Mustay Kərim

Mustay Kərim (1919-2005) — Başqırdıstanın xalq şairi.

Mustay Kərim
başq. Мостай Кәрим tatar. Мостафа Сафа улы Кәримов
Doğum tarixi	20 oktyabr 1919(1919-10-20)
Vəfat tarixi	21 sentyabr 2005(2005-09-21) (85 yaşında)
Vəfat yeri	Ufa, Başqurdıstan, Rusiya
Dəfn yeri	Ufa müsəlman qəbiristanlığı[d]
Təhsili	M. Akmulla adına Başqırdıstan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Fəaliyyəti	şair, dramaturq, nasir
Fəaliyyət illəri	1930-cu ildən
Əsərlərinin dili	Başqırd dili, rus dili
Janrlar	şeir, teatr pyesi, povest[d], şeir, povest
Üzvlüyü	SSRİ Yazıçılar İttifaqı
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradıcılığı

"Gənclik" nəşriyyatının çap etdiyi "Dağlar da insan kimidir" (redaktoru İ.Tapdıq) şerlər kitabı ilə Başqırdıstanın xalq şairi Mustay Kərim bizə daha da doğmalaşdı, poeziya süfrəmizin çox hörmətli qonağı oldu. İstedadlı şair Eyvaz Borçalı Mustaya məxsus rəngləri, boyaları, poetik dil duruluğunu çox yaxşı mənimsəyib tərcümə edə bilmişdir.

Mustay Kərimin qələm dostu, şöhrət qonşusu, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Nəbi Xəzri kitaba çox səmimi giriş sözü yazmışdır. Giriş sözündə deyilir: "Mən hər dəfə Mustay Kərimi düşünəndə o qənaətə gəlirəm ki, sənətkarın əsl böyüklüyünü təyin etmək üçün gərək onun doğma torpağına gedəsən, onu öz xalqı ilə təmasda görəsən".

Doğrudan da Ufa, Dem, Ağ çay boyunca hərəkət edib, şairin öz dili ilə desək, xatirədə ağcaqayın yarpağına bənzəyən bərəkətli, məhsuldar başqırd torpağını gəzən adama elə gəlir ki, belə bir yerdə şair olmamaq mümkün deyil. Belə əlvan təbiətli, qonaqpərvər bir yerin şairi ancaq Mustay Kərim kimi geniş ürəkli, humanist və səxavətli olmalıdır.

Onun şirin söhbətlərini dinlədikcə ölkənin fəqərə sütunu sayılan Ural dağlarının əzəməti ilə qarşılaşırsan; hiss edirsən ki, sənətkar da öz qələmi ilə neft çıxaranın qoluna qüvvət verir; Başqırdıstanın inkişaf eləmiş sənaye və kənd təsərrüfatı rayonuna çevrilməsində şeirin də payı var. Bu torpağın qüdrətini şer qədər duya və tanıda bilən ikinci bir qüvvə tapmaq çətindir. Şer başqırd torpağının elə təmiz, elə büllur, elə baş alıb gedən ağ çayıdır ki, heç bir relyef-sədd bu güc-qüvvənin qarşısında dura bilməz.

Torpaq burda necə qara,
Necə barlı, şirəlidir.
Nur düşdükcə şırımlara
Kəsəkləri gün əridir.
Axşam üstü səp toxumu,
Səhərəcən göyərəcək.
Bərəkətli torpağımı
Götür yağ tək çörəyə çək.

Onun ətri vurar başa,
Ətir səni odlayar da.
Xoşbəxtəm ki, doğulmuşam
Bu torpaqda, bu diyarda.

