Türk lirəsi
|
Bu məqalə Türk lirəsi haqqındadır. Lirə üçün Lirə səhifəsinə baxın. |
Türk lirəsi — Türkiyədə və Şimali Kiprdə istifadə olunan pul vahidi. Türk lirasının alt vahidi kuruşdur. Türkiyədə kağız pul çap etmə səlahiyyəti Türkiyə Respublika Mərkəzi Bankına aiddir.[1]
| Türk lirəsi | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Kod və simvol | ||||
| ISO 4217 kodu | TRY | |||
| Simvol | ₺ | |||
| Dövriyyə ərazisi | ||||
| Emitent ölkə | ||||
| Əvəzedici və paralel vahidlər | ||||
| Kiçik | Kuruş (1⁄1/100) | |||
| Dövriyyədə olan sikkə və əsginaslar | ||||
| Sikkələr |
5 kr, 10 kr, 25 kr, 50 kr, 1 |
|||
| Əsginas |
5 , 10, 20, 50, 100 200 |
|||
| Tarixi | ||||
| Dövriyyəyə buraxılma | 29 oktyabr 1923 | |||
| Sikkə və əskinasların buraxılması və istehsalı | ||||
| Mərkəzi bank | Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||||
Puldakı 0 (sıfır) sayını azaltmaq məqsədilə 31 yanvar 2005-ci ildə müvəqqəti olaraq tədavüldən qaldırılmış və yerinə Yeni Türk Lirəsi istifadə edilməyə başlanmışdır. YTL-dən TL-yə keçidin tamamlanması səbəbiylə 1 yanvar 2009 tarixində yenidən tədavülə girmişdir. Lakin 2009-cu ildə tədavülə girən pullardan YTL-də olduğu kimi 6 sıfır yoxdur. YTL-nin alt vahidi Yeni Kuruş-dur.
Bu günə qədər Türk lirəsının ön tərəfində yalnız Mustafa Kamal Atatürk və İsmət İnönü-nün şəkilləri var. İsmət İnönünün şəkli yalnız prezidentlik etdiyi dövrdə (1938–1950) Türk lirasının ön tərəfində yer almışdır. Bunun səbəbi isə Osmanlı dövründən bəri bir ənənə halını almış və Osmanlıdan başqa bir çox dövlət tərəfindən də istifadə olunan bir ənənə olan pulun ön tərəfinə o zaman ki dövlət başçısının şəklini qoymaqdır. Bu ənənə 30 dekabr 1925-ci ildə qəbul edilən 701 saylı "Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin yenileriyle İstibdaline Dair Qanun" -la rəsmiləşmişdir. Buna görə prezident olduğu müddət içində İsmət İnönünün şəkli pulun ön tərəfində istifadə edilmişdir. Lakin bu qanun 1952-ci ildə Adnan Menderesin başçılıq etdiyi hökumət tərəfindən dəyişdirilmiş və Türk Lirəsinin üstündə o zamanki dövlət başçısının deyil yalnız Mustafa Kamal Atatürk-ün şəklinin olması qərarı alınmışdır. Buna görə Türk Lirəsinin üstündə şəkilləri istifadə olunan tək dövlət böyükləri Mustafa Kamal Atatürk və İsmət İnönü olmuşdur.[2][3] Ayrıca Yunus Əmrə, II Mehmed, Mehmet Akif Ərsoy və Cahit Arf kimi Türk böyüklərinin portretləri isə Türk lirəsının bəzi emissiyalarının arxa tərəfində təsvir olunmuşdur.
