Yeni türk əlifbası

Yeni türk əlifbası (tatar. яңа әлифба/jaꞑa əlifʙa, başq. яңы әлифба, qısaldılmış yeniəlif/jaꞑalif) — bütün türk dillərinin latın əlifbasına əsaslanan vahid əlifbaya çevrilməsi layihəsi 1920-ci illərin sonlarında ümumittifaq romanlaşdırma layihəsi çərçivəsində təklif edilib. 1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay keçirildi. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlandı. Qurultayda qəbul edilən qərara əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. RSFSR tərkibində olan türk xalqları yeni türk əlifbasından istifadəyə başladılar.

Yeni türk əlifbası
Dillər	türk dilləri, İran dilləri, Şimal Qafqaz dilləri[d], Monqol dilləri, Fin-uqor dilləri, Tunqus-mancur dilləri, Paleoasiya dilləri
Yarandığı yer	SSRİ
Ərazi	SSRİ
Yaradan	RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqları
Yaranma tarixi	1928
Dövr	1928-1940-cı illər
Status	istifadə edilmir
İşarələri	40-a yaxın
Mənşəyi	latın qrafikası kiril qrafikası elementləri ilə
Qohumluğu	latın qrafikalı əlifbalar ilə

Ərəb əlifbasına əsaslanan əlifbaları əvəz etmək üçün 1928-ci ildə SSRİ-nin türkdilli respublikalarında və muxtar respublikalarında rəsmi olaraq tətbiq edilmişdir. 1938-1940-cı illərdə o, sürətlə kiril əlifbasına əsaslanan əlifbalarla əvəz olundu. Hal-hazırda istifadə edilmir.

Əlifba 33 simvoldan ibarət idi, onlardan 9-u saitlər üçün idi. Apostrof glottal dayanmağı (ərəb işarəsi həmzənin analoqu) göstərmək üçün istifadə olunurdu və bəzən ayrıca hərf hesab olunurdu. Xarici adlar üçün bəzən əlavə hərflərdən istifadə olunurdu. B hərfinin kiçik hərf variantı b ь hərfi ilə qarışdırılmamaq üçün ʙ, Y hərfinin böyük forması isə kiril U hərfinə bənzəyirdi. 33 nömrəli hərf Unicode-da göstərilmir, lakin yumşaq hərf kimi görünürdü. Bəzi şriftlərdə böyük Ə hərfi kiril E hərfinə bənzəyirdi.

Tarixi

Türk dilinin latın əlifbası ilə yazılmasının ilk nümunəsi qıpçaq dilində yazılmış "Codex Cumanicus" (“Kuman Kodu”)dur. Bu yazı yalnız Qızıl Ordanın kiçik katolikləri arasında geniş yayılmışdı və türklər arasında katoliklik yayılmadığı üçün yoxa çıxdıqdan qısa müddət sonra unudulmuşdu.

Uzun əsrlər boyu tatar dili və Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın bir sıra türk dilləri türk fonetikasını son dərəcə qeyri-kamil şəkildə çatdıran ərəb əlifbasından istifadə ediblər. Bu əlifba xüsusən də əksər türk dillərinə xas olan sait harmoniyasını əks etdirmirdi. Onu təkmilləşdirmək cəhdləri olduqca gec, XIX-XX əsrlərdə Osmanlı və fars dillərində oxşar orfoqrafiya islahatlarına əsaslanaraq ortaya çıxdı. Eyni zamanda, XIX əsrin ortalarında türk dillərinin kiril və ya latın əlifbası ilə - ilk növbədə Azərbaycanda yazılması cəhdləri başlandı. Eyni zamanda, rus missioneri Nikolay İlminski bir qrup həmfikirlə birlikdə Volqa-Ural bölgəsinin bütün xalqları (tatarlar, başqırdlar və s.) üçün dəyişdirilmiş rus dili əsasında əlifba hazırladı. Müasir tatar əlifbası İlminskinin layihəsindən bir sıra simvollarla fərqlənsə də (Ӓ əvəzinə Ә, Ӧ yerinə Ө, Ӱ əvəzinə Җ, Ҥ əvəzinə Җ), ümumi prinsiplər İlminski tərəfindən qoyulmuşdur. Lakin İlminskinin layihəsi uğursuzluğa düçar oldu, çünki onun məqsədi bu səbəbdən əlifbadan imtina edən müsəlman türk xalqları arasında xristianlığı yaymaq idi. İstisna əlifbanın geniş yayıldığı Kerəşenlər idi.

