İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-da iqtisadi yüksəliş
Postmüharibə iqtisadi bumu, Keyns dövrü[1][2] və ya kapitalizmin qızıl dövrü kimi də tanınan İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı iqtisadi yüksəliş XX əsrin ortalarında ABŞ və bir sıra digər ölkələrdə rifah dövrüdür. 1945-ci ildə İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan dərhal sonra başlamış və 1970-ci illərin iqtisadi böhranına, Bretton Vuds sisteminin dağılmasına qədər davam etdi. Daha dar mənada, ABŞ-da müharibədən sonrakı dövr bəzən 1945-ci ilə deyil, 1950-1951-ci illərə aid edilir.[3][4]
Keynsçilik
redaktəKeynsçi iqtisadiyyat məktəbinin apoloqları hesab edirlər ki, uzun bumun səbəbi Con Meynard Keynsin nəzəriyyələrinə uyğun iqtisadi siyasətə keçid olub. Bu, xüsusilə fiskal siyasətə və dövlət büdcəsinə aiddir. Onlara neoklassik iqtisadi nəzəriyyənin tərəfdarları, əsasən monetaristlər[5] qarşı çıxırlar.
Müharibə sonrası siyasət
redaktə
Müharibədən qısa müddət sonra Qərb dünyasında beynəlxalq münasibətlər normallaşdı. ABŞ hakimiyyəti, digər Qərb ölkələri kimi, bir çoxlarının Birinci Dünya müharibəsindən sonra hakimiyyətdə olan siyasətçilərin səhvlərinin nəticəsi hesab etdiyi Böyük depressiyaya qayıtmaq istəmirdi. Xüsusilə, Versal müqaviləsinə əsasən, Almaniya Avropada müharibənin başlamasına, insan itkisinə və dağıntılara görə məsuliyyət daşıyırdı və bunun üçün qalib ölkələrə təzminat ödəməli idi. Bundan əlavə, İngiltərə və Fransa Almaniyanın bir hissəsini işğal edərək orada Saar protektoratını yaratdılar. Bu, Almaniya iqtisadiyyatını məhv etdi, beynəlxalq münasibətləri çətinləşdirdi, iqtisadi böhran zamanı bütün ölkələri birtərəfli proteksionist tədbirlər görməyə sövq etdi və son nəticədə Hitlerin hakimiyyətə gəlməsinə kömək etdi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada normallaşmanın əsas səbəbi kimi tez-tez Marşal planı göstərilir.
Müharibədən dərhal sonra müttəfiqlər Morgentau planı çərçivəsində Almaniyanı yenidən sənayesizləşdirməyə cəhd etdilər. Almaniyanın işğal zonalarına bölünməsi, o cümlədən onun silahsızlaşdırılması və aqrar ölkəyə çevrilməsi ilə müşayiət olunmalı idi. Bu planlar böyük ölçüdə yerinə yetirildi: alman fabrik və zavodalrı söküldü və texniki sənədlərlə birlikdə alimlər və mühəndislər ölkədən çıxarıldı (bax, məsələn, Sancaq əməliyyatı). Milyonlarla hərbi əsir məcburi əməyə cəlb edildi. Lakin tezliklə amerikalılar Morgentau planından imtina etdilər. Marşal planına daxil edilmiş bəzi proqramları 1955-ci ilə qədər rəsmi olaraq tamamlandı. Marşal planı digər Qərbi Avropa ölkələri ilə birlikdə Almaniyanın bərpasını da əhatə edirdi. İqtisadi məsələlərlə bağlı münaqişələrin qarşısını almaq üçün 1951-ci ildə Avropanın ağır sənayesini birləşdirən və Avropa İttifaqının başlanğıcını qoyan Avropa Kömür və Polad Birliyi yaradıldı.
Yeni dövlət qurumları
redaktəMüharibədən sonra beynəlxalq münasibətlərə nəzarət etmək üçün BMT ilə yanaşı, müttəfiqlər öz ümumi iqtisadi sistemində iqtisadi münasibətləri tənzimləyən bir sıra yeni institutlar da yaratdılar. Bu qurumlar Bretton Vuds sistemi kimi qurulmuşdu ki, bu sistem azad beynəlxalq ticarəti asanlaşdırmaq, Marşal planını həyata keçirmək və Keyns nəzəriyyəsinə əsaslanmaq idi. Bretton Vuds sisteminin bir hissəsi olaraq, bu gün də fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı kimi beynəlxalq qurumlar fəaliyyətə başladılar.
İqtisadi Mmsləhətçilər şurası
redaktəBirləşmiş Ştatlarda Konqresin qərarı ilə ABŞ Prezidenti yanında işləyən İqtisadi Məsləhətçilər Şurası da yaradıldı və o, administrasiyanın iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək üçün texniki həllərin hazırlanması ilə məşğul idi.[6] Bu yeni qurumun vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:
- iqtisadi inkişafın “tsiklik modeli”nin mütərəqqi və ya “artım modeli” ilə əvəz edilməsi,
- iqtisadi inkişafın keyfiyyət parametrlərinin müəyyən edilməsi,
- işsizliyin artmasının qarşısını almağa yönəlmiş fiskal təzyiqin və büdcə siyasətinin təmin edilməsi,
- fiskal siyasətin tənzimlənməsi,
- iqtisadiyyatda neqativ halların inkişafının qiymətləndirilməsini işsizliyin artımının qeydə alınmasından mallara məcmu tələbin azalmasına qədər əvəz etməsi.