Təzəcə şumlanan, toxumu təzəcə göyərən, sünbülü dən tutan və ya biçinçi gözləyən torpağı seyr edib zövq almaq, onun ətrindən məst olmaq səadəti kimə qismət olmayıbsa, o adam dünyada bütün insani hisslərdən məhrumdur, bədbəxtdir. Torpaq qədər zövq mənbəyi, torpaq qədər könülə insani duyğular səpələyən, gözü yaxşını görməyə alışdıran humanizm mənbəyi heç şey ola bilməz. Bizi əhatə edən ətraf mühit – atmosfer, işıq, su, hava – hamısı torpağı yaşatmaq üçün qorunur. Bütün sənət növləri də insanla birlikdə torpağa xidmət üçündür. Torpaq insanın beşiyi, iməkləyib ayaq açdığı meydan; torpaq şairin, şerin söykənəcəyi, üzüağlığı, xalqın abır-həyası, namusu, vicdanıdır. Bütün bunlar hamısı bir yerə cəmlənəndə xalq yaranır, Vətən yaranır; bunları əbədiyyətə aparan əqidə-məslək hissləri formalaşır. Bu formalaşma prosesini sürətləndirən ən güclü ali amillərdən biri poeziyadır. Ona görə də

Ləziz xörəklərlə dolu süfrədə
Gözlə öz yerini, bil öz yerini.
Tumurcuq şəklində yayma heç vədə
Hələ açılmamış fikirlərini.

Çünki ağızdan çıxan söz bişib çıxmalıdır. Daha onu dəzgaha və ya kürəyə qaytarıb yenidən istehsal etmək mümkün olmayacaq. Mustay Kərim müdrik şərq poeziyasının, müasir sovet və dünya ədəbiyyatının xəritəsini çox gözəl bilən şairdir, onun "poetik biliyi" şairi bu xəritənin rənglərindən yaradıcı bəhrələnməyə yönəldir, sənətkarı bəzən ağır məsuliyyət hissi ilə üz-üzə gətirir. Yüz il, beş yüz il əvvəl də insan poeziyanın bələdçiliyinə inanırdı, onun arxasınca gedirdi, onun ibrətli nəsihətlərinə qulaq asırdı. Müasir dövrdə, bu qədər estetik məlumat "yağmuru"nun bol-bol ələndiyi bir zamanda söz xəritəsinə təzə rəng gətirmək, yüksək zövqlü oxucunun poetik əfsunçusu olmaq hünər işidir. Belə səadət qapısının açarı ancaq böyük istedadlarda olur. İstedad milyon il beləcə eyni cür çıxıb-batan günəşi indicə doğmuş kimi görə bilir; onun şüalarını öz sevincinə qatıb uşaq kimi sevinməyi bacarır. Köhnə əkin yerində "təzə dən" göyərdir. Əsl söz ustasının əlində əfsanələr həqiqət olur – qum göyərir, quş südü tapılır, dəvə buynuz çıxardır. Çünki istedad sahibi təkcə istedadına, qələminin gücünə deyil, həm də ətraf mühitə söykənir, insanın gücünə inanır.

İnsan qüvvətlidir, qolunda güc var,
Cahanı ulduzlu bir ağac bilər.
Bir yol silkələsə, göydən ulduzlar
Dəymiş alma kimi yerə tökülər.

Ancaq bu güc o zaman gücdür ki, təbiət və cəmiyyətin müəyyən qanunlarına arxalanır; kortəbii bir daşqın yaratmaq təsiri bağışlamır. Belə isə Aşıq Ələsgər demişkən : "Gəl yapışma zorun çatmayan daşa..." Mustay Kərim bəlkə də öz boyundan uca durmaq istəyənləri ayağının altına baxmağa çağırır.

İnsan qüvvətlidir, ulduzlar parlaq
Amma ulduzlarla işin olmasın.
Nə çoxdur cahanda barlı bağça-bağ,
Nə çoxdur bağların dəymiş alması!