Başqırdıstanda çap olunan “Birliyin, qardaşlığın, dostluğun, firavanlığın 450 illiyi!” məqaləsində yeniəlifba ilə bağlı bu cümlələr yer almışdı: "Əski türk dili əsasında XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində ərəb qrafikası əsasında tatar yazı və ədəbi dili formalaşmışdır. Türk ədəbi dilində Akmullanın şeirləri, XX əsrin əvvəllərindəki yazıçı və şairlərin - Məcid Qafuri, D.Yultı, Şeyxzadə Babiç və başqaları tərəfindən teatrlarda tamaşalar qoyulmuş, mədrəsə və məktəblərdə təhsil aparılırdı. Bu, Qərbi Başqırdların dilinin mənimsənilməsinə böyük töhfə verirdi. XIX əsrin ortalarından başlayaraq başqırd milli dilində yazı dilinin yaradılmasına cəhdlər edilir. 1859-cu ildə Mirsalıx Bikçurin başqırd dilinin cənub ləhcəsində ərəb qrafikası ilə “Çarın nağılı – qəhrəman”ı nəşr etdirmişdir. Daha sonra başqırd dilində ilk primerlər rus kiril qrafikası əsasında Vasili Katarinski tərəfindən “Başqırdlar üçün əlifba” (1892), A.G.Bessonov tərəfindən isə “Başqırdlar üçün əlifba” (1907) yaradılmışdır. Başqırdların milli dilində ərəb qrafikası əsasında yazı yalnız 1924-cü ildə yaradılmışdır. Belə ki, əvvəllər tatar dilində nəşr olunan “Başqırdıstan” qəzetinin başqırd dilində ilk nömrəsi 1924-cü ilin avqustunda işıq üzü görmüşdür. 1924-1929-cu illərdə başqırd dilində yazı ərəbcə, 1929-1940-cı illərdə latın qrafikası ilə aparılıb, 1940-cı ildən başqırdlar rus qrafikasından istifadə edirlər".

1908-1909-cu illərdə tatar şairi Saqit Ramiyev öz əsərlərində latın əlifbasından istifadə etməyə başlayıb. O, diqraflardan istifadə etməyi təklif etdi: ä üçün ea, ü üçün eu, ö üçün eo və ı üçün ei. Ərəblər onun layihəsini rədd etdilər. 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan alimləri latın əlifbasına əsaslanan öz layihəsini hazırladılar, lakin tatarlar buna az maraq göstərdilər. Onlar ərəb əski əlifbası (“köhnə əlifba”) əsasında yaradılmış əlifbadan istifadə etməyə üstünlük verdilər. O, 1920-1927-ci illərdə istifadə edilmiş və "Yeni İmla" (“yeni əlifba”) adlanırdı.

Yeni əlifbaya keçid

Latın əlifbasına əsaslanan tatar və başqırd əlifbasının ilk layihəsi 1924-cü ildə “Eşçe” (“İşçi”) qəzetində dərc edilmişdir. Başqırd dilinin bənzərsiz səsləri üçün diqraflardan istifadə edilmişdir. Lakin bu layihə dəstək almadı..

1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay bütün türk dillərinin latın əlifbasına keçirilməsini tövsiyə etdi. 1926-cı ilin aprelindən Kazanda "Jaꞑa tatar əlifʙasь/Yģа tatar əlifbası" (“Yeni tatar əlifbası”) cəmiyyəti fəaliyyətə başladı.

