Kaptan-ı dərya (Osmanlı türkcəsi: کاپیتان دریا, Kapitan-i Derya) — Osmanlı imperiyasında Donanmanın başçısına verilən hərbi statusdur.

16. əsrin ortalarına qədər bəylərbəyi rütbəsi, o tarixlərdən sonra vəzir kaptan-ı dəryaların (və ya Kaptanpaşa) önəmi, Osmanlı imperiyasının dənizləri aşması və Aralıq dənizi sahillərindəki fəthlər çoxaldıqca artdı.

Divan-ı Hümayüna üzv olaraq qatılmalı, Osmanlı imperiyasının dəniz əyalətləri adlanan əyalətlərini (Əlcəzair, Tunis, Trablusqarb və ya Tripolitaniya, Aralıq dənizi adaları) şəxsən özü və ya təyin etdiyi dənizçi paşalar vasitəsilə idarə edirdi. Keçmişdə indiki Çanaqqala ərazisində, sonralar isə İstanbulun Kasımpaşa səmtində yaşayan və limanın təhlükəsizliyindən məsul olan Kaptan-ı dərya statusu Tənzimat dövründə ləğv olunmuşdur.

Barbaros Xeyrəddin Paşa

İlk Osmanlı dəryabəyləri sancaqbəyliyi də edirdilər. Osmanlı dəniz qüvvələri İzmitdən Gəliboluya köçürüldükdən sonra dəryabəylərinə kaptan-ı dərya deyilməyə başlanmışdır. II. Mehmed dönəmində donanma gücləndirilərək ordu vəziyyətinə gətirilmiş, bununla da kaptan-ı dəryaların vəzifələri də artdırılmışdır. 1533-1534 tarixlərində Cəzir-i Bahr-i Səfid və Cəzair-i Qərb vilayətləri birləşdirilərək Kaptanpaşanın idarəsinə verilmişdir. Ancaq kaptan-i dəryalığın bu qədər yüksəlməsi əlbəttə ki, Barbaros Xeyrəddin Paşanın bu vəzifəyə gətirilməsi ilə bağlıdır. 16. əsrin sonlarında kaptan-ı dəryalığa yüksələnlərin vəzir rütbəsilə Divan-ı Hümayünə qatılması adəti başlanmışdır.

Kaptan-ı dərya həm Donanma-yı Hümayünün, həm də Tərsanə-i Amirənin ən böyük rütbəsi idi. Dənizçilikdə bütün təyinatları edə bilər, dövlət səviyyəli sənədlərə sultan adına imza ata bilərdi. Kaptan-ı dəryalığa təyin olunan şəxs əvvəlcə sədrəzəm qarşısında kürk geyinməli, daha sonra mərasimlə Tərsanə-i Amirəyə gedib vəzifəsinin başına keçirdi. Tərsanə-i Amirə sahəsindəki bəzi məsələlərə baxar, hətta edam cəzası belə verə bilərdi. Donanma ilə dənizə çıxan zaman İstanbuldan hərəkət etmədən öncə Tərsanə-i Amirədə sədrəzəmə icazə kağızı verməli, sonra onunla birlikdə Topqapı Sarayına gedərək sultanın hüzuruna çıxmalı idi. Bu zaman donanma gəmiləri də sarayın sahil hissəsinə gəlməli və top atəşləri ilə sultanı salamlamalı idi. İstanbulda olmadığı hallarda kaptan-ı dəryanı tərsanə əmini vəkalət edirdi. Ən yaxın köməkçisi tərsanə kəndxudası idi.

Kaptan-ı dəryalıq və onun vəzifələri 1867 tarixində ləğv edilərək Bahriyə Nəzarəti və İdarəçilik Məclisi adında iki dövlət orqanı arasında bölüşdürüldü. 1876 tarixində və 1878-1880-ci illərdə yenidən qurulsa da, sonda kaptan-ı dəryanın əsl vəzifələri Bahriyə nazirinə verildi.

