Urartulular
Urartulular (erm. Ուրարտացիներ, akkad. LUU-ra-aš-ta-a, elam. Har-mi-nu-ia-ip, q.fars A-r-mi-i-n-i-a) — Ermənistan yaylasında yaşamış qədim xalq. Urartu dilində danışırdılar. Onlar e.ə. XIII əsrdən tayfalar birliyi, e.ə. VII–VI əsrlərdə dövlət kimi qeyd olunan Urartu siyasi elitasını formalaşdırmışdır.[1]
| |||
| Urartunun zirvə dövründə sərhədləri. E.ə. 743-cü il. | |||
| Özünüadlandırma | |||
|---|---|---|---|
| akkad. LUU-ra-aš-ta-a | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| İrqi | |||
| Avropoid | |||
| Dini | |||
| Mənşəyi | |||
| naməlum | |||
| Qohum xalqlar | |||
İqor Mixayloviç Dyakonov tərəfindən formalaşdırılan və əsaslandırılan erməni etnogenezinin miqrasiya qarışıq fərziyyəsinə əsasən, urartulular və Urartu əhalisinin qalan hissəsi (hurrilər və luvilər) Hind-Avropa protoerməni dilini mənimsəmiş, sonralar bu dilin əsas daşıyıcısı olan erməni etnosuna çevrilmişdilər. Odur ki, ermənilər urartuluların əsas genetik komponentini təşkil edən və mədəni irsinə malik xalqdır.[2][3][4][5]
Mənşəyi
redaktəUrartuluların mənşəyi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Məlumdur ki, urartulular akkadlılar və hurrilərlə yanaşı, armenoid əhali qrupuna aid idilər.[6] Urartuluların qədim Musasir şəhərinin yerləşdiyi Rəvandüz regionunda (indiki İranın şimal-qərbində, Qərbi Azərbaycan ərazisi) yarandığı güman edilmişdir.[7][8][9][10]
Eyni zamanda, Urartu padşahlığının hakim sülaləsi çox güman ki, Hind-Avropa mənşəli idi, çünki hökmdarların adlarının Balkan dillərində paralelləri var.[11]
Dili
redaktə
Urartu dili hurri dili ilə qohum idi və bu dillə Hurri-Urartu ailəsini təşkil edirdi.[12][13][14]
Urartu ideoqramlarından istifadə edən bir neçə deşifrə edilməmiş yazılar mövcuddur, lakin urartular ümumiyyətlə Assuriya mixi yazısının xeyli sadələşdirilmiş formasından istifadə edirdilər. Məsələn, borc alarkən bir çox polisemantik Assuriya ideoqramları urartular tərəfindən yalnız bir mənada işlədilmiş, Assuriya işarələrinin müxtəlif semantik çalarları itmişdir.[15]
Müəyyən edilmişdir ki, erməni dilində elmə məlum olan 350-dən çox urartumənşəli sözdən 200-dən çox kök söz vardır ki, onlar Urartu lüğətinin əsasını təşkil edir.[16][17] 60-a yaxın müxtəlif dilləri özündə birləşdirən Nax-Dağıstan qrupunun dillərində 170-ə yaxın urartumənşəli kök söz aşkar edilmişdir.[18] Arno Furne və Allan Bomhardt bildirirlər ki, Hurri-Urartu dilləri Hind-Avropa dil ailəsinin xüsusi qoludur və bu, leksik yaxınlığı ilə təsdiqlənir.[19][20] "Britannika Ensiklopediyası"[21] Hurri-Urartu dillərinin Hind-Avropa dilləri ilə əlaqəsini inkar edir.[22][23]
İstinadlar
redaktə- ↑ Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / отв. ред. И. А. Орбели. — М. : Издательство восточной литературы, 1959. — 286 с.
- ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. Ереван: Издательство АН Армянской ССР. 1968. 165, 236.Orijinal mətn (ing.)
Основная часть урартоязычного населения жила на территории образования армянского народа и влилась в его состав… Впоследствии, когда и сами урарты перешли на древнеармянский язык и влились в состав армянского народа, — в котором они, вероятно, составили большинство, — название «хетты» стало и их самообозначением. По-протоармянски это название могло звучать *хатйос или *хатийос (հատ(ի)յոս), в дальнейшем отсюда по законам армянской фонетики получилось հայ (хай)
- ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. Ереван: Издательство АН Армянской ССР. 1968. 236.Orijinal mətn (rus.)