Tarixi
redaktəİlk lirə Sultan Əbdülməcid dövründə 5 yanvar 1843-də Osmanlı Lirəsi adıyla tədavülə buraxıldı. Kağız pulun tədavülündən əvvəl istifadə edilən bu Osmanlı qızıl puluna Sarı lirə deyilərdi. 2 iyun 1854-də dörddəbir lirə və 18 fevral 1855-də də 2,5-lik və beşibiryerdələrin tədavülünə başlandı.[4]
Respublikanın elanından sonra 30 dekabr 1925 tarix və 701 saylı Mövcud sənəd-ı Nakdiyenin yenileriyle İstibdaline Dair Qanun qəbul edilərək ilk Türk banknotlarının tədavülünə qərar verilmişdir.[5][6]
Respublika dövründəki ilk kağız pullar 1927-ci ildə Böyük Britaniyada, Tomas de la Rue şirkəti tərəfindən 88 min Britaniya qızılına çap edilmişdir. 1927-ci ildə Hərf İnqilabı hələ reallaşmadığı üçün pulların üzərində latın hərfləri yox idi. 1927-ci ildə nəşr edilən 1, 5 və 10 lirədən Atatürkün portreti filiqranda görünürdü. Digər pullarda isə Atatürk həm filiqranda həm də şəkil olaraq görünür. İlk pulların üzərində Osmanlı Türkcəsi və Fransız yazılar ilə dövrün Maliyyə naziri Mustafa Əbdülxaliq Rendanın imzası vardı. Pulların yenidən Latın hərfləriylə bazara çıxması böyük bir xərc olduğu üçün 1927-ci ildə nəşr olunan pullar 1928-dəki hərf inqilabından sonra da illərcə qüvvədə qalmışdır. 1937-ci ildə tədavülə çıxarılan Latın məktubu pulların hamısında Atatürk portretləri var idi.[7][8]
1927-ci ilin sentyabrından 11 noyabr 1938-ci ilə qədər nəşr edilən kağız pulların üzərində Atatürkün portretləri olmuşdur. İsmət İnönü ilk dəfə prezident seçildiyində Londona xəbər verilərək nəşr edilməkdə olan pullardan Atatürkün portretləri çıxarılmış, yerinə İnönünün portretləri qoyulmuşdur. 1938-ci ildən 1951-ci ilə qədər pullarda İnönünün portretləri yer almışdır.[9]
Respublikanın quruluşundan günümüzə qədər 9 emissiya qrupunda 24 fərqli dəyərdə, 126 tərtibli kağız pul dövriyyəyə çıxarılmışdır. İlk altı emissiya qrupundakı pulların hamısı ilə Yeddinci Emissiya qrupundakı pulların bir qismi müxtəlif tarixlərdə dövriyyədən qaldırılmış və 10 illik fasilədən sonra dəyərini itirmişdir.
Simvolu
redaktəTCMB tərəfindən, Türk lirasının etibarının möhkəmlənməsi və dünyada tanənmasının artırılması məqsədilə 8 sentyabr 2011 tarixində TL simvolu yarışması təşkil edilmiş, yarışma nəticəsində yeni simvol təyin olunaraq 1 mart 2012 tarixində baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən təqdim olunmuşdur.[10][11]
Tülay Lalənin dizaynı yeni simvol , yarım anker halındakı L hərfi içinə yerləşdirilmiş yuxarı doğru cüt xəttli kiçik T hərfindən ibarətdir. Cüt xətt şərq-qərb körpüsü və sabitliyi, anker isə yüksəlişi və etibarı təmsil edir.[12][13]
-
Ölçülər və format -
![Türk Lirəsi simvolu[14][15]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Turkish_lira_symbol_black.svg/90px-Turkish_lira_symbol_black.svg.png)
Emisiyalar
redaktəBirinci emisiya
redaktəHəmin dövrün maliyyə naziri Əbdülxaliq Renda başçılıq etdiyi komissiya tərəfindən 1, 5, 10, 50, 100, 500 və 1.000 lirəlik əskinaslar müəyyənləşdirilmiş; Böyük Britaniya firması olan De La Rue tərəfindən filiqranlı kağızlara qabartma olaraq çap edilmişdir.
Bu emissiya qrupundakı əskinaslar 1928-ci ildəki hərf inqilabından əvvəl çap edildiyi üçün əsas mətnləri ərəb hərfləriylə, kupür dəyərləri isə fransız olaraq yazılmışdır.
Bu əskinaslar 5 dekabr 1927 tarixində dövriyyəyə çıxarılmışdır. Dövriyyədə olan mövcud sənəd-ı nakdiyeler isə, 4 dekabr 1927 tarixindən etibarən dövriyyədən çıxarılaraq 4 sentyabr 1928 tarixində dəyərlərini itiriblər.