Osmanlı kaptan-ı dəryaları

redaktə
Kaptan-ı dərya Başlanğıc tarixi Bitiş tarixi Qeyd
1 Baltaoğlu Süleyman bəy 1451 1458 İlk Osmanlı kaptan-ı dəryası[1]
2 Yavaşca Şahin Paşa 1458 sentyabr 1465 [2]
3 Has Yunus bəy sentyabr 1465
4 Vəli Mahmud Paşa 1466/67
5 Gədik Əhməd Paşa 1467/68
6 Məsih Paşa 1481 1492
7 Güvəyi Sənan Paşa 1492 1493
8 Kiçik Davud Paşa 1493 1502
9 Nişançı Qara Davud Paşa 1502 10 mart 1506
10 Herseqli Əhməd Paşa 10 mart 1506 2 iyul 1511
11 Cəfər ağa 2 iyul 1511 1521
12 Palak Mustafa Paşa 1521 1532
13 Kəmankeş Əhməd bəy 1532 6 aprel 1534
14 Xeyrəddin Paşa 6 aprel 1534
15 Sokollu Mehmed Paşa 5 iyul 1546 22 aprel 1549
16 Sənan Paşa 22 aprel 1549 21 dekabr 1555
17 Piyalə Paşa 7 yanvar 1555 may 1568
18 Müəzzinzadə Əli Paşa may 1568 7 oktyabr 1571
19 Qılınc Əli Paşa 7 oktyabr 1571 27 iyun 1587
20 Kürəkən İbrahim Paşa 27 iyun 1587 1588
21 Uluc Həsən Paşa 1588 1591
22 Cığalızadə Yusif Paşa (1) 1591 yanvar 1595
23 Bosniyalı Xəlil Paşa yanvar 1595
Cığalızadə Yusif Paşa (2 və son) 1597/98
24 Mustafa Paşa 1601/02 1604
25 Firəng Cəfər Paşa (1) 1604 18 yanvar 1606
26 Dərviş Mehmed Paşa 18 yanvar 1606 21 iyun 1606
Firəng Cəfər Paşa (2) 21 iyun 1606 9 fevral 1608
27 Hafiz Əhməd Paşa 9 fevral 1608 6 fevral 1609
28 Maraşlı Xəlil Paşa 6 fevral 1609 oktyabr 1611
29 Öküz Mehmed Paşa oktyabr 1611 1612
Maraşlı Xəlil Paşa (2) 1612 noyabr 1617
30 Çələbi Əli Paşa (1) noyabr 1617 yanvar 1618
31 Qara Davud Paşa yanvar 1618 fevral 1618 40 gün qalmışdır.
Çələbi Əli Paşa (2 və son) 1618 23 dekabr 1619
Maraşlı Xəlil Paşa (3) 23 dekabr 1619 dekabr 1621
32 Niğdəli Mustafa Paşa dekabr 1621 iyun 1622
Maraşlı Xəlil Paşa (4 və son) iyun 1622 1623
33 Topal Rəcəb Paşa aprel 1623 13 iyul 1626
34 Çatalcalı Həsən Paşa 13 iyul 1626 20 oktyabr 1630
35 Canpoladzadə Mustafa Paşa 20 oktyabr 1630 1633
36 Bostancı Cəfər Paşa 1633 iyun 1634
37 Dəli Hüseyn Paşa (1) iyun 1634 17 oktyabr 1635
38 Kəmankeş Mustafa Paşa 17 oktyabr 1635 24 dekabr 1638
39 Tüccarzadə Mustafa Paşa 24 dekabr 1638 yanvar 1640
Dəli Hüseyn Paşa (2) yanvar 1640 9 sentyabr 1640
40 Siyavuş Paşa 9 sentyabr 1640 31 yanvar 1642
41 Uzun Piyalə Paşa 31 yanvar 1642 14 mart 1643
42 Əbubəkr Paşa 14 mart 1643 mart 1644
43 Silahdar Yusif Paşa mart 1644 22 yanvar 1646
44 Musa Paşa 22 yanvar 1646 iyun 1647
45 Fəzli Fəzlullah Paşa iyun 1647 1648
46 Əmmarzadə Mehmed Paşa 1648 22 iyun 1648
47 Voynuq Əhməd Paşa 22 iyun 1648 28 iyul 1649
48 Bığlı Mustafa Paşa 28 iyul 1649 oktyabr 1649
49 Heydərzadə Mehmed Paşa oktyabr 1649 1 oktyabr 1650
50 Hüsambəyzadə Əli Paşa (1) 1 oktyabr 1650 sentyabr 1652
