Sami Paşazadə Səzai
Sami Paşazadə Səzai (türk. Sami Paşazade Sezai, osman. سامی پاشازاده سزائی, d. 1859, İstanbul, Osmanlı İmperiyası — ö. 26 aprel 1936, İstanbul, Türkiyə) — türk realist yazıçı. Türk ədəbiyyatının ilk realist romanlarından biri olmasıyla, türk ədəbiyyat tarixində əhəmiyyətli bir əsər olan Sərgüzəşt adlı romanın müəllifidir. 1891-ci ildə [qeyd 1] yazdığı "Kiçik şeylər" əsəriylə, türk ədəbiyyatında ilk müasir qısa hekayə müəllifidir.[1][2][3]
| Sami Paşazadə Səzai | |
|---|---|
 Sami Paşazadə Səzai bəy | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | İstanbul, Osmanlı İmperiyası |
| Vəfat tarixi | (77 yaşında) |
| Vəfat yeri | İstanbul, Türkiyə |
| Vəfat səbəbi | ağciyər iltihabı |
| Vətəndaşlığı |
 Osmanlı imperiyası →  Türkiyə |
| Milliyyəti | Türk |
| Fəaliyyəti | yazıçı |
| Fəaliyyət illəri | 1879 — 1923 |
| Əsərlərinin dili | Osmanlı dili, türk dili |
| İlk əsəri | "Şir" |
| Tanınmış əsərləri | "Sərgüzəşt", "Kiçik şeylər" |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktə1859-cu ildə İstanbulda anadan olub.
O, Tənzimat dövrünün görkəmli simalarından biri, Osmanlı İmperiyasının ilk maarif naziri Əbdürrəhman Sami Paşa ilə Paşanın ikinci arvadı olan gürcü[4][5] əsilli Dilarayiş xanımın[6][7] oğludur.
Sultan III Əhmədin dövründə Osmanlı ordusu ilə Mora yarmadasına gedən və orada Tripolisdə təkkə qurmuş ailədəndir. Onun babası Xəlvəti təkkəsinin şeyxlərindən Əhməd Nəcib Əfəndi, atası isə Osmanlı İmperiyasının ilk maarif naziri Əbdürrəhman Sami Paşadır. Anası Gülarayiş xanım Qafqazdan qaçırılmış çərkəz qızıdır. Qardaşı "Hazîne-i Evrâk" jurnalının qurucularından Samipaşazadə Abdülbakidir. Yunan üsyanı zamanı qiyamın yatırılmasında iştirak edən atası adada girov olan ailəsini xilas etdikdən sonra Misirə sığınır və Kavalalı Mehmed Əli Paşanın xidmətinə girir. Mehmed Əli Paşanın oğlu İbrahim Paşanın ölümündən sonra xədiv olan Abbas Paşa ilə anlaşa bilməyincə 1849-cu ildə Misiri tərk etmək məcburiyyətində qalan Əbdürrəhman Sami Paşa böyük ailəsi ilə birlikdə İstanbula gedib Osmanlı dövlətinin xidmətinə girərək Rumeli müfəttişi, Trabzon, Vidin, Ədirnə və Krit valilikləriylə maarif vəziri, Məclisi-Vəla, Məclisi-Aliyyə və Məclis-i Ayan üzvləri kimi mühüm vəzifələrdə çalışmışdır.
Samipaşazadə Sezai atasının İstanbul Fatehin, Taşkasap səmtindəki malikanəsində doğulub. Məhəlləyə bənzəyən bu malikanə eyni zamanda Ziya Paşa, Əhməd Vəfik paşa, Əli Suavi, Osman Nevres, Yenişehirli Avni bəy, Üsküdarlı Haqqı bəy kimi dövrün önəmli ziyalılarının və ədəbiyyatçılarının təhsil aldıqları bir mədəniyyət ocağıdır.
O, atasının Taşkasapdakı malikanəsində özəl təhsil alıb. Malikanədə təhsil aldığı illərdə fars, ərəb, fransız, alman dillərini; Daha sonra Londonda işlədiyi illərdə ingilis dilini öyrənib. İyirmi yaşına qədər heç bir rəsmi vəzifə götürməmiş, ədəbiyyat sahəsindəki biliklərini artırmağa üstünlük vermişdir. “Maarif” adlı ilk məqaləsi 1874-cü ildə “Kamer” qəzetində dərc olunub. “Şir” adlı 3 pərdəli bir pyes olan ilk əsəri 1879-cu ildə çap olundu.
1880-ci ildə böyük qardaşı Əbdüllatif Süfi Paşanın başçılıq etdiyi Evkaf Nezareti Mektubi Kalemidə məmur oldu. Atasının ölümündən sonra o, London səfirliyinin ikinci katibi vəzifəsinə təyin edilib. Orada işlədiyi dörd il ərzində o, ingilis və fransız ədəbiyyatını yaxından izləyib. O, 1885-ci ildə səfirlik vəzifələrinin papaq taxmaq qadağasına əməl etmədiyi üçün səfirlik işçiləri işdən çıxarıldıqda İstanbula qayıtdı. 1885-1901-ci illər arasında İstanbulda yaşamış və ədəbiyyat baxımından məhsuldar bir dövr keçirmişdir.