| Birinci emisiya (E1 seriyası) (1927) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Resim | Dəyəri | Ölçüləri | Əsas rəngi | Məlumat | Tarix | ||||
| Ön tərəf | Arxa tərəf | Ön tərəf | Arxa tərəf | Tədavülə verliməsi | Tədavüldən çıxarılması | ||||
|
|
1 Lirə | 90 × 166 mm | Zeytuni yaşıl | Məclis Binası, Ankara qalası, kotanla cüt sürən bir kəndli | Köhnə Baş nazirlik Binası | 5 dekabr 1927 | 25 aprel 1939 | |
|
|
5 Lirə | 94 × 170 mm | Tünd mavi | Ankara qalası, Bozqurd ve Milli Məclis Binası | Ağ Körpü | 5 dekabr 1927 | 15 oktyabr 1937 | |
|
|
10 Lirə | 99 × 175 mm | Açıq bənövşəyi | Ankara qalası ve Bozqurd | Ankara qalasından mənzərə | 5 dekabr 1927 | 16 may 1938 | |
|
|
50 Lirə | 108 × 185 mm | Qəhvəyi və zeytuni yaşıl | Ortada bir motiv, sağda Atatürk portreti | Afyonqarahisar şəhərindən mənzərə | 5 dekabr 1927 | 1 aprel 1938 | |
|
|
100 Lirə | 112 × 189 mm | Zeytuni yaşıl | Atatürk portreti | Bir kənd rəsmi | 5 dekabr 1927 | 1 mart 1938 | |
|
|
500 Lirə | 120 × 194 mm | Qəhvəyi ve sarı | Solda Sivas Göymədrəsə, sağda Atatürk portreti | Sivas şəhrindən mənzərə | 5 dekabr 1927 | 15 iyun 1939 | |
|
|
|
1.000 Lirə | 124 × 201 mm | Tünd mavi | Atatürk portreti | Sakarya dəmiryolu xətti | 5 dekabr 1927 | 15 iyun 1939 | |
| Mənbə: TCMB — Turkish Banknotes.info Arxivləşdirilib 2007-02-24 at the Wayback Machine | |||||||||
İkinci emissiya
redaktə3 oktyabr 1931 tarixində Mərkəzi Bankı fəaliyyətə başlamış pul çap etmək səlahiyyəti bu quruluşa verilmişdir. Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı qurulduqdan sonra, Hərf İnqilabından əvvəl nəşr olunan köhnə yazılı əskinaslar, yeni hərflər ilə nəşr edilmiş yeni əskinaslarla dəyişdirilmişdir.
Latin əlifbası ilə hazırlanmış yeni əskinaslar 9 fərqli dəyərdə və 11 tətibatdan ibarətdir. Əskinaslardan 50 qəpiklik olanı Almaniyada, digərləri isə Böyük Britaniyada hazırlanmışdır.
Türkiyə Respublikası Mərkəzi Bankı tərəfindən dövriyyəyə ilk çıxarılan pul olan 5 Türk lirəlik əskinası da ehtiva edən İkinci emisiya qrupu əskinaslar 1937–1944 illəri arasında tədavülə çıxarılmışdır.
İkinci emisiya qrupu içində həm Atatürk, həm də İnönü portretli əskinaslar olmuşdur. Bu emissiya qrupu içində Böyük Britaniyada çap olunan ancaq, II. Dünya müharibəsi əsnasında əskinasları Türkiyəyə gətirən gəminin Pire Limanında hücuma uğrayıb batması nəticəsində dənizə tökülən İnönü portretli 50 qəpiklik və 100 Türk lirəlik əskinaslar ilə yenə Böyük Britaniyada çap olunan ancaq, Londondakı bir hava hücumu əsnasında çap edildiyi mətbəə zərər görən 50 Türk lirəlik əskinaslar dövriyyəyə verilməmişdir.
| İkinci emisiya (E2 serityası) (1937–1942) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Şəkil | Dəyəri | Ölçüləri | Əsas rəngi | Məlumat | Tarix | ||||
| Ön tərəf | Arxa tərəf | Ön tərəf | Arxa tərəf | Tədavülə verilməsi | Tədavüldən çıxarılması | ||||
|
|
50 Quruş | 55 × 125 mm | Ön tərəf : Sarı ve açıq yaşıl Arxa tərəf : Yaşıl ve qəhvəyi |
İsmət İnönünün portreti | Türkiye Respublikası Mərkəzi Bankı Keçmiş idarə mərkəzi | 26 iyun 1944 | 1 avqust 1947 | |
|
|
1 Lirə | 60 × 135 mm | Bənövşəyi | Boğaziçindən bir mənzərə | 25 aprel 1942 | 1 avqust 1947 | ||
|
|
2,5 Lirə | 65 × 145 mm | Zeytuni yaşıl | Atatürk portreti | Ankara Zəfər Abidəsi | 25 aprel 1939 | 15 iyul 1952 | |
|
|
5 Lirə | 70 × 155 mm | Ön tərəf : Mavi Arxa tərəf : Yaşıl |
Güvənlik Abidəsi | 15 oktyabr 1937 | 10 noyabr 1952 | ||
|
|
10 Lirə | 75 × 165 mm | kirəmit rəngi | Ankara Qalasından bir mənzərə | 16 may 1938 | 2 aprel 1952 | ||
|
|
50 Lirə | 80 × 175 mm | Əflatun | Ankara keçiləri | 1 Nisan 1938 | 2 Haziran 1952 | ||
|
|
100 Lira | 85 × 185 mm | Koyu kahverengi | Çanakkale Boğazı'ndan bir görünüm | 1 mart 1938 | 15 Ekim 1942 | ||
|
|
500 Lira | 90 × 195 mm | Zeytuni yeşil | Rumelihisarı'ndan bir görünüm | 15 Haziran 1939 | 24 Nisan 1946 | ||
|
|
İsmet İnönü'nün portresi | 18 Kasım 1940 | 24 Nisan 1946 | |||||
|
|