51 Bığlı Dərviş Paşa sentyabr 1652 21 mart 1653
52 Çavuşzadə Mehmed Paşa (1) 21 mart 1653 26 noyabr 1653
53 Qara Murad Paşa 26 noyabr 1653 11 may 1655
54 Dəllaq Mustafa Paşa 11 may 1655 21 may 1655
55 Zurnazən Mustafa Paşa 21 may 1655 5 mart 1656
56 Mərzifonlu Mustafa Paşa 5 mart 1656 may 1656
57 Halıcı Mustafa Paşa may 1656 3 may 1656
58 Topal Kənan Paşa 3 may 1656 13 iyul 1656
59 Seydi Əhməd Paşa 13 iyul 1656 12 dekabr 1656
60 Topal Mehmed Paşa 12 dekabr 1656 dekabr 1657
Çavuşzadə Mehmed Paşa (2 və son) dekabr 1657 iyul 1658
Dəli Hüseyn Paşa (3 və son) iyul 1658 dekabr 1658
61 Biko Əli Paşa dekabr 1658 aprel 1660
Hüsambəyzadə Əli Paşa (2 və son) aprel 1660 dekabr 1661
62 Əbdülqədir Paşa dekabr 1661 mart 1662
63 Mərzifonlu Mustafa Paşa mart 1662
64 Kaplan Mustafa Paşa (1) 1665/66
65 Əli Paşa 1671/72 yanvar 1676
66 Seydizadə Mehmed Paşa yanvar 1676 13 noyabr 1677
67 Qara İbrahim Paşa 13 noyabr 1677 25 noyabr 1678
Kaplan Mustafa Paşa (2) 25 noyabr 1678
68 Kiçik Sipahi Mustafa Paşa 1679 14 yanvar 1681
69 Yozğadlı Mustafa Paşa 14 yanvar 1681 20 dekabr 1683
70 Müsahib Mustafa Paşa 20 dekabr 1683 dekabr 1685
71 Misirli İbrahim Paşa (1) dekabr 1685 1688
72 Qalaylı Əhməd Paşa 1688 dekabr 1689
73 Mezomorto Hüseyn Paşa (1) dekabr 1689 9 fevral 1690
Misirli İbrahim Paşa (2) 9 fevral 1690 1692
74 Halvaçı Yusif Paşa 1692
75 Körpülü Hacı Hüseyn Paşa 1694/95
Mezomorto Hüseyn Paşa (2 və son) 1695/96
76 Hacı Əbdülfəttah Paşa 1701/02
77 Aşçı Mehmed Paşa (1) 1702/03
78 Kiçik Osman Paşa 1703/04
79 Baltaçı Mehmed Paşa 1704
80 Əbdürrəhman Paşa dekabr 1704
81 Vəli Mehmed Paşa 1705/06
82 Moralı İbrahim Paşa 1706/07
83 Paşazadə Mehmed Paşa 1709
84 Kirli Əhməd Paşa (1) 1711
85 Hoca İbrahim Paşa (1) 1712
Kirli Əhməd Paşa (2 və son) 1713
86 Silahdar Süleyman Paşa
Aşçı Mehmed Paşa (2 və son) noyabr 1713
87 İzmirli Süleyman Paşa (1) yanvar 1714 18 dekabr 1714
88 Canım Hoca Mehmed Paşa (1) 18 dekabr 1714 14 fevral 1717
Hoca İbrahim Paşa (2 və son) 14 fevral 1717 5 aprel 1718
İzmirli Süleyman Paşa (2) 5 aprel 1718 12 sentyabr 1721
89 Qaymaq Mustafa Paşa 12 sentyabr 1721 28 sentyabr 1730
90 Abdi Paşa 28 sentyabr 1730 1 oktyabr 1730
91 Hafiz Əhməd Paşa 1 oktyabr 1730 28 oktyabr 1730
Canım Hoca Mehmed Paşa (2) 28 oktyabr 1730 18 may 1731
91 Şahin Paşa 18 may 1731
92 Abdi Paşa fərqli
93 Hacı Hüseyn Paşa noyabr 1731
94 Hacı Əbubəkr Paşa (1) 1732/33 7 may 1733
Canım Hoca Mehmed Paşa (3) 7 may 1733 14 noyabr 1736
95 Laz Əli Paşa 14 noyabr 1736
96 Bosniyalı Süleyman Paşa
97 Miraxur Mustafa Paşa 1740
98 Yəhya Paşa may 1743 noyabