Nunivak çupikcəsi

Nunivak çupikcəsi (öz adı Cugtun ; İngilis dilində Cup'ig və ya Nunivak Cup'ig, Nunivak Cux) – Alyaska'da, Nunivak adasında Nunivak çupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dili olan Alyaska yupikcəsinin dialekti.

Nunivak çupikcəsi
Ölkələr Amerika Birləşmiş Ştatları (Nunivak adası, Alyaska)
Təsnifatı
Nunivak çupikcəsi
Dil kodları

Nunivak adasında danışılan Nunivak çupikcəsi, ada da böyük təsirə məruz qalaraq formalaşan Alyaska yupikcəsinin ən fərqli dialekti[1] olup ayrı bir dil kimi qəbul edilmişdir və Nunivakdəki məktəbdə təlim və tədris olunur.

İndiki zamanda Nunivak çupiklərinin sayı 215 [2] dir və ana dilində yalnız Mekoryuk qəsəbəsində yaşayan yaşlı insanlar tərəfindən danışılır[3]; uşaqlar danışa bilmədikləri dillərini məktəbdə öyrənirlər.

Təsnifatı

redaktə

¹yeri qəti deyil

Təhsil

redaktə

Dünyada yalnız bir məktəbdə, Aşağı Kuskokvim Məktəb Bölgəsinə (LKSD Lower Kuskokwim School District) bağlı olan Mekoryuktaki məktəbdə (Nuniwarmiut School PK-12) Nunivak çupikcəsi "xarici dil" kimi öyrədilmişdir. Uşaqlar ana dillərini bilmədikləri üçün evdə danışmırlar, məktəbdə sonradan öyrənirlər. Məktəbin 32 [4] şagirdi var. Alyaska Yerli Dil Mərkəzi tərəfindən Alyaska yupikcəsindən (Yup'ik) ayrı olaraq Nunivak çupikcəsi (Cup'ig) ilə də dərs kitabı yayımlanmaktadır.[5]

 
Nunivak çupik kişisi

Tükənmə təhlükəsi

redaktə

Nunivak çupikcəsinin təhlükə altındakı dillərdən olduğu Alyaska Yerli Dil Mərkəzi (ANLC) tərəfindən də təsdiq edilmişdir. Dil hər an ölü dillər siyahısına salına bilər. Michael Krauss tərəfindən 1975-ci ildə aparılan tədqiqata əsasən "bəzi uşaqlar Çupikcə danışa bilir"[6] deyilirdi, 1982-ci ildə isə "uşaqların heç biri çupikcə danışa bilmir"[7] nəticəsi əldə edilmişdir.[8]

Qrammatikası

redaktə
  • Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
tək iki cəm mənası
qusngir qusngig qusngit şimal maralı
iqalluyagar iqalluyagag iqalluyagat Salvelinus malma
qay'ar qay'ag qay'at / qass'it kayak
tuutangayag tuutangayiigeg tuutangayit Branta canadensis
alpa alpag alpat Uria
qimugta qimugteg qimugtet köpək
  • Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -r və ya -g
  • Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
  • Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
  • Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Eskimos-Aleut dillərində yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan istifadə edilir.relative + absolutive

Nümunə cümlələr

redaktə
  • Cangacit? – Necəsən (Yaxşısanmı)?
  • Canritua – Yaxşıyam
  • Unuakukegci – Sabahın xeyir
  • AgayunerpakegcikiciYeni iliniz mübarək olsun
  • Allrakularakegciluci-llu – Və ya yeni iliniz mübarək olsun
  • Quyana – Təşəkkürlər
  • Taqukat, maklit neqkanka – suitləri, saqqallı suitləri mənim yeməklərim
  • Quyana niicugnillua – Məni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm
  • Quyana naqluki allnganka – Yazdığımı oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm

Nümunə mətn:[9]

Nunivak çupikcəsi : Tamakut cuut pilliaraat ciuliaratuut nallumteni. Cugtun ayuqellernek caumallret amllertut, culliarit. Aukwallaat kwa-i curpailemta piqullrungataat apertusciigatki-llu kwaten tauggaam tangrrumaaqluki kwangkuta pitungamta avani cuut, cullret augkut. Atamta-llu [?] piliqucullrulliningateki tamaakut ak'allaulrit nalluaput qangvaq pillrit. Tava tayim' cami pillrit niicuitaput.