1949-cu ilə qədər ABŞ-da hərbi və mülki proqramlara yüksək büdcə xərclərinin uyğunluğu ilə bağlı konsensus yox idi, lakin sonda hərbi xərclərin mülki əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə mane olmadığına inanan iqtisadçılar partiyası üstünlük təşkil etdi. Buraya, xüsusən də Prezident Trumenin administrasiyasının üzvləri Din Açeson və Klark Klifford daxil idi.[7]
1953-1954-cü illərin tənəzzülü zamanı İqtisadi Məsləhətçilər Şurasına Artur Börns rəhbərlik edirdi, o, ictimai işlər üçün maliyyənin artırılmasına, kredit şərtlərinin asanlaşdırılmasına və vergilərin aşağı salınmasına təkan verirdi.
Silahlanma yarışı
redaktəUzun bumun izahlarından biri ABŞ büdcəsində silah xərclərinin yüksək payının davam etməsidir. “Hərbi keynsçilik” və ya “Daimi müharibə iqtisadiyyatı” nəzəriyyəsi silahlar üçün dövlət sifarişlərini bütövlükdə qlobal iqtisadiyyat üçün sabitləşdirici amil kimi nəzərdən keçirir. Bu siyasətin nəticələri müharibədən sonrakı silahlanma yarışı, o cümlədən nüvə, soyuq müharibə və kosmik yarış idi.
Cəmiyyət
redaktə
Uzun bum dövrünün ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri bebibum, demoqrafik partlayış, ABŞ əhalisinin sürətli artımı idi. Bundan əlavə, bu zaman istehlakçılıq, sosial dövlət formalaşdı, seksual inqilab baş verdi, Qərb cəmiyyətinin ümumi humanistləşməsi baş verdi və nəticədə kolonializm dövrü başa çatdı. ABŞ hakimiyyəti və əhalisi bütün dünyada dekolonizasiya prosesini, o cümlədən öz müstəmləkələri olan Filippinə müstəqillik verilməsini fəal şəkildə dəstəklədilər. 1960-cı illərdə humanistləşdirmənin nəticələrinə Birləşmiş Ştatlarda qaradərililərin vətəndaş hüquqları hərəkatının yayılması, irqi ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə və ABŞ-ın Vyetnamdakı müharibəsinə ictimai etiraz daxil idi.
Artan həyat standartları və avtomobillərin geniş şəkildə mənimsənilməsi Amerika orta təbəqəsinin şəhərətrafı ərazilərə kütləvi miqrasiyasına səbəb oldu. İşsizlik aşağı səviyyədə qaldı və orta sinif Amerika xəyalına çata bildi: ev sahibi olmaq, ailə qurmaq, övladlara sahib olmaq, şəxsi itləri və hasarlanmış qazonları oldu.
Bu dövrdə Qərb cəmiyyətində demək olar ki, yekdilliklə istənilən vahid ideologiyanın rədd edilməsi ortaya çıxdı. Əksər sosial problemlərin elmi həllinin tapıla biləcəyinə inanılırdı. Bu fikir, xüsusən də məşhur prezident Con Kennedi tərəfindən irəli sürüldü və onun davamçısı Lindon Conson Böyük Cəmiyyət konsepsiyasının proqramlarında bunu və özünün yoxsulluq əleyhinə ideyalarını həyata keçirməyə çalışdı.
Dövrün sonu
redaktə1970-ci illərdə sosial optimizm başa çatdı. 1973-cü il neft böhranı nəticəsində neftin qiyməti kəskin artdı. Eyni zamanda, polada tələbat azaldı, Amerikanın ağır sənayesində böhran baş verdi və Detroit və Amerika Pas Kəmərinin digər sənaye şəhərlərinin tərk edilməsinə səbəb oldu. Dünya iqtisadiyyatında Qərb istehsalı ilə uğurla rəqabət aparan yeni sənayeləşmiş ölkələrin çəkisi artdı. Bütün bunlar Amerika cəmiyyətinin postindustrial cəmiyyətə çevrilməsinə kömək etdi. Böhran zamanı bir çox sosial proqramlar fəaliyyətini dayandırdı.
İstinadlar
redaktə- ↑ Meghnad Desai. Marx's Revenge: The Resurgence of Capitalism and the Death of Statist Socialism,. Verso. 2002. 216. ISBN 1859844294.
- ↑ By Terence Ball, Richard Paul Bellamy. The Cambridge history of twentieth-century political thought. Cambridge University Press. 2003. 45. ISBN 1859844294.
- ↑ Middleton, Roger. The British Economy Since 1945. Palgrave Macmillan. 2000. 3. ISBN 0333684834.
- ↑ Robert Skidelsky. Keynes: The return of the Master. Allen Lane. 2009. 116, 126. ISBN 9781846142581.
- ↑ ""We Are All Keynesians Now"". Time magazine. 1965-12-31. 2009-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-27.
- ↑ Walter S. Salant, "Some Intellectual Contributions of the Truman Council of Economic Advisers to Policy-Making, " History of Political Economy, 1973, Vol. 5 Issue 1, pp 36-49
- ↑ Michael French, US Economic History since 1945 (1997)