İnsan qüvvətlidir. Şairə görə şerin, sənətin məsləhətinə qulaq asan insanın qüvvəsi yenilməz olur. Çünki sənət insanın bütün hiss və duyğularını ovxarlayır; göz önündə açılan mənzərələri daha yaxşı işıqlandırır, bir sözlə, sənətin yaxşını-pisi çəkən tərəzisinə ağıl yükü qoymaq mümkündür. Lüzumsuz yerə səpiləcək ağıl toxumunu bu tərəzi çəkmir; çəksə də, ağırı yüngül, yüngülü ağır göstərib səni düşünüb-daşınmağa, yükünü hər tərəziyə qoymamağa səsləyəcək. Yox, sözü tərəziyə qoyma, əsl sözün çəkisi yoxdur. Söz o zaman yüngüldür ki, yerində deyilmir, vaxtında deyilmir.

Kefli ikən tərif dedim
Bir nəfərin üzünə mən.
Səhəri gün xəcalətdən
Yer tapmadım özümə mən.
Bir daş kimi asılaraq
Ürəyimi üzür dərdim:
Nahaq yerə şər atsaydım,
Yəqin qaçıb üzr istərdim.

Mustay Kərimi oxunaqlı edən səbəblərdən biri də onun səmimi poetik etirafıdır. Şair kimi, insan kimi, ata kimi, ər kimi heç nəyi gizlətməmək, gördüyü təbii mənzərələrə heç bir saxta boya vurmadan oxucuya təqdim eləmək; yeri gələndə günahını boynuna alıb özünü ittiham kürsüsündə oturtmaq, məhəbbətin acısını da, şirinini də harda, necə duyduğunu etiraf eləmək... Şöhrətə, ada da meylini mərd-mərdanə boynuna almaq. Nə olar, şöhrət hədiyyə-töhfə deyil ki, onu əksər halda külünglə dağ çapan fərhadlar tapmağa qadirdirlər.

Bir igid görəndə, comərd görəndə
İgidlik dağına çıxmağım gəlir.
Möhtəşəm qapılı şöhrət görəndə
Qapıdan içəri baxmağım gəlir.

Hələ görün aşağıdakı misralarda şairin özünün özünə "üsyanı" necə təbii səslənir, oxucuya necə ibrət dərsi deyir:

Xəcalət çəkirəm... buz dodaqlarım
"Atəşin sevirəm" söyləyib bir vaxt.
Əbəs əl çalmışam... odlu çağlarım
Özünə xəyanət eyləyib bir vaxt.

Zəiflik etmişəm... güclü bir alçaq
Mənim ucbatımdan cəzasız qalıb.
Qapı dalındakı xırdaca yaltaq
Özünü deşikdən içəri salıb.

Gəlin indi buradakı "kəsrin" "surət və məxrəcini" dəyişək. Müəllifin yerində qəbahət yanından başıaşağı keçən bu və ya digər əməl sahibini təsəvvür edək. Onda sən də, əziz oxucu, sağına-soluna bax; axşam otur özünə hesab ver. Bəlkə dünənki işinin sürətini azaldan elə öz biganəliyin olub, qüsur və günahlar yanından saymazyana keçməyin olub. Sən də etiraf elə, sən də silkələnib təqsirlərini yerə tök. Etiraf – yetkinlik əlamətidir. Dargözlər, mənsəbpərəstlər, yalançılar etiraf eləmirlər; onlarda istedad yoxdur, köpüklü təkəbbür var. Təkəbbürlə təvazökarlıq ayrı-ayrı qütblərdə yerləşir. Təkəbbürün tufanı ancaq toz qoparır. Başıaşağı təvazökarlıqdır qızıl axtaran. Etiraf ali keyfiyyətdir, insani ləyaqətdir. Yalnız belə bir ləyaqət sahibi, təvazökar və səmimi istedada malik olan sənətkar qələmindən bu misralar qopa bilər:

Bir yuxu görmüşəm: müdhiş, qorxulu...
Guya ki, çiynimdən yüklər yox olub.

Ömrüm qaydasınca düşüb cığıra,
Borclarım ödənib, çatıb axıra.

Verdiyim vədlər də yetib yerinə,
Çoxlu gül əkmişəm gül ləklərinə.

Etdiyim yaxşılıq nur tək yanıbdır,
Gördüyüm günahlar bağışlanıbdır!