Ədədlər

redaktə
Yukon-Kuskokwim
yupikcəsi
[10][11][12]
Hooper Bay-Chevak
çupikcəsi
[13]
Nunivak
çupikcəsi
[14]
mənası
atauciq atauciq ataucir 1
malruk malruk malzrug 2
pingayun pingayun pingayun 3
cetaman citaman cetaman 4
talliman talliman talliman 5
arvinglegen / arvinelgen arvinelgen arwinleg 6
malrunlegen / malrunelgen malrunelgen malzrunleg 7
pingayunlegen / pingayunelgen pingayunelgen pingayunleg 8
qulngunritaraan qulngunritaraq qulngunrita’ar 9
qula / qulen qula qula 10
qula atauciq qula atauciq qula-ataucir 11
qula malruk qula malruk qula-malzrug 12
qula pingayun qula pingayun qula-pingayun 13
akimiarunrita’ar akimiarunritaraq akimiarunrita’ar 14
akimiaq akimiaq akimiar 15
akimiaq atauciq akimiaq atauciq akimiar ataucir 16
akimiaq malruk akimiaq malruk akimiar malzrug 17
akimiaq pingayun akimiaq pingayun akimiar pingayun 18
yuinaunrita’ar cuinaunritaraq cuinaunrita’ar 19
yuinaq cuinaq cuinar 20
yuinaq qula / yuinaq qulen cuinaq qula cuinar-qula 30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) malruk ipiaq malzrug-ipiar 40
yuinaak malruk qula malruk ipiaq qula . 50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq pingayun ipiaq pingayun ipiar 60
yuinaat pingayun qula pingayun ipiaq qula . 70
yuinaat cetaman citaman ipiaq cetaman-ipiar 80
yuinaat cetaman qula citaman ipiaq qula talliman ipiar qula 90
yuinaat talliman talliman ipiaq talliman ipiar 100
tiissitsaaq tiititsaaq / tiissitsaaq tiisiss'ar 1.000
qulen tiissitsaat . . 10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq . . 100.000
miilicaaq . . 1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq . . 1.000.000.000

Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər

redaktə

Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) 1821 ilində ilk dəfə RuslarlaRuscayla qarşılaşan Yupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:

  • caarralar (< Rus. сахар) 'şəkər'
  • caayu (< Rus. чай) 'çay'
  • cainig (< Rus. чайник) 'çaydan'
  • cap'akir ( < Rus. сапоги) 'bot, poti'
  • cass'ar (< Rus. часы) 'saat'
  • culunar (< Rus. солонина ?) 'duzlu balıq'
  • kelipar (< Rus. хлеб) 'çörək'
  • maslar (< Rus. масло) 'kərəyağı'
  • miss'ug (< Rus. мешок) 'bag; çuval'
  • mulut'ug (< Rus. молоток) 'çəkic'
  • paltug (< Rus. пальто) 'palto'
  • pelatekar (< Rus. палатка) 'çadır'
  • putuskar (< Rus. подушка) 'yastıq'
  • tiisiss'ar (< Rus. тысяча) 'min'
  • yaassig : (< Rus. ящик) 'qutu'

İstinadlar

redaktə
  1. Steven A. Jacobson (2006), The participial oblique, a verb mood found only in Nunivak Central Alaskan Yup'ik and in Siberian Yupik Arxivləşdirilib 2010-09-21 at the Wayback Machine, ÉTUDES/INUIT/STUDIES, 2006, 30(1): 135-156 <(= Nunivak Island has the most divergent dialect of Central Alaskan Yup'ik Eskimo, the language of southwestern Alaska)
  2. "We are Cup'it". 2011-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  3. "LKSD, Department of Academic Programs and Support". 2011-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  4. "Mekoryuk Schools". 2012-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  5. "Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  6. Krauss, Michael E. (1975). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
  7. Krauss, Michael E. (1982). Native peoples and languages of Alaska. [Map]. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska.
  8. "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Current Status of Cup'ig Language". 2008-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  9. "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti : Stone Head Carvings, told in Cup'ig, with English translation. Narrated by Qungutur". 2008-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  10. "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  11. "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
  12. Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
  13. On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day – Chevak Arxivləşdirilib 2010-01-08 at the Wayback Machine by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
  14. "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

Xarici keçidlər

redaktə