Компоненты древнеармянского народа. Итак, с нашей точки зрения древнеармянский народ первоначально сложился в верхнеевфратской долине из трёх компонентов — хурритов, лувийцев и протоармян (мушков и, возможно, урумейцев). При этом хурриты, как более многочисленные, составили основную массу народа и определили основную линию физической преемственности, а протоармяне, в силу ряда исторических причин, передали новому народу свой язык.
- ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. Ереван: Издательство АН Армянской ССР. 1968. 210–211.Orijinal mətn (rus.)
Что касается культурной преемственности, то армяне, несомненно, преемники всего древнего населения нагорья, в первую очередь хурритов, урартов и лувийцев; нет никаких данных об особо важном культурном воздействии на позднейшее население нагорья со стороны именно Хайасы более, чем Исувы, Алзи, Уруатру или Кумме. О культуре Хайасы мы, в сущности, знаем очень мало, кроме её брачных обычаев и имен божеств, от которых не осталось никаких воспоминаний в армянской традиции
- ↑ И. М. Дьяконов. "К праистории армянского языка (о фактах, свидетельствах и логике)" (PDF). № 4 . pp. 149-178. ISSN 0135-0536. Историко-филологический журнал. 1983. 2014-01-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-10-18.Orijinal mətn (rus.)
Иначе говоря, армяне — это прежде всего потомки урартов, принявших индоевропейский язык, но сохранившие собственное произношение (артикуляционную базу или, говоря бытовым языком, «акцент»),— но также потомки хурритов, лувийцев и, конечно, первоначальных носителей собственно протоармянского языка
- ↑ Н. А. Кисляков, А. И. Першиц // Народы Передней Азии // Изд-во Академии Наук СССР, 1957 — стр. 49 — Всего страниц: 613Orijinal mətn (rus.)
Регионы обитания этих народов (в горах Загроса и далее к северу) лежат на границе области древнего распространения наиболее ярко выраженного арменоидного типа (аккадийцы, хурриты, урарты), частично с ней совпадая. Таким образом, территория курдов, луров и бахтиаров расположена как бы на стыке двух современных антропологических типов: долихокефального — хорасанского и брахикефального — арменоидного
- ↑ Barnett R. D.[en]. Urartu // Edwards I. E. S., Gadd C. J., Hammond N. G. L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Vol. 3, part 1. — P. 314–371. — ISBN 0-521-22496-9.
- ↑ Stone E. C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. Los Angeles: University of California Press. 2003. ISBN 1931745013.
- ↑ Salvini Mirjo. Geschichte und Kultur der Urartäer. Darmstadt. 1995.
- ↑ Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. № 2. Москва. 1948. 37—48.
- ↑ Петросян А.Е. К вопросу об этническом происхождении урартской элиты // Պատմա-բանասիրական հանդես. 2005-12-25. 208–226. ISSN 0135-0536. 2020-01-24 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки (PDF) // Древний Восток: этнокультурные связи. Москва: Наука. 1988.
- ↑ Иоганнес Фридрих. Дешифровка забытых письменностей и языков. М.: УРСС. 2003. ISBN 5-354-00045-9.
- ↑ Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. М.: Наука. 1967.
- ↑ Şablon:Книга:Меликишвили: Урартские клинообразные надписи
- ↑ Sargis Ayvazyan. "Ուրարտերեն (урартский язык, на армянском языке)". 2021-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-15.
- ↑ Encyclopedia Americana, v. 2, USA 1980, pgs. 539, 541; Hovick Nersessian, "Highlands of Armenia", Los Angeles, 2000.
- ↑ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. "Hurro-Urartian and East Caucasian Languages", Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164–207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf Arxivləşdirilib 2013-03-27 at the Wayback Machine
- ↑ Fournet, Arnaud; Bomhard, Allan R. "The Indo-European Elements in Hurrian". academia.edu. La Garenne Colombes, Charleston. 2010. 2019-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-24.
- ↑ Fournet, Arnaud. "PIE Roots in Hurrian". 2019. 2019-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-24.
- ↑ "Энциклопедия Британника". www.dates.gnpbu.ru. 2020-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-10.
- ↑ "Hurrian language". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2020-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-10.
- ↑ "Urartian language". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2018-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-10.