İkinci Misir–Osmanlı müharibəsi
İkinci Osmanlı-Misir müharibəsi və yaxud İkinci Suriya müharibəsi — 1839-1840-cı illərdə Suriya ərazisində Osmanlı imperiyası ilə onun vassalı Misir əyaləti arasında baş vermiş müharibə.
| İkinci Osmanlı-Misir müharibəsi (1839—1841) | |||
|---|---|---|---|
| Osmanlı-Misir müharibələri | |||
.jpg) Müharibənin getdiyi ərazilərin xəritəsi | |||
| Tarix | 1839—1841-ci illər | ||
| Yeri | Levant | ||
| Səbəbi | Kavalalı Mehmed Əli Paşanın Osmanlı imperiyasından tam müstəqillik istəyi | ||
| Nəticəsi | Osmanlı imperiyasının zəfəri | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Məhəmməd Əli Paşa Levant, Hicaz, Kilikiya və Kriti Sultanın nəzarətinə qaytardı. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
1839-cu ildə Osmanlı imperiyası Birinci Osmanlı-Misir müharibəsidə Mehmed Əli Paşa güzəştə getdiyi torpaqları yenidən geri qaytarmaq üçün hərəkətə keçdi. Osmanlılar Suriyanı ələ keçirdi, lakin Nizip döyüşündə məğlubiyyətə uğradıqdan sonra sultanlığın yaşaması belə sual altına düşdü. İyulun 1-də Osmanlı donanması İsgəndəriyyəyə üz tutdu və Kavalalı Mehmed Əli Paşaya təslim oldu. Osmanlı imperiyasını xilas etmək üçün Britaniya imperiyası, Avstriya imperiyası və digər Avropa dövlətləri müdaxilə etməyə və Misiri sülh müqaviləsini imzalamağa məcbur etmək istədilər. 1840-cı ilin sentyabrından noyabr ayına qədər Britaniya və Avstriya gəmilərindən ibarət birləşmiş dəniz donanması Kavalalı İbrahim Paşanın Misirlə dəniz əlaqəsini kəsdi, ardınca Beyrut və Əkka ingilislər tərəfindən işğal edildi. 27 noyabr 1840-cı ildə İsgəndəriyyə Konfransı keçirildi. Britaniya admiralı Çarlz Neyper Misir hökuməti ilə razılığa gəldi. Misir Suriyaya olan iddialarından əl çəkdi və Mehmed Əli Paşa və oğullarının Misirin yeganə qanuni hökmdarları kimi tanınması müqabilində Osmanlı donanmasını geri qaytardı.[1][2]
Tarixi
redaktə1833-cü ildə Birinci Osmanlı-Misir müharibəsindən sonra Misir valisi Məhəmməd Əli Suriyanı öz hakimiyyəti altına aldı. Əldə etdikləri və sonrakı illərdəki uğursuzluqlardan narazılıq onun iddialarını daha da gücləndirdi. 1838-ci ilin mayında o, müstəqillik istədiyini açıq şəkildə bildirdi. 1839-cu ildə Osmanlı ordusu Misir üzərinə hərəkət etdi.
Müharibənin gedişi
redaktə
24 iyun 1839-cu ildə Kavalalı Mehmed Əli Paşanın oğlu Kavalalı İbrahim Paşa Qaziantepin cənub-şərqindəki həlledici Nizip döyüşündə Osmanlı orsusuna qalib gəldi. Bu döyüşdə Almaniya sərkərdəsi və hərbi nəzəriyyəçi, qraf Helmut Karl Bernhard fon Moltke Osmanlı ordusunun müşayiət edirdi. Bir həftə keçməmiş Sultan II Mahmud vəfat edir və onun oğlu I Əbdülməcid yeni sultan olur. Bu məqamdan istifadə edən Kaptan-ı dərya Səid Paşa Osmanlı donanması ilə birgə Məhəmməd Əlinin tərəfinə keçir. Səid Paşa sultan donanması ilə birlikdə İsgəndəriyyəyə yola düşür.
Çoxsaylı fikir ayrılıqlarını aradan qaldıran Böyük Britaniya, Rusiya, Fransa, Avstriya və Prussiya vahid cəbhə kimi çıxış edərək baş vəzirə üsyankar və iddilı Kavalalı Mehmed Əli Paşa ilə müqavilələr bağlamağa tələsməmək barədə xəbərdarlıq etdilər. Hətta Yaxın Şərqdə təsir dairəsini genişləndirmək üçünMehmed Əli Paşanın uğuruna ümid edən Fransa ilə müharibə ehtimalı da yaranmışdı. Bu haqda 1903-cü il tarixli 69 saylı İngilis Tarixi İcmalında Fransanın müdaxilə tarixini bildirməməsini müdafiə edən Palmerstonun məktubunda qeydlər var.[3]
Avqustun 22-də İstanbul Avropa güclərinə Osmanlı imperiyası adından sülh danışıqları aparmaq səlahiyyəti verdi.
1840-cı ilin yayında Böyük Britaniya və Avstriyanın Suriyaya hərbi müdaxiləsi başladı. Eyni zamanda fəaliyyət göstərən türk korpusuna Alman Avqust Johmus komandanlıq edirdi. Livanın dağlıq ərazilərində Misirə qarşı üsyan başladı. Üsyan tezliklə Suriya və Fələstinin daxili bölgələrinə yayıldı. Misir qoşunları bir sıra məğlubiyyətlərə uğradılar. Sentyabrın 28-də ingilis admiralı Neyper Sidondakı Misir qarnizonunu təslim olmağa məcbur etdi. Oktyabrın 3-də misirlilər Beyrutu tərk etdilər. Oktyabrın 10-da Beyrut ərazisində Neyperin komandanlığı altında İngiltərə-Avstriya-Türkiyə desant qüvvələri misirliləri məğlub etdi. Noyabrın 3-də şiddətli bombardmanlardan sonra Neyperin desant qüvvələri Levant sahillərində misirlilərin son qalası olan Əkkanı işğal etdi.
