Vikipediya

Toltek mədəniyyəti

Toltek mədəniyyəti - Kolumbdan əvvəlki Mərkəzi Amerikada arxeoloji mədəniyyət idi və bu mədəniyyətin yaradıcıları olan tolteklər eramızın 950-1150-ci illərində daha da inkişaf edən Mezoamerikan xronologiyasının Epiklassik və erkən Post-Klassik dövründə Tula, Hidalqo, Meksikada yerləşən dövlət yaratmışlar.[1] Sonrakı Astek mədəniyyəti mənsubları Toltekləri öz intellektual və mədəni sələfləri hesab edirdi.[2] “Toltek” sözü Naxuatl dilində "sənətkar", “usta” mənasını verir.[3] Şifahi və yazılı Astek mənbələri Toltek İmperiyasının tarixini təsvir edərək, hökmdarların və onların işğal etdikləri ərazilərin siyahısını özündə əks etdirir.

Toltek mədəniyyətinə aid antropomorf saxsı qab

Müasir alimlər Astek rəvayətlərində əks olunanların real Toltek tarixini əks etdirib-etdirməməsi barəsində mübahisə edirlər. Bütün alimlər Astek mənbələrinin böyük bir mifoloji hissəsinin olduğunu etiraf etsələr də, bəzilərihesab edirlər ki, tənqidi müqayisəli metoddan istifadə etməklə bəzi tarixi hadisələrin dəqiqliyini sübut etmək olar. Bir qrup alim isə iddia edir ki, rəvayətlərin real tarixi mənbə kimi davamlı təhlili əbəsdir və bu Tula de Allende mədəniyyətini öyrənməyə maneə olur.

Tolteklərlə əlaqəli digər mübahisəli məsələlərdən biri isə Tula abidəsi ilə Mayya şəhəri olan Çiçen-İtsa arasında memarlıq baxımından oxşarlıqların əsasında duran səbəblərin araşdırılmasıdır. Tədqiqatçılar bu iki şəhər arasında təsirin dərəcəsi və ya istiqaməti ilə bağlı hələ də yekdil fikrə nail ola bilməyiblər.[4]

Tula cəmiyyətinin mənşəyi

redaktə

Mədəniyyətin dəqiq mənşəyi bəlli olmasa da, o, çox güman ki, cənub körfəzi sahilindən olan Nonoalca və Orta Amerikanın şimalında yaşayan oturaq Çiçimek xalqlarının qaynayıb-qarışması nəticəsində meydana gəlmişdir. Adları qeyd edilən xalqlardan birincisinin yeni mədəniyyətin yaradıcılarının əksəriyyətini təşkil etdiyi və Mayya mədəniyyətindən təsirləndiyi güman edilir.[5] Erkən Klassik dövrdə bu xalqın mənsubları dövlətin siyasi və iqtisadi sistemlərinə sıx şəkildə inteqrasiya etmiş və Tula bölgəsində, xüsusən də Villaqran və Çinquda çoxlu böyük yaşayış məntəqələri yaratmışlar.[6]

Təxminən 650-ci ildən başlayaraq, bu yaşayış məntəqələrinin əksəriyyəti Teotihuakanın tənəzzülü nəticəsində tərk edildi. Bundan sonra Koyotlatelko bölgədə dominant mədəniyyət kimi yüksəldi.[7]

Tula Çiko, bu dövrdə ətrafdakı Koyotlatelko şəhərlərinin birləşməsi nəticəsində kiçik bir regional dövlətə çevrildi. Yaşayış yeri təxminən 3-6 km2-i əhatə edirdi.[8] Əsas meydançanın mürəkkəbliyi bu ərazidəki digər Koyotlatelko şəhərlərindən xüsusilə fərqlənirdi, belə ki, burada çoxlu top meydançaları və piramidalar var idi. Toltek mədəniyyəti inkişafının ən yüksək mərhələsində birbaşa Tula Çiko əsas rol oynasa da, Epiklassik dövrün sonunda yanğın nəticəsində şəhər tərk edildikdən sonra 1,5 kilometr cənubda memarlıq baxımından ona oxşar olan Tula Qrande inşa edildi. Erkən Postklassik dövrdə Tula Qrande və onunla əlaqəli Toltek mədəniyyəti daha geniş bölgədə dominant gücə çevrilmişdir.[9]

