kərimov indiyədək cəmi bir neçə şeiri məlum olan XIX əsrdə yaşamış görkəmli satirik şair Mirzə Baxış Nadimin Əlyazmalar İnstitutunda iki əlyazma şeir toplusunu aşkar etmiş, buradakı əsərləri bir kitab halında tərtib etmiş, Mirzə Baxışın qeyri-mətbu şeirləri barədə geniş məqalə yazaraq mətbuata təqdim etmişlər. Bu əsərləri ətraflı nəzərdən keçirdikdən sonra məlum olur ki, Mirzə Baxış Nadim satirik şair omaqla yanaşı bir sıra gözəl lirik və dini şeirlərin də müəllifi olmuşdur. Tədqiqatçılar bu fikirdədirlər ki, Mirzə Baxış Nadimin əsərlərinin bəzi əlyazmaları indiyə qədər əhalidə qalmışdır, onlar da üzə çıxarıldıqdan sonra şairin ədəbi irsi barədə, onun ədəbiyyat tariximizdəki mövqeyi barədə daha ətraflı fikir söyləmək mümkün olacaqdır.