27 noyabr 1840-cı ildə İsgəndəriyyədə Mehmed Əli Paşa və Neyper sülh imzaladılar ki, bu da əslində Misirin təslim olması idi. Misir hökmdarı Avropa dövlətlərinin tələbi ilə qoşunlarını Levant, Hicaz, Kilikiya, Kritdən çıxardı və ələ keçirilən donanmanı Sultana qaytardı. Beləliklə müharibə Osmanlı imperiyasının qələbəsi ilə bitdi.[4]
Nəticəsi
redaktə
Misirdə qanlı xaos ehtimalı və Kavalalı Mehmed Əli Paşanın hakimiyyətinin sürətlə süqutu müttəfiqlərin planına daxil deyildi. Admiral Stopford İsgəndəriyyədəki eskadrona komandanlıq və vəziyyətə nəzarət etmək üçün Neyperi ora göndərdi. Neyper sürətlə hərəkət edərək noyabrın 25-də eskadronunun bir hissəsi ilə şəhərə çatdı və onun blokadasını gücləndirdi. Sonra o, admirala və ya Britaniya hökumətinə müraciət etmədən şəxsən Mehmed Əli Paşa ilə sülh bağladı, ona və onun varislərinə Misirin suverenliyinə zəmanət verdi. Mehmet Əli Paşa da öz növbəsində bütün iddialarından imtina edərsə, İbrahim Paşanın Suriyada mühasirədə olan ordusunu İsgəndəriyyəyə təxliyə edəcəyinə söz verdi. Admiral Stopford və Britaniya səfiri bu sülhlə etirazlarını bildirdilər. Stopford bu xəbəri eşidəndə dərhal onu geri çağırdı və bir neçə Müttəfiq dövlət tərəfindən sülh etibarsız elan edildi. Neyperin Lord Palmerstonla uzun müddətli şəxsi dostluğuna baxmayaraq, bu tənzimləmə əvvəlcə Britaniya hökuməti tərəfindən qəbul edilmədi. Lakin sonradan sultan tərəfindən müzakirə edilən və təsdiq edilən rəsmi müqavilə danışıqlar üçün Neyperin müqaviləsindən istifadə etdi və ondan yalnız kiçik xırdalıqlarına görə fərqlənirdi.
Sultanın 13 fevral və 1 iyun 1841-ci il tarixli xüsusi fərmanları ilə Kavalalı Mehmed Əli Paşa Misir və Sudanı irsi mülkiyyətində saxladı. Misir ordusu 150-200 nəfərdən 18 min nəfərə endirildi, gəmiqayırma zavodları məhv edildi. Mehmed Əli Paşa zabitlərini general rütbələrinə yüksəltmək hüququndan məhrum edildi və Sultanın icazəsi olmadan gəmilər ala və inşa edə bilməzdi. Misir paşası Sultanın ali hakimiyyətini tanıdı və Osmanlı xəzinəsinə illik xərac verməyi öhdəsinə götürdü. Osmanlı imperiyasının bütün beynəlxalq müqavilələri, o cümlədən, Misir və Sudan bazarlarını Avropa ticarəti üçün açan 1838-ci il İngiltərə-Türkiyə ticarət konvensiyası da daxil olmaqla, onun mülkiyyətinə şamil edildi. Nəticədə, Mehmed Əli Paşa müqavilə şərtləri ilə qadağan edildiyindən hakimiyyətini dövlət xəzinəsi hesabına maliyyələşdirmək imkanını itirdi.
İstinadlar
redaktə- ↑ Dupuy and Dupuy, (1993). səh. 851
- ↑ Kohn, (1999). səh. 502
- ↑ Garnett, (1903). səh. 125
- ↑ Dixon, Sarkees, 2015. səh. 330-31
Ədəbiyyat
redaktə- Dixon, Jeffrey S; Sarkees, Meredith Reid. A Guide to Intra-state Wars An Examination of Civil, Regional, and Intercommunal Wars, 1816-2014. SAGE Publications. 2015. ISBN 9780872897755.
- Dupuy, R. Ernest; Dupuy, Trevor N. The Harper Encyclopedia of Military History: From 3500 B.C. to the Present. New York: HarperCollins Publishers. 1993. ISBN 0-06-270056-1.
- Garnett, R. The English Historical Review. XVIII. London: Longmans, Green and Co. 1903.
- Kohn, George Childs. Dictionary of Wars (Revised). New York: Facts On File, Inc. 1999. ISBN 0-8160-3928-3.
- Aksan, Virginia. Ottoman Wars, 1700–1870: An Empire Besieged. Routledge. 2014.
- Anderson, M.S. The Great Powers and the Near East, 1774–1923. Edward Arnold. 1970.
- Napier, Charles John. The War in Syria. 1. Harrison and Co. 1842.
- Napier, Charles John. The War in Syria. 2. Harrison and Co. 1842.
- Кэролайн Финкель. История Османской империи. Видение Османа. — М.: АСТ, 2010. — ISBN 978-5-17-043651-4
- Египетско-турецкие конфликты // ru:Большая Российская энциклопедия. Т. 9. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2007. — ISBN 978-5-85270-339-2
- Египетские кризисыArxivləşdirilib 2017-10-02 at the Wayback Machine // Дипломатический словарь. — М.: Госполитиздат, 1948.
- Египетские кризисы 1831-33 и 1839-41Arxivləşdirilib 2017-10-02 at the Wayback Machine // ru:Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1964.