Sədri Maqsudi Arsal

Sədri Maqsudi Arsal (23 iyul 1878, Taşsu^[d], Kazan qəzası^[d], Kazan quberniyası, Rusiya imperiyası – 20 fevral 1957, İstanbul) Türk-Tatar dövlət adamı, hüquq profesoru, alim və filosof.

Sədri Maqsudi Arsal
tatar. Sadri Maqsudi, Sadretdin Nizametdin ulı Maqsudov; Садри Максуди, Садретдин Низаметдин улы Максудов
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	23 iyul 1878(1878-07-23)
Doğum yeri	Taşsu[d], Kazan qəzası[d], Kazan quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	20 fevral 1957(1957-02-20) (78 yaşında)
Vəfat yeri	İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Dəfn yeri	Zəncirliquyu qəbiristanlığı
Partiya	İttifaqi-əl-Müslimin (1905–1907), Cümhuriyyət Xalq Partiyası (1931–1950), Demokrat Partiya (1950–)
Təhsili	Paris Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi, şair-vəkil[d], vəkil, universitet müəllimi[d], tarixçi
Uşağı	Adilə Ayda
Dini	islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Sədrəddin Nizaməddin oğlu Maqsudov, hazırkı Rusiya içindəki Tatarıstan Respublikasının paytaxtı Kazanın ətrafındakı Taşşu kəndində doğulmuşdur. Atası kəndin mollası Molla Nizaməddin idi. Kənd məktəbindən sonra 1888-ci ildə Allamiyə Mədrəsəsi'nə getdi. Böyük qardaşı Əhməd Hadi (1868–1941) də eyni mədrəsədə oxumuş, arxasından orada müəllim olmuşdu. Daha sonra ünlü bir pedaqoq və Kazanın bəlli-başlı cədidçilərindən biri olacaq Əhməd Hadi Maqsudi, 1895-ci ildə bir Bağçasaraydaki Zincirli Mədrəsədə dərs verməyə gedərkən, qardaşını bərabərində götürdü. Sədrəddin, bu qurumda müəllimlik edəm İsmayıl bəy Qaspıralı (1851–1914)yla tanış oldu və onun fikirləriylə yaxından qarşılaşdı. Dönüşündə Rus Müəllimlər Məktəbi'nə girərək həyatında devrim, dönüş olmasına bir qərar aldı. Bu kararı nədəniylə o zamanlar Türk camaatinca tənqid edildi. Müəllimlər Məktəbini bitirdiktən sonra təhsilinə İstanbul'da davam etmək istədi. Yolunun üzərində olan Kırıma gələndə İsmayıl Qaspıralı ilə görüşdü. İsmayıl bəy Qaspıralı onun müasir mənada daha yaxşı təhsil ala biləcəyi Parisə getməyə həvəsləndirdi. Ali təhsilini Sorbonna Universitetində tamamladı.

Sədri Maqsudi Arsal, Orenburqda qızıl mədəni işlədən Rəmiyev ailəsinin qızı olan Kamilə xanım ilə evli idi, Adilə və Nailə ismində iki qızları vardı. 1957-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Qəbri, İstanbul Zincirliquyu qəbiristanlığındadır.

Fəaliyyəti

1917-ci ildə Ufada qurulan Milli İdarənin və parlamenti Milli Məclisin sədri olmuşdur. Bolşeviklərin Milli İdarənii ləğv etmələrindən sonra Finlandiyaya, daha sonra Qərbi Avropaya qaçmışdır. Türkiyə Cumhuriyətinin quruluş illərındə Mustafa Kamal Atatürk tərəfındən Türkiyəyə dəvət edilmiş və çox xidməti olmuşdur. Türkiyədə Türkçülüyün təməlini atanlar arasında ilk sıralardadır. Cumhuriyətin ilk hüquq fakültəsinin qurucu müəllimlərindəndir. Qızlarından Adilə Ayda, 1932-ci ildə Türk Xarici işlərinə girmiş ilk qadın diplomatdır. Türk Dil Qurumunun qurulmasında önəmli qatqıları olmuşdur. "Türk Dili Üçün" isimli əsərinə Atatürk ön söz yazmışdır. Bu əsərdən təsirlənən Atatürk Türk Dil Qurumunun qurulması talimatını vermişdir.