1.000 Lira | 95 × 205 mm | Arduvaz mavisi | Atatürk portresi | Güvenlik Anıtı | 15 Haziran 1939 | 24 Nisan 1946 | |
|
|
İsmet İnönü'nün portresi | 18 Kasım 1940 | 24 Nisan 1946 | |||||
| Kaynaklar: TCMB — Turkish Banknotes.info Arxivləşdirilib 2007-02-24 at the Wayback Machine | |||||||||
Kağız pul
redaktə| 8. Tədavül əskinasları | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Şəkil | Dəyəri | Ölçüsü | Əsas rəngi | Məlumat | |||
| Üz tərəfi | Arxa tərəfi | Üz tərəfi | Arxa tərəfi | ||||
|
|
1 lirə | 160 × 76 mm | Bordo və mavi | Mustafa Kamal Atatürk | Atatürk Barajı | |
|
|
5 lirə | 162 × 76 mm | Pastel sarı və qəhvəyi | Mustafa Kamal Atatürk | Anıtqəbir, Ankara | |
|
|
10 lirə | 162 × 76 mm | Qırmızı | Mustafa Kamal Atatürk Türk bayrağı silueti | Piri Rəisin xəritəsi | |
|
|
20 lirə | 162 × 76 mm | Yaşıl | Mustafa Kamal Atatürk | Efes xarabalıqları | |
|
|
50 lirə | 152 × 81 mm | Turuncu | Mustafa Kamal Atatürk | Kapadokya | |
|
|
100 lirə | 158 × 81 mm | Mavi | Mustafa Kamal Atatürk | İshaq Paşa Sarayı | |
| Mənbə: TCMB Arxivləşdirilib 2010-07-23 at the Wayback Machine | |||||||
| 9. Tədavül əskinasları | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Şəkli | Dəyəri | Ölçüləri (mm) |
Əsas rəng | Təsviri | |||||
| Üz tərəfi | Arxa tərəfi | Üz tərəfi | Arxa tərəfi | ||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
Yeni türk lirəsi və yeni qəpiklər 1 yanvar 2005-ci il tarixindən etibarən dövriyəyə buraxılmışdır.
- Banknotların müxtəlif hissələrinə toxunduqda hündürlük fərqini hiss etmək olur.
- Banknotun üst üzünün sağ tərəfindəki oval, müxtəlif vəziyyətlərdə baxıldıqda qızılı çalarlı sarıdan yaşıla dönür.
- Üzərində olan kəsintili gümüşü xətlər işığa tutulduğu zaman düz xətt şəklində görünür və üzərində "TCMB" hərfləri öz əksini tapır.
- Banknotlar gözlər səviyyəsində üfüqi istiqamətdə işığa tutulduqda sağ aşağı küncdə "TC" hərfləri görünür.
- Ön və arxa üzləri işığa tutulduqda ortada Atatürkün portretinin kiçik variantı meydana çıxır.
- Banknotlar işığa tutulduqda arxa üzündəki hissə ilə bir-birini tamamlayan TCMB emblemi yaranır.
Mütəxəssislər tərəfindən anlaşıla bilən təhlükəsizlik özəllikləri
redaktə- Banknotların müxtəlif hissələrini böyüdücü vasitəsilə oxumaq mümkündür.
- Ultrabənövşəyi işıq altında qırmızı və mavi rəngdə görünür.
- Ultrabənövşəyi işıq altında Atatürkün imzası görünür.
- Sol üst tərəfdə qara, sağ alt tərəfdə isə qırmızı rəngdə görünən seriya və sıra nömrələri ultrabənövşəyi şüalar altında parlayır və qara rəng yaşıla çevrilir.
Görmə qüsuru olan şəxslər müxtəlif dəyərdə olan pulları, müxtəlif ölçüdə olduğuna görə bir-birindən fyıra bilirlər. Gələcəkdə görmə qüsurlular üçün banknotlarda müxtəlif ayırma üsulları tətbiq olunacaq.
Türk lirəsi (türk. Türk lirası) — Türkiyə Cümhuriyyətinin pul vahidi. Daha kiçik ekvivalenti quruşdur. Bir türk lirəsi (TL) 100 quruşa (Kr) bərabərdir.
İstinadlar
redaktə- ↑ http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/448.html http://web.archive.org/web/20130206174837/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/448.html
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2004-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-18.
- ↑ http://web.archive.org/web/20160617070753
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-20.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-06.
- ↑ Mustafa Armağan Korku Duvarını Yıkmak Küller Altında Yakın Tarih 4 (4. Baskı Nisan 2011) İsmet İnönü paraların üzerinden Atatürk'ün resimlerini neden kaldırmış? səh 28–29
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-21.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-22.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-21.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-06.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-06-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-21.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-06-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-19.