Tulunoğulları

Tulunoğulları və ya Tulunoğulları dövləti (ərəb. المملكة العربية السعودية‎ - el-Tuluniyun) — 868 (və ya 875) və 905-ci illər arasındsa hökm sürmüş, müsəlman türklərinin qurduğu ilk müstəqil dövlətdir.

Tarixi dövlət
Tulunoğulları
868 — 905
Paytaxt	Fustad
Rəsmi dilləri	Türk,Ərəb
Ərazisi	1.500.000 km2
İdarəetmə forması	monarxiya
Şahlar
• 868-884	Əhməd İbn Tulun
• 884-896	Xumaraveyh
• 896	Ceyş İbn Xumaraveyh
• 896-905	Harun İbn Xumaraveyh
• 905	Şaban İbn Xumaraveyh
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaranma tarixi

Tulunoğulları Misirdə 875-ci ildə, 9-cu əsrin son rübündə, Abbasilərin siyasi və ictimai cəhətdən zəiflədiyi zaman quruldu və tez bir zamanda iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli olan Suriya, Fələstin və Tarsus kimi bölgə və şəhərləri öz ərazisinə daxil edərək, sərhədlərini Kirenaikadan Fərat çayına qədər genişləndirmişdir. Tulunoğulları dövlətinin qurucusu Əhməd bin Tulunun atası Buxaralı Tulun adlı bir türkdür. 815 və 816-cı illərdə Samani Buxara əmiri tərəfindən Abbasilərə bağışlanmış və 818-ci ildə tərkibi türklərdən ibarət olan xilafətin qurduğu orduya qoşuldu. Orduda rütbəsi sürətlə yüksəlmiş və ən qısa zamanda önəmli komandirlərdən biri olmuşdur. Tulunoğulları dövlətinin yaradıcısı Əhməd İbn Tulun isə 20 sentyabr 838-ci ildə Bağdadda doğulmuşdur. O da, atası kimi xilafət ordusunda xidmət etmişdir. Əhməd ibn Tulunun ögey atası Bayık bəy Abbasi xəlifəsini sui-qəsddən xilas etdiyinə görə Misir valiliyinə layiq görüldü. 868-ci ildə isə bu vəzifə Əhməd İbn Tuluna verildi. Bəzi mənbələr məhz bu ili Tulunoğulları dövlətinin yaranması kimi göstərir. Digər bir məlumata görə, Əhməd bin Tulun Fərqanədən olan qulam olmuşdur. Xilafət dövründə xəlifə Mütəmidlə əlaqəni kəsdi və 875-ci ildə Misir boyunca öz hakimiyyətini quraraq müstəqilliyini elan etdi. Bununla da Tulunoğulları dövlətini qurdu.

Dövlətin yüksəlişi

878-ci ildə etdiyi səfərdə Şam bölgəsində Remble, Hüms, Həma və Hələbi tutduqdan sonra Əhməd bin Tulun Antakya, Kınnesir və əl-Avasımı ələ keçirdi. Və beləliklə sərhədlərini Kireneika və Tripolitaniyadan Fərat çayına qədər genişləndirmişdir. Abbasilər dövləti daxili qarışıqlıq üzündən Şam şəhərinə hücum edən Bizansla döyüşə girə bilmədiyinə görə, İslamiyyət adına Tulunoğulları dövləti Bizansa qarşı döyüşərək qalib gəlmişdir. Bu qələbədən sonra Şam, Cəzirə, Avasım və Sugur bölgələri Tulunoğullarının hakimiyyəti altına gəldi. Beləliklə Bizans İmperiyası Tulunoğullarının gücünü qəbul edərək, 879-cu ildə ələ keçirdiyi əsirləri azad etdi və bir sıra dəyərli Quran yazılarını təqdim etdi. Ancaq Əhməd bin Tulun bu xoşniyyət nümayişlərinə əhəmiyyət vermədi və Tarsusu işğal edərək Bizans İmperiyası və Abbasilərlə mübarizəsini davam etdirdi.Bu müddətdə Xilafəti Misirə aparmağa çalışdı, amma buna müvəffəq olmadı.

Dövlətin dağılması

800:538px

Əhməd bin Tulun ölümündən sonra onun yerinə gələn oğulları və nəvələri Abbasilər və Qərəmətlik ilə mübarizəni davam etdirdilər.Bu mübarizələr dövləti zəiflətdi və daxili qarşıdurmalar başlayaraq dövlətin sonunu hazırladı.905-ci ildə, Tulunoğulları dövləti, Abbasi türklərinin komandiri Məhəmməd bin Süleyman tərəfindən süquta uğradıldı.

İqtisadiyyat, mədəniyyət və incəsənət

Tulunoğulları dövründə, xüsusən də Misir xalqı iqtisadi tərəqqiyə çatdı, bunun göstəricisi olaraq Dinar-ı Tüluni (Tulun Dinar) kimi tanınan mis sikkələr çap edildi.Əhməd bin Tulun, Tuluniyə məscidi, xəstəxanalar, su kanalları, körpülər, hökumət sarayı və sonradan inşa edilən bəzi qiymətli əsərlər Tulunoğullarının Misirə buraxdığı əhəmiyyətli mədəniyyət sərvətləri idi.İbn Tulun məscidi Misirdə inşa edilən bir Türk məscididir və minarə ənənəsinin ilk nümunəsidir. Misirdəki fironlardan sonra ilk dəfə olaraq Tulunoğulları müstəqil bir dövlət qurdular və öz xalqlarını rifah içində yaşadan bir dövlət oldular.

Tulunoğulları dövlətinin hökmdarları

1. Əhməd İbn Tulun (868-884)
2. Xumaraveyh (884-896)
3. Ceyş İbn Xumaraveyh (896)
4. Harun İbn Xumaraveyh (896-905)
5. Şaban İbn Xumaraveyh (905)