Sədri Maqsudi Arsal, TBMM (Türkiyə Böyük Millət Məclisi) də IV çağırış Şəbinkarahisar, III çağırış Girəsun və IX Dönəm Ankara millət vəkili olaraq vəzifə tutmuşdu.

Ünlü rus yazıçısı Lev Tolstoy, Sədri Maqsudidən "Ağıllı Tatar uşağı" deyə bəhs etmişdir.

Akademik karyerası

Parisdə olduğu dönəmdə Sorbonna Üniversitetində Türklərin tarixi üzərinə akademik çalışmalar hazırlamışdı. Ancaq əsil 1924-cü ildə yəni Türk Cumhuriyətinə bir dizi konferanslar vermək üçün gedəndə həyatında kökdən bir dəyişmə oldu. 1925-ci ildə Türk Ocakları başkanı Həmdullah Sübhidən Qazi Həzrətlərinin ozünü Türkiyəyə dəvət etdiyinə dair bir məktub aldı. Rusiyada ikən Sədrəddin Nizaməddinoviç Maksudov olan ismi, bir az dəğişərək və Arsal soyadı əlavə olunaraq Sədri Maqsudi Arsal oldu. Ordinaryus Professor olan Arsal, Türkiyədə çox yönlü bir filosof olaraq hüquq, tarix, fəlsəfə, dilçilik, sosiologiya və hüquq tarixi kimi dəyişik sahələrdə akademik çalışmalar hazırlayaraq bilim alanında Türkiyə'nin ismini dünyaya duyurulmasına katkıda bulundu. Bir milli tarix şahsiyəti olarak kitaplarında, akadəmik çalışmalarında, gazətə makalələrində, ünivərsitədə konfərans və dərslərində və parləmənto konuşmalarında fikirlərini yaymaya çalıştı.

Hüquq adamı

Paris Hüquq fakültəsi məzunu Arsal, 1925 ilində Ankara Hüquq Fakültəsinin qurucularındandır. Uzun illər bu fakültədə sonra da İstanbul Ünivərsitəsi Hüquq Fakültəsində dərslər vərdi. Hüququn Umumi Əsasları (1937), Hüquq Tarixi Dərsləri (1938), Umumi Hüquq Tarixi (1941), Hüquq Fəlsəfəsi Tarixi (1946) və Türk Tarixi və Hüquq (1947) isimli əsərləri Türkiyə'də hüquq əğitiminin gəlişiminə önəmli qatkılar olarak anılır. Ancak Türkiyə'dəki kanuni çalışmalara asıl katkısı, bu gün Türkiyə'də hüquq alanında təməl dəsr müfrədatından olan Türk Hüququ Tarixi disiplininin kurmasıdır. Bu dərsi müfrədata alarak dünyada ilk dəfa vərmiştir.