1927-ci il iyulun 3-də Tatar Boloşevik partiyasının rəhbərliyi ərəb mənşəli "Yeni imla"nı əvəz etmək üçün “Yanalif”i (Yeniəlif) tatar dilinin rəsmi yazısı elan etdi. Yeni əlifbanın ilk variantında K və Q (hər ikisi K kimi təyin olunur), G və Ğ (hər ikisi G kimi təyin olunur) və V və W (hər ikisi V olaraq təyin olunur) üçün ayrı hərflər yox idi. Ş yerinə kiril əlifbası olan Ş hərfi işlədilmiş, C və Ç hərfləri türk əlifbasında olduğu kimi eyni məna daşıyır və daha sonra "Yeniəlif"in son variantına köçürüldü. Sovet mətbuatında əlifbaya “oktyabr” da deyirdilər.

Yeni türk əlifbası (1928—1940)

№	işarələr	Tatar əlifbası ərəb əlifbası əsasında	Qəbul edilməyən müasir variantı Tatar əlifbası latın qrafikası əsasında	Müasir tatar əlifbası kiril qrafikası əsasında
1	A a	ﯪ	A a	А а
2	B b	ﺏ	B b	Б б
3	C c	ﭺ	Ç ç	Ч ч
4	Ç ç	ﺝ	C c	Җ җ
5	D d	ﺩ	D d	Д д
6	E e	ﺋ	E e	Е е (э)
7	Ə ə	ﺋﻪ	Ä ä	Ә ә
8	F f	ﻑ	F f	Ф ф
9	G g	ﮒ	G g	Г г (гь)
10	Ƣ ƣ	ﻉ	Ğ ğ	Г г (гъ)
11	H h	ﻩ	H h	Һ һ
12	I i	ئی	İ i	И и
13	J j	ﻯ	Y y	Й й
14	K k	ﮎ	K k	К к (кь)
15	L l	ﻝ	L l	Л л
16	M m	ﻡ	M m	М м
17	N n	ﻥ	N n	Н н
18	Ꞑ ꞑ	ﯓ	Ñ ñ	Ң ң
19	O o	ﯰ,	O o	О о
20	Ö ö	ﯰ	Ö ö	Ө ө
21	P p	ﭖ	P p	П п
22	Q q	ﻕ	Q q	К к (къ)
23	R r	ﺭ	R r	Р р
24	S s	ﺱ	S s	С с
25	Ş ş	ﺵ	Ş ş	Ш ш
26	T t	ﺕ	T t	Т т
27	U u	ﯮ,	U u	У у
28	V v	ﻭ	W w	В в (в, у)
29	X x	ﺡ	X x	Х х
30	У y	ﯮ	Ü ü	Ү ү
31	Z z	ﺯ	Z z	З з
32	Ƶ ƶ	ﮊ	J j	Ж ж
33	Ь ь	ﺋ,	I ı	Ы ы
(34.1)	'	ء	'	ъ, ь, э
(34.2)	ьj	ئی,	(Í í)	ый

1928-ci ildə Yeni əlifbanın son islahatı baş verdi (cədvələ bax), sonrakı 12 il ərzində fəal şəkildə istifadə edildi. Bəzi mənbələrə görə əlifbada 34 hərf var idi, lakin əslində sonuncu “bj hərfi” müvafiq tatar diftonqunun diqrafı idi. Digər mənbələrdə apostrof və 34 hərfdən ibarətdir. Əlifba sıralaması mənbədən mənbəyə dəyişir (A-dan sonra Ə, E-dən sonra b).