Əbdülhaq Hamid Tərxan və Rəcaizadə Mahmud Əkrəm ilə yaxın dost olub. 17-18 yaşlarında tanış olduğu Namiq Kamalla davamlı yazışırdı. O, başqa Tənzimat yazarları kimi çox sayda əsər yaratmadı; bir roman, iki kiçik hekayə kitabı, xatirələr və səyahət məqalələri yazıb. O, 1888-ci ildə bir paşa ilə cariyənin sevgi hekayəsindən bəhs edən “Sərgüzeşt” romanını nəşr etdirərək, Şəmsəddin Sami, Namiq Kamal və Əhməd Midhət Əfəndidən sonra türk ədəbiyyatının ilk romançılarından biri olub. Alfons Dodenin “Jak” romanını türk dilinə tərcümə edib. 1891-ci ildə hekayələrini "Kiçik şeylər" adlı kitabda topladı. 1897-ci ildə “İkdam” qəzetində məqalə və hekayələr yazdı. O, bəzi məqalə və hekayələrini "Rumûzü'l-edeb" (1898) adlı kitabda toplayıb.
“Sergüzeşt” romanına görə nəzarət altında olduğunu düşünərək bundan qurtulmaq üçün 1901-ci ildə Parisə getmiş və 1908-ci ildə Konstitusiyalı monarxiyasının elan edilməsinə qədər orada qalmışdır. O, “Servet-i Fünûn” jurnalında dərc olunan “1901-ci il xatirəsi” başlıqlı məqaləsində xaricə qaçmasından bəhs edir. Parisdə Gənc türklərlə görüşdü; İttihad və Tərəqqi siyasi cəmiyyətinə daxil olub, cəmiyyətdə sanballı yerə gəlib çatır. Cəmiyyətin 1902-ci il fevralın 15-də nəşr həyatına başlayan “Şura-ı Ümmət” adlı nəşriyyat orqanında Osmanlı dövlətinin siyasətini və rejimini tənqid edən məqalələr dərc etdirmişdir. O, Paris illərini “1901-ci ildən etibarən Parisdə keçən illər”, “Paris xatirələrindən”, “Parisdə yeddi il” məqalələrində təsvir etmişdir.
II Konstitusiyalı monarxiyanın elan edilməsi ilə İstanbula qayıtdı və Madrid səfiri təyin edildi. Birinci Dünya müharibəsi başlayanda o, Madriddən İsveçrəyə köçdü və müharibənin sonuna qədər burada qaldı. O, İspaniyada keçirdiyi illəri “Gırnata ve El-Mescidü’l Camia: Elhamra” adlı iki məqalədə, İsveçrədəki dövrünü isə "İsveçrə xatirəsi" adlı məqalələrində təsvir edib.
Mütarikə dövrü 1921-ci ildə yaş həddinə çatmamış hökumət tərəfindən təqaüdə göndərilir və İstanbula qayıdır.
O, son illərini Kadıköyün Mühürdar səmtindəki evində keçirib. Çox sevdiyi qardaşı oğlu İclalın ölümü ilə bağlı yazdığı nəsr elegiyasını, başqa nəsr və xatirələrini 1924-cü ildə nəşr etdirdiyi “İclal” adlı kitabında toplayıb.
1927-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə ona “Hidamat-ı Vataniyye” təşkilatından maaş verilir. 26 aprel 1936-cı ildə İstanbulda sətəlcəm xəstəliyindən vəfat edib. Onun cənazəsi Göksudakı ailə qəbiristanlığında, qardaşı oğlu İclalın yanında dəfn edilib.
Zeynəp Kerman bütün əsərlərini üç cilddə toplayıb.[8]
Əsərləri
redaktəRoman
redaktə- Sərgüzəşt (1889)
Hekayə
redaktə- "Kiçik şeylər" (1892)
- Müdafaa-i Zulüm
Pyes
redaktəSöhbət-Tənqid-Xatirə
redaktə- Rumuzul-Ədəb (1900)
- İclal (1923)
İstinadlar
redaktə- ↑ Bəzi mənbələrə görə 1892-ci ildə yazılmışdır
- ↑ Qəhrəman, Alim. "HiKAYE" (PDF). TDV İslam Ensiklopediyası. 1998: səh. 495. 11 April 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 November 2017.
- ↑ Törəmək, Mehmet. "Hikâyeciliğime Düşen Cemre: Küçük Şeyler" (PDF). 21 May 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2017. (#invalid_param_val)
- ↑ Ömər, Ayxan. "Sami Paşazade Sezai Kedi Öykülerinin En Güzelini Yazdı" (PDF). 25 March 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2017. (#invalid_param_val)
- ↑ A. Ferhan Oğuzkan, Sami Paşazade Sezai Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Varlik Yayinevi, 1954, p. 3.
- ↑ Ali İhsan Kolcu, Tanzimat edebiyatı, 2. cilt Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Salkımsöğüt Yayınları, 2007, p. 205.
- ↑ Türk ansiklopedisi, Türk ansiklopedisi, 28. cilt Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Millî Eğitim Basımevi, 1980, p. 492.
- ↑ Turk Klasikleri, Turk Klasikleri, 33. sayı Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, California Üniversitesi, 2010, p. 3.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-07. (#first_missing_last)