Çandarlı Qara Xəlil Xeyrəddin Paşa
Çandarlı Qara Xəlil Paşa (ö. 22 yanvar 1387) — Osmanlı sultanı Murad Hüdavəndigar dönəmində baş vəzir olmuş, qazı, qazəsgər, bəylərbəyi vəzifələrində xidmət etmiş dövlət xadimi.
| Çandarlı Qara Xəlil Paşa | |
|---|---|
| Əvvəlki | Sinanüddin Yusif Paşa |
| Sonrakı | Çandarlı Əli Paşa |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | bilinmir |
| Doğum yeri | Çəndərə kəndi, Sivrihisar, Qaramanoğulları bəyliyi |
| Vəfat tarixi | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Atası | Çəndərəli Əli ağa |
| Uşaqları |
Çandarlı Əli Paşa Çandarlı İlyas Paşa Çandarlı İbrahim Paşa |
| Ailəsi | Çandarlılar |
| Dini | sünni islam |
Həyatı
redaktəƏsl adı Xəlil olub, gənclik illərində Qara və ya Qaraca ləqəbi, vəzirliyə yüksəldikdən sonra isə Xeyrəddin ünvanı ilə anılmışdır. Qaramanoğulları bəyliyinin Sivrihisar əyalətinə bağlı Çəndərə kəndində Əli ağanın oğlu olaraq dünyaya gəldi. İznik mədrəsəsi müdərrislərindən Tacəddin Kürdinin qızı ilə evləndikdən sonra Şeyx Ədəbaliylə bacanaq olmuş, beləcə Osman Qaziylə də qohum olmuşdur. Bu vasitəylə sürətlə yüksəlməyə başlamışdır.
Qara Xəlil Əfəndinin üləma zümrəsindən gəldiyi bilinsə də, kimlərdən dərs aldığı və necə yetişdiyi mübahisəlidir. Ancaq onun Osman Qazinin son illərində, Orxan bəyin atasına vəkillik etdiyi dönəmdə Şeyx Ədəbalinin tövsiyəsiylə Biləcik qazısı olduğu dəqiqdir. Bu vəzifədə ikən gördüyü ən mühüm iş isə müntəzəm piyada birliklərini tənzimləməsi oldu.
1331-ci ildə İznik qalasının fəthindən sonra Orxan bəy tərəfindən şəhərin ilk qazısı olaraq təyin edildi. Ardından 1349-cu ildə dövlətin yeni mərkəzi olan Bursaya qazı olaraq təyin edildi. Murad Hüdavəndigarın taxta çıxmasından sonra 1362-ci ildə ən yüksək hüquqi rütbə olaraq yenicə təsis edilən qazəsgərliyə gətirildi. Bu tarixdən etibarən qazəsgərlərin padşahla birlikdə səfərlərə qatılması adət halını aldı. Yeniçəri ocağının qurulması da məhz Qara Xəlil Əfəndinin bu xidmət dönəminə təsadüf edir (təxminən 1364). Bundan başqa Qaramanlı Molla Rüstəmlə birlikdə Osmanlı maliyyəsinin təşkilatlanmasında önəmli rol oynamışdır.
Baş vəzir Sinanüddin Yusif Paşanın vəfatının ardından Çandarlı Xəlil Əfəndi Xeyrəddin ünvanı alaraq vəzirliyə yüksəldi. İlk dəfə vəzirliklə birlikdə bəylərbəyi ünvanı da almışdır. Saloniki, Bitola və Oxrid şəhərlərini ələ keçirmiş, yerli əyanların mübarizəsindən istifadə edərək Balkan yarımadasında Kroya və Şkoderə qədər irəliləmişdir. Qaramanoğlu Ələddin bəyin ayaqlanmasının ardından Murad Hüdavəndigar paşanın böyük oğlu Əli Paşanı da yanına alaraq Anadoluya keçmiş, o əsnada səhhəti pisləşən Çandarlı Xəlil Paşa çox keçmədən Serez kəndi yaxınlığında vəfat etmişdir. Məzar kitabəsində ölüm tarixi 22 yanvar 1387 olaraq göstərilmişdir. Cənazəsi böyük oğlu Əli Paşa tərəfindən İznikə gətirildi və Osmaneli yaxınlığında dəfn edildi. Türbəsi 1922-ci ildə baş verən yunan işğalı əsnasında dağılmış, sonralar eyni ailəyə mənsub Nuh Nəciyüddin bəy bu türbəni bərpa etdirmişdir.
Əsərləri
redaktə
Çandarlı Xəlil Paşa eyni zamanda bir çox əsərin banisidir. İnşasına 1378-ci ildə başlanılan və 1392-ci ildə oğlu Əli Paşa tərəfindən tamamlanan İznikdəki Yaşıl məscid, Osmanlı memarlığının ilk dönəmlərinə aid yeganə memarlıq abidəsidir. Məscidin yanındakı Darülhədis adlı mədrəsə və imarət isə sonradan dağılmışdır. Serez kəndi yaxınlığında yerləşən və 1385-ci ildə inşa olunan Atik məscid (Kurşunlu məscid) də Xəlil Paşanın əsəridir. Bu məscid 1719-cu ildə baş verən yanğında xarab vəziyyətə düşmüş, 1836-cı ildə II Mahmud tərəfindən təmir etdirilərək kitabəsi yenilənmişdir. Gəliboluda Orxan bəyin oğlu Süleyman Paşaya aid edilən Sultan məscidi də 1385-ci ilə aid kitabəsindən anlaşıldığı kimi Çandarlı Xəlil Paşaya aiddir.
Ailəsi
redaktəİznik mədrəsəsi müdərrislərindən Tacəddin Kürdinin qızı ilə evləndiyi, Əli, İlyas və İbrahim adlı 3 oğlu olduğu bilinir. Övladlarından Əli Paşa və İbrahim Paşa vəzirliyə qədər yüksəlmiş, digər oğlu İlyas Paşa isə bəylərbəyi ikən İldırım Bəyazid səltənətində vəfat etmişdir.
Mənbə
redaktə- Âşıkpaşazâde, Târih, s. 40, 52, 54-55.
- Neşrî, Cihannümâ (Unat), I, 197-199.
- Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, I, 90, 103.
- Hammer (Atâ Bey), I, 36, 218.
- İ. Hakkı Uzunçarşılı, Çandarlı Vezir Ailesi, Ankara 1986, s. 1-28.
- a.mlf., “Çandarlı (Cenderli) Kara Halil Hayreddin Paşa, Menşe’i-Tahsili-Kadılığı-Kazaskerliği-Vezirliği ve Kumandanlığı”, TTK Belleten, XXIII/91 (1959), s. 457-477