1924-07-18 İşçı Əlifbası

№	işarələr	Son variant Yeni əlifba	Müasir latın qrafikalı tatar əlifbası başqırd dilinin romanlaşdırılması layihəsi	Kiril əlifbasına əsaslanan müasir tatar əlifbası	Kiril əlifbasına əsaslanan müasir başqırd əlifbası	Qeydlər
1	A a	A a	A a	А а	А а
2	B ʙ	B ʙ	B b	Б б	Б б	müasir əlifbada olduğu kimi
3	C c	C c	Ç ç	Ч ч	(Ч ч)	yeni əlifbada olduğu kimi; başqırd dilində - yalnız rus dilindən alınma sözlərdə
4	Ç ç	Ş ş	Ş ş	Ш ш	Ш ш	unikal variant
5	D d	D d	D d	Д д	Д д
6	Dh dh	Đ đ	Ź ź	- —	Ҙ ҙ	müasir başqırd əlifbasında olduğu kimi; tatar dilində yoxdur
7	E e	Ə ə	Ä ä	Ә ә	Ә ә	müasir tatar və başqırd əlifbasında olduğu kimi
8	F f	F f	F f	Ф ф	Ф ф
9	G g	G g	G g	Г г (гь)	Г г
10	Ĝ ĝ	Ƣ ƣ	Ğ ğ	Г г (гъ)	Ғ ғ	müasir başqırd dilində ayrıca işarə
11	H H h	H h	H h	Һ һ	Һ һ
12	I I i	I i	İ i	И и	И и	yeni əlifbada olduğu kimi
13	J j	Ç ç	C c	Җ җ	- —	transliterasiyada olduğu kimi başqırd dilində yoxdur
14	K k	K k	K k	К к (кь)	К к
15	L l	L l	L l	Л л	Л л
16	M m	M m	M m	М м	М м
17	N n	N n	N n	Н н	Н н
18	Ꞑ ꞑ	Ŋ ŋ	Ñ ñ	Ң ң	Ң ң
19	O o	O o	O o	О о	О о
20	Ö ö	Ɵ ɵ	Ö ö	Ө ө	Ө ө	müasir əlifbada olduğu kimi
21	P p	P p	P p	П п	П п
22	Q q	Q q	Q q	К к (къ)	Ҡ ҡ	müasir başqırd dilində ayrıca işarə
23	R r	R r	R r	Р р	Р р
24	S s	S s	S s	С с	С с
25	T t	T t	T t	Т т	Т т
26	Th th	Ѣ ѣ	Ś ś	- —	Ҫ ҫ	müasir başqırd əlifbasında ayrıca hərf; tatar dilində yoxdur
27	U u	U u	U u	У у	У у
28	Ü ü	У y	Ü ü	Ү ү	Ү ү	müasir əlifbada olduğu kimi
29	W w	V v	W w	В в (в, у)	У у (в)	müasir əlifbada olduğu kimi
30	V v	V v	V v	В в (в)	В в (в)	müasir əlifbada olduğu kimi
31	X x	X x	X x	Х х	Х х
32	Y y	Ьj ьj	Í í (ıy)	ый	(и)	unikal seçim; ərəb versiyası diftong üçün bir hərfdən istifadə edirdi
33	Z z	Z z	Z z	З з	З з
34	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	J j	Ж ж	Ж ж	yeni əlifbada olduğu kimi
35	Ə ə	Ь ь	I ı	Ы ы	Ы ы	unikal variant
36	Э э	E e	E e	Е е (э)	Е е (Э э)	kiril əlifbasında olduğu kimi

Kiril əlifbasına keçid (1938-1940)

Kiril hərfinə bənzəyən b hərfi hazırda Unicodeda təmsil olunmur. Bəzi tatar şriftlərində istifadə olunur.

Aşağı səslə N, Unicode 6.0 versiyasına daxil edilib (U+A790, U+A791). Bir sıra tatar şriftlərində bu işarə Ñ yerini tutur.

1939-cu ildə SSRİdə milli əlifbaların tam kirilləşdirilməsinə başlanıldı. Elan edildiyi kimi, latın əlifbasından kiril əlifbasına keçid “işçilərin istəyi ilə” baş tutub.