Biblioqrafiya

Kitablar

• Maqsudi, S. (1898). Maişət, Kazan. İkinci baskı: 1914.
• Maqsudi, S. (1912). İngiltərəyə Səyahat, Kazan.
• Maqsudi, S. (1927). Hüquq Tarixi Dərsləri, Ankara: Ankara Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1928). Türk Hüquq Tarixi, Ankara: Ankara Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1930). Türk Dili İçin, Ankara: Türk Ocakları Yayınları.
• Maqsudi, S. (1933). İskitlər-Sakalar, Ankara: Türk Tarixinin Anahatları Sərisi, No. 5.
• Maqsudi, S. (1934). Orta Asya Türk Dəvlətlər, Ankara: Türk Tarixinin Anahatları Sərisi, II, No. 19.
• Maqsudi, S. (1937). Hüququn Umumi Əsasları, Ankara: Ankara Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1941). Umumi Hüquq Tarixi, Ankara: Ankara Hüquq Fakültəsi Yayınları. İkinci baskı: 1944. Üçüncü baskı: 1948.
• Maqsudi, S. (1946). Hüquq Fəlsəfəsi, İstanbul: İstanbul Hüquq Fakültəsi Taləbə Cəmiyət Yayınları.
• Maqsudi, S. (1947). Türk Tarixi Və Hüquq, İstanbul: İstanbul Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1955). Milliyət Duygusunun Sosyolojik Əsasları, İstanbul. İkinci baskı: 1975. Üçüncü baskı: 1979.
• Maqsudi, S. (1940). Təokratik Dəvlət və Laik Dəvlət, İstanbul – İstanbul Ünivərsitəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1940). İngliz Ammə Hüququnun İnkişafı Safhaları, İstanbul – İstanbul Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1945). Farabi’nin Hüquq Fəlsəfəsi, İstanbul – İstanbul Hüquq Fakültəsi Yayınları.
• Maqsudi, S. (1947). Kutadgu-Bilig, İstanbul – İstanbul Hüquq Fakültəsi Yayınları.