Qəfil bir səs gəldi: İşsizsən demək?
Onda bu dünyadan dur yığış, gedək!

Bəli, yalnız yaradıcılıq səfərini "başa vurmuşlar", arzu zirvəsini "fəth eləmişlər" bu yuxudan sevinər, bu yuxunun çin olmasını arzular. Əsl sənət adamı ən uca şöhrət zirvəsində belə təvazökardır, özündən narazıdır, "hələ heç nə tapmayıb", "hələ taleyin günəşli günləri qabaqdadır". Sənətdə cazibə qüvvəsi qədər də itələmə qüvvəsi var. Özündən razılar, hər şeyi tapmışlar uçuşdan endirilir, ilham atından düşürlər. Mustay Kərimlə dostluq edənlər, onunla çörək kəsib sənət məsələlərindən söhbət açanlar bu şairin nə qədər alicənab, nə qədər təvazökar və sadə bir insan olduğunu bilirlər. Hiss edirsən ki, o, bəzən tərifdən utanır, öz şöhrət çələngini gizlətməyə yer axtarır. Çünki hamını görmək üçün hamıya qarışmaq lazımdır. Şair xalqın oğludur, özü də ən zəhmətkeşi, ailənin əsas ağırlığını çiynində çəkən ilki – böyük oğludur. M.Kərimin ən həzin, kövrək nəğmələrindən tutmuş ən gur nidalarına qədər bütün əsərləri doğulduğu torpaqda mayalanıb, doğma diyarda ayaq açıb, oradan böyük vətənimizə, ondan uzaqlara qanadlanıb.

Təbiət başqırd torpağına çox şey bağışlayıb; bərəkətli qara torpaq, ucsuz-bucaqsız meşə, tükənməz yeraltı sərvətlər, gur sulu çaylar... Bütün bunlar hamısı sənətin qanun və imkanları daxilində M.Kərimin poeziyasında ünvan tapır. Şairin öz qatarı bütün dost ellərə öz torpağının nemətlərindən pay aparır. Bu torpaqda onun öz çayı axır. Vətənin hər yerindən damla-damla sızıb torpağın rənglərini, ətrini insanlar üçün daşıyan poeziya çayı. Ağ çay... Sakit, dərin, həzin nəğməli. Üzü həmişə şəfəqlərlə boyanmış, gah yaşıl meşələrlə qol-boyun olan, gah da sıldırımlı sahillərlə pəncələşə-pəncələşə harasa tələsən çay.

Mustay Kərimin "Dağlar da insan kimidir" kitabını varaqlayan adam istər-istəməz deməli olur: əsl sənət də, əsl sənətkar da uca dağ kimidir. Çayları doğan qarlı dağlardır. Çaylar ancaq ucalıqdan başlanır. Poeziya da ucalığın məhsuludur. Tərcüməçi bizim poetik dilimizin böyük imkanlarından çox gözəl istifadə edib. Yaradıcı tərcümədən qorxmayıb, ciddi zəhmət nəticəsində meydana gələn bu kitabı Mustay Kərim sanki azərbaycanca yazıb. Əlbəttə, burda xırda-para qüsür da tapmaq, bəzi şerləri orijinalla, rus dilindəki tərcümələrlə müqayisə eləməklə iradlar tutmaq da mümkün idi.

Xarici keçidlər

• Хусаинов Г. Б. Карим Мустай. // Башкирская энциклопедия.
• Мустай Карим на сайте Vipufa.ru Arxivləşdirilib 2013-01-13 at Archive.today
• Народный поэт Башкортостана Мустай Карим Arxivləşdirilib 2010-01-12 at the Wayback Machine
• Сайт посвященный Мустаю Кариму Arxivləşdirilib 2012-01-06 at the Wayback Machine
• Сайт, посвященный Мустаю Кариму
• Статья о Мустае Кариме в Энциклопедии Башкортостан
• Видеоклип: песня Марагима из повести "Долгое-долгое детство"
• Произведения Мустая Карима на русском языке в Национальной электронной библиотеке Республики Башкортостан