Toltek mədəniyyətinin xarakteri ilə bağlı fikirlər

redaktə

Richard Diehl kimi bəzi arxeoloqlar Tula, Hidalqo ilə əlaqəli müəyyən üslub xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunan və Orta Amerikadakı digər mədəniyyətlərə sirayət edən Toltek arxeoloji təsirinin mövcudluğunu müdafiə edirlər. Bu təsir özünü Mikstek-Puebla üslubu ikonoqrafiyası[10], Tohil plumbate və Silho keramika məmulatı[11] məmulatında göstərir. Çiçen-İtsada Tula ilə əlaqəli stilistik xüsusiyyətlərin olması da Toltek təsirinin sübutu kimi qəbul edilir. Tula və Çiçen-İtsa arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xarakteri barəsində alimlərin üç fikri mövcuddur. Birinci fikir ondan ibarətdir ki, Çiçen-İtsa Tolteklər tərəfindən işğal edilmişdir. Digər fikrə əsasən Çiçen-İtsanın sakinləri Tulanı koloniya kimi qurmuşdur və nəhayət üçüncü qrup alimlər düşünürlər ki, bu iki şəhər arasında yalnız geniş əlaqələr mövcud olduğu üçün iki mədəniyyət arasında bu qədər oxşarlıq mövcuddur. Ümumiyyətlə, Miksteka-Puebla sənət üslubunun hər hansı bir mənası olub-olmaması da mübahisəlidir.[12]

Tula Hidalqo ilə əlaqəli arxeoloji qeydləri Teotihuakan və Tenoçtitlan ilə müqayisə edən Michael E. Smith və Lisa Montiel tərəfindən 2003-cü ildə aparılan araşdırmada əks fikir irəli sürülür. Onlar belə nəticəyə gəlirlər ki, Teotihuakan və Tenoçtitlanın Orta Amerikada göstərdiyi təsirə nisbətən Tulanın digər mədəniyyətlərə təsiri cüzi idi və yəqin ki, o imperiya deyil, daha çox krallıq kimi qəbul olunmalıdır. Belə ki, Tula imperiya paytaxtından gözlənilən şəhər mürəkkəbliyinə malik olsa da, onun təsiri və hökmranlığı çox da geniş ərazilərə yayılmamışdır.[13] Buna baxmayaraq, Tulanın geniş ticarət şəbəkələrində iştirakına dair sübutlar da üzə çıxarılıb. Buradan aşkar edilən böyük bir obsidian emalatxanasının qalıqlarını buna misal kimi gösətərə bilərik.[14]

Tula Qrandenin maddi mədəniyyəti

redaktə
 
Tuladakı C Piramidası, Hidalqo

Tula Qrandenin təxminən 60.000 əhalisi var idi və 16 km2-lik ərazini əhatə edirdi.[7] Buradakı Toltek maddi mədəniyyətinin ən görkəmli nümunələrindən bəzilərinə piramidalar, top meydançaları və B Piramidasının üstündəki Atlantik döyüşçü heykəlləri daxildir.[15] Mərkəzi meydanı əhatə edən müxtəlif ictima binalar xüsusilə fərqlənir. Arxeoloji qazıntılar bu binaların içərisində və xaricində sütunlardan istifadə olunduğunu göstərir. Bina 3 kimi qeydə alınan bu binalardan birinin memarlıqda xalqın əcdadlarının tarixi və mifik evlərinə istinad etdiyinə görə Tolteklər üçün simvolik cəhətdən güclü bir bina olduğu iddia edilir.[16]

Daha geniş meydanın fiziki tərtibatı da ortaq keçmişə istinad etməkdə iştirak edir. Belə ki, onun batmış sütunlu zal bölmələri Tulanın əcdad xalqlarının şəhərlərindəkilərə inanılmaz dərəcədə bənzəyir. Onların əhəmiyyəti həm regional, həm də uzun məsafəli ticarət şəbəkələri ilə əlaqə qurma yerləri kimi və ehtimal ki, diplomatik əlaqələr üçün də istifadə edilməsi ilə bağlıdır. Tula Qrandedə aşkar edilən tapıntılar göstərir ki, Tolteklər həqiqətən də Orta Amerikanın digər şəhərləri ilə ticarət əlaqələri qurmuşlar. Tula və Sokunusko kimi şəhərlərdə rast gəlinən bənzər keramika və ritual heykəlcik üslubları da bu fikri tamamlayır.[7][15]

Bundan əlavə, Tula Qrandedə aparılan tədqiqatlar bu şəhərin Teotihuakanın əvvəlki rolunu öz üzərinə götürərək, "geniş və yüksək ixtisaslaşmış emalatxanaya əsaslanan obsidian sənayesinin" mövcudluğunu göstərdi.[7] Healan və başqaları tərəfindən aparılan tədqiqatlar nəticəsində şəhərin ərazisindən təxminən 16.000 ədəd və ətrafdakı yaşayış yerlərindən 25.000-dən çox obsidian aşkar edilmişdir. Tulanın obsidian ticarətində iştirakı şəhərin regionun digər güclü şəhəri olan Çiçen-İtsa ilə qarşılıqlı əlaqəsinə dəlildir. Belə ki, hər iki şəhərdəki obsidianın böyük əksəriyyəti eyni iki geoloji mənbəyə aiddir.