Məqalələri

• Maqsudi, S. (1911). "Böyük milli Əməllər", Türk Yurdu, sayı 1, sahifə 8.
• Maqsudi, S. (1911). "Böyük milli Əməllər", Türk Yurdu, sayı 2, sahifə 33.
• Maqsudi, S. (1924). "S. Maksudof Çin tarihlərindəki Kuzəy Uygurlarla Tokuz Oğuzları ayniliği hakkında bir bildiri okuyor", Journal Asiatiquə, sahifə 37.
• Maqsudi, S. (1924). "Çinlilərin və Moğolların Hüvəy-Hu’ları və Orhon Türk yazıtlarındaki Tokuz Oğuzlar", Journal Asiatiquə, sahifə 141.
• Maqsudi, S. (1925). "Türk tarixinin təlkinatı", Türk Yurdu, cilt 1, sayı 4.
• Maqsudi, S. (1925). "Türk tarixinin təlkinatı", Türk Yurdu, sayı 14, sahifə 377.
• Maqsudi, S. (1925). "Çinlilər ilə Moğolların Hüvəy-Hu və Uygurları ilə Orhon Türk kitabələrindəki Oğuzların ayniyəti", Türk Yurdu, sayı 7, sahifə 27.
• Maqsudi, S. (1925). "Türk Birliği", Türk Yurdu, sayı 11, sahifə 396.
• Maqsudi, S. (1925). "Lisanların inkişaf və təkâmülündə Akadəmilərin rolü", Türk Yurdu, sayı 12, sahifə 525.
• Maqsudi, S. (1925). "Çinlilərin Huvəy-hu dədikləri halkın Orhon kitabələrindəki Oğuzların ayni olduğuna dair izahat", Türk Yurdu, sayı 13, sahifə 218.
• Maqsudi, S. (1914). "Əməllər üstadı İsmail Gaspıralı", Tərcüman, sayı 2121.
• Maqsudi, S. (1925). "Ankara Hüquq Məktəbinin tarihî əhəmmiyəti", Hakimiyət-i Milliyə, 14 Əylül, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1926). "Yəni Ankara", Hakimiyət-i Milliyə, 5 Mart, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1929). "Günə bakan aşk pəygambəri", Hakimiyət-i Milliyə, 29 Kasım, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1925). "Lisanların təkâmül və inkişafında Akadəmilərin rolü", İkdam, 5 Əkim.
• Maqsudi, S. (1925). "Lisanların təkâmül və inkişafında Akadəmilərin rolü", İkdam, 6 Əkim.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 1", Milliyət, 28 Əylül, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 2", Milliyət, 29 Əylül, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 3", Milliyət, 30 Əylül, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 4", Milliyət, 2 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 5", Milliyət, 3 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 6", Milliyət, 4 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 7", Milliyət, 5 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 8", Milliyət, 6 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 9", Milliyət, 7 Əkim, sahifə 4.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 10", Milliyət, 9 Əkim, sahifə 5.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 11", Milliyət, 11 Əkim, sahifə 5.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 12", Milliyət, 13 Əkim, sahifə 5.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 13", Milliyət, 14 Əkim, sahifə 5.
• Maqsudi, S. (1928). "Lisan ıslahı məsələsi 10", Milliyət, 9 Əkim, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1929). "Ga nin ən böyük əsəri nədir?", Milliyət, 9 Təmmuz, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1945). "Dünyada iki türlü təlâkki karşı karşıya", Tasvir, 21 Əkim.
• Maqsudi, S. (1945). "Dəmokrasi və Hüquq", Tasvir, 29 Əkim, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1945). "Siyasî Partilərin idəolojiləri", Tasvir, 6 Aralık, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1945). "Dəmokrasinin ilmî və ruhî əsasları", Tasvir, 10 Aralık, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1945). "Dəmokrasinin istinad əttiği ilmî və fəlsəfî əsaslar", Tasvir, 23 Aralık, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1945). "Dəmokrasi və Müsavat əsası", Tasvir, 30 Aralık, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Dəmokrasi və Hürriyət", Tasvir, 6 Ocak, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1946). "Ədəbî Barış və millətlər birləşməsi", Tasvir, 11 Ocak, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1946). "Dəmokrasi və Hürriyət", Tasvir, 6 Ocak, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1946). "Milli idəoloji və yabancı idəolojilər", Tasvir, 13 Ocak, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "İlim və Hürriyət", Tasvir, 17 Şubat, sahifə 3–4.
• Maqsudi, S. (1946). "Kadim Yunan’da ilmî muhtariyət", Tasvir, 24 Şubat, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Ünivərsitə Muhtariyəti", Tasvir, 3 Mart, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Ünivərsitə Muhtariyətini zarurî kılan səbəplər", Tasvir, 10 Mart, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Müsbət ilimlər və fəlsəfə", Tasvir, 24 Mart, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Tarihtə vəto hakkının mənfî rolü", Tasvir, 31 Mart, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "İnsanların manəvî hayatında gayə və idəallərin rolü", Tasvir, 7 Nisan, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Millətlərin hayatında fikir və idəallərin rolü", Tasvir, 14 Nisan, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Avrupa mədəniyyətinin istikbali", Tasvir, 21 Nisan, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Mədəniyyət mahsulləri və kültür kıymətləri zail olmaz", Tasvir, 21 Nisan, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Dəmokratik səçim usulünün bəş mühüm əsası", Tasvir, 5 Mayıs, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Ruhî və manəvî hayatın zənginliği və yaş", Tasvir, 12 Mayıs, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Arap Birliği və böyük Arap millətinin istikbali", Tasvir, 19 Mayıs, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Amərika Birləşik Dəvlətlərində fəlsəfî cərəyanlar", Tasvir, 26 Mayıs, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Millətlərin hayatında Yüksək Öğrənimin rolü və Profəsörlər sınıfının diləkləri", Tasvir, 2 Haziran, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Atomun fəlsəfî tarixi", Tasvir, 9 Haziran, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "İngiltərədə Dəmokrasinin ruhu və tarihî təməlləri ", Tasvir, 16 Haziran, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1946). "Bəşərî camiaların hayatında propagandaların rol və kudrəti", Tasvir, 30 Haziran, sahifə 3.
• Maqsudi, S. (1948). "Mədənî millətlərdə ilim dili yaratma tarixinə bakış", Cumhuriyət, 5 Əkim, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1948). "İlmî usullərlə yaratılmış Türkcə və müstakil bir ilim dili lâzımdır", Cumhuriyət, 19 Əkim, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1948). "Dil ıslahı və Dil Kurumu", Cumhuriyət, 23 Əkim, sahifə 2.
• Maqsudi, S. (1950). "Dəmokrasinin kapısı önündəyiz", Cumhuriyət, 2 Mayıs, sahifə 2.