Bir neçə kirilləşmə layihəsi təklif edildi, lakin İlminskinin dini keçmişi ilə “əlaqəli” layihəsi onların arasında yox idi.

1938-ci ildə professor M.Fəzlullin əlavə simvollar olmadan tatar dili üçün uyğunlaşdırılmış rus əlifbasını təklif etdi. Xüsusi tatar səslərinin rus hərflərindən ibarət diqraflarla Ъ və ь hərflərinin əlavə edilməsi ilə təyin edilməsi təklif edilmişdir.

1939-cu ildə Qorbanqaliyev və Ramazanov əlavə kiril hərflərindən istifadə edərək öz layihələrini təklif etdilər. Ө, Ә, Ү, Һ hərfləri Yeni əlifbadan miras qalmış, Җ və Ң hərfləri isə Şь və Ц ilə analogiya əsasında icad edilmişdi. Həmçinin ƣədət (“adət”) sözü gədәt, qar (“qar”) - kar kimi. Ramazanovun layihəsində, məsələn, W (Yeni əlifbada - V) hecanın əvvəlində B, hecanın sonunda isə U, Y kimi təyin edilmişdir. Məs: vaq - vac; tav - tau; dəv - dəü. 1939-cu il mayın 5-də bu layihə Tatarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Ali Soveti tərəfindən rəsmən təsdiq edildi. Təəccüblüdür ki, “tatar cəmiyyəti layihə ilə razılaşmadığını bildirdi” və 1940-cı ilin iyulunda keçirilən konfransda kiril əsaslı əlifbada yenidən islahatlar aparıldı. 1941-ci il yanvarın 10-da bu layihə təsdiq olundu. Yeni varianta görə, ƣədət qədat, qar isə kar kimi yazıldı.

Başqırd dili üçün müvafiq səs olmadığı üçün Җ hərfi tələb olunmurdu; Ҡ və Ғ Q və Ƣ, Ҙ və Ҫ Đ və Ѣ analoqları kimi təklif edilmişdir. Beləliklə, başqırd dilində ƣəđət Ғәҙәт, qar - ҡar kimi yazılmağa başladı. Ümumiyyətlə, başqırd dili üçün kiril əlifbası layihəsini real səslənən dilin fonetikasını çatdırmaq baxımından tatar dilindən daha uğurlu hesab etmək olar: məsələn, müasir dildə səƣət sözü, orfoqrafiya uyğun olaraq tatar. сәгать, və başq. сәғәт kimi yazılır. Göründüyü kimi, başqırd yazısında cərgə harmoniyası tamamilə qorunub saxlanılır, yumşaq və sərt işarələr yalnız rus dilindən alınma sözlərdə istifadə olunur.

Кириллический алфавит для татарского языка (1940)

№	İşarələr	Fayzulinin Layihəsi	İlminskinin Əlifbası	Yeni əlifba	1990-cu illərin layihəsi latın qrafikası əsasında	Qeydlər.
1	А а	А а	А а	A a	A a
2	Б б	Б б	Б б	B ʙ	B b
3	В в	В в	В в	V v	W w, V v	[v] rus sözlərində, [w] tatar sözlərində
4	Г г	Г г	Г г	G g, Ƣ ƣ	G g, Ğ ğ
5	Д д	Д д	Д д	D d	D d
6	Е е	Е е	Е е	E e, Je, Jь	E e, ye, yı
7	Ё ё	Е е		Jo	Yo	yalnız rus dilindən alınma sözlərdə
8	Ж ж	Ж ж	Ж ж	Ƶ ƶ	J j
9	З з	З з	З з	Z z	Z z
10	И и	И и	И и	I i	İ i
11	Й й	Й й	Й й	J j	Y y
12	К к	К к	К к	K k, Q q	K k, Q q
13	Л л	Л л	Л л	L l	L l
14	М м	М м	М м	M m	M m
15	Н н	Н н	Н н	N n	N n
16	О о	О о	О о	O o	O o
17	П п	П п	П п	P p	P p
18	Р р	Р р	Р р	R r	R r
19	С с	С с	С с	S s	S s
20	Т т	Т т	Т т	T t	T t
21	У у	У у	У у	U u	U u
22	Ф ф	Ф ф	Ф ф	F f	F f
23	Х х	Х х	Х х	X x	X x
24	Ц ц	Ц ц	Ц ц	Ts	Ts	yalnız rus dilindən alınma sözlərdə
25	Ч ч	Ч ч	Ч ч	C c	Ç ç
26	Ш ш	Ш ш	Ш ш	Ş ş	Ş ş
27	Щ щ	Щ щ	Щ щ	Şc	Şç	yalnız rus dilindən alınma sözlərdə
28	Ъ ъ	Ъ ъ	Ъ ъ
29	Ы ы	Ы ы	Ы ы	Ь ь	I ı
30	Ь ь	Ь ь	Ь ь
31	Э э	Э э	Э э	E e	E e
32	Ю ю	Ю ю	Ю ю	Ju/Jy	Yu/Yü
33	Я я	Я я	Я я	Ja/Jə	Ya/Yä
34	Ә ә	Аъ аъ	Ӓ ӓ (Я я)	Ә ә	Ä ä
35	Ө ө	Оъ оъ	Ӧ ӧ	Ө ө	Ö ö
36	Ү ү	Уъ уъ	Ӱ ӱ (Ю ю)	У y	Ü ü
37	Җ җ	Жъ жъ	Ж ж	Ç ç	C c
38	Ң ң	Нъ нъ	Ҥ ҥ	Ꞑ ꞑ	Ñ ñ
39	Һ һ	Хъ хъ	Х х	H h	H h

1955, 1958, 1959 və 1989-cu illərdə tatar kiril əlifbasını islahat etmək üçün uğursuz cəhdlər oldu, yəni:q səsini ifadə etmək üçün Қ, Ғ və Ұ hərflərinin əlavə edilməsi, [ɣ] (ğ) və [w]-nun tatar orfoqrafiyasını tələffüzə yaxınlaşdırmaq üçün təklif edildi. Həmçinin Ў əvəzinə V istifadə etmək təklif edildi.

А Ә Б В [Ў] Г [Ғ] Д Е (Ё) Ж Җ З И Й К [Қ] Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

Kvadrat mötərizədə 1989-cu ildə əlavə edilməsi təklif edilən hərflər göstərilib. 1997-ci ilin yanvarında Tatar parlamenti kiril əlifbasının yeni variantını təsdiqlədi.

А Ә Б В Г Д Е (Ё) Ж Җ З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

Yeni əlifbanı tatar dili üçün canlandırmaq cəhdləri (1990-cı illərin əvvəlləri)

1990-cı illərdə Tatarıstanda tatar fonetikasını daha dolğun əks etdirmək üçün W hərfi əlavə edilməklə yeni əlifbanı canlandırmaq cəhdləri edildi. Lakin cəhdlər bir sıra texniki səbəblər üzündən – xüsusən də mətbəələrdə lazımi şriftlərin olmaması və “Yanalif”in istifadədən çıxması səbəbindən baş tutmadı. 2000-ci ildə Tatarıstan parlamenti müasir türk əlifbasına daha yaxın olan latın əlifbasının yeni versiyasını qəbul etdi, lakin 2002-ci ildə Rusiya Federasiyası Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı ilə onun rəsmi istifadəsi qadağan edildi.

Xatirəsi

Başqırdlar və tatarlar kənd və küçələri yeni əlifbanın şərəfinə Yanəlif adlandırıblar.

Həmçinin bax

• Ortaq türk əlifbası

Xarici keçidlər

• 1926 Bakü Türklük Bilimi Kurultayı Türk Dünyasında Latin Alfabesinin Kabulü
• Latın Əsaslı yeni türk əlifbası və I Bakı Türkoloji Qurultayı