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Smith, Michael Ernest. The Aztecs (3rd). Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. 2012. 35–36. ISBN 978-1-4051-9497-6. OCLC 741355736.
  2. ↑ Iverson, Shannon Dugan. "The Enduring Toltecs: History and Truth During the Aztec-to-Colonial Transition at Tula, Hidalgo". Journal of Archaeological Method and Theory. 24 (1):. 1 March 2017. 90–116. doi:10.1007 (#bad_doi). ISSN 1573-7764.
  3. ↑ Berit, Ase. Lifelines in World History: The Ancient World, The Medieval World, The Early Modern World, The Modern World. Routledge. 2015.
  4. ↑ Smith, Michael E. "Tula and Chichén Itzá: Are We Asking the Right Questions?". In Kowalski, Jeff Karl; Kristin-Graham, Cynthia (eds.). Twin Tollans: Chichén Itzá, Tula, and the Epiclassic to Early Postclassic Mesoamerican World. Washington DC: Dumbarton Oaks. 2007. pp. 579–617.
  5. ↑ Prem,, Hanns J. The ancient Americas: a brief history and guide to research. Salt Lake City: University of Utah Press. 1997. p.22. ISBN 0-585-13359-X..
  6. ↑ Smith, Michael E.; Diehl, Richard A.; Berlo, Janet Catherine. "Mesoamerica after the Decline of Teotihuacan A. D. 700-900 ". Ethnohistory. 40 (1): 143. 1993. doi:10.2307/482182. (#bad_doi). ISSN 0014-1801. (#bad_issn).
  7. ↑ 1 2 3 4 Healan, Dan M.; Cobean, Robert H. "Tula and the Toltecs". Oxford Handbooks Online. 24 September 2012. doi:10.1093/oxfordhb/9780195390933.013.0026. (#bad_doi).
  8. ↑ Smith, Michael E. "Review of Mesoamerica after the Decline of Teotihuacan A. D. 700-900". Ethnohistory. 40 (1): 143–144. 1993. doi:10.2307/482182. (#bad_doi). ISSN 0014-1801. (#bad_issn).
  9. ↑ Healan, Dan M.; Cobean, Robert H. Tula and the Toltecs. Oxford University Press. 24 September 2012. doi:10.1093/oxfordhb/9780195390933.013.0026. (#bad_doi).
  10. ↑ Nicholson, H. B. "Mixteca–Puebla". Oxford University Press. 2020.
  11. ↑ Diehl, Richard A. "The toltec Horizon in Mesoamerica: New perspectives on an old issue". In Don Stephen Rice (ed.). Latin American horizons: a symposium at Dumbarton Oaks 11th and 12th October 1986., Dumbarton Oaks. 1993.
  12. ↑ Smith, Michael E.; Heath-Smith, Cynthia. "Waves of Influence in Postclassic Mesoamerica? A Critique of the Mixteca-Puebla Concept". Anthropology. 4 (2): 15–50. 1980.
  13. ↑ Smith, Michael E.; Montiel, Lisa M. (2001). "The Archaeological Study of Empires and Imperialism in Prehispanic Central Mexico". Journal of Anthropological Archaeology. 20 (3):. p.245–284. doi:10.1006/jaar.2000.0372. (#bad_doi).
  14. ↑ Healan, Dan M. Tula of the Toltecs: Excavations and Survey. University of Iowa Press. 1989.
  15. ↑ 1 2 Smith, Michael E. "Toltec Empire". The Encyclopedia of Empire, Oxford, UK: John Wiley & Sons, Ltd,. 11 January 2016. pp. 1–2.
  16. ↑ Kowalski, Jeff Karl; Kristin-Graham, Cynthia, redaktorlar Twin Tollans: Chichén Itzá, Tula, and the epiclassic to early postclassic Mesoamerican world. Dumbarton Oaks Research Library and Collection. 2011. ISBN 978-0-88402-372-2. OCLC 916484803.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Toltek_mədəniyyəti&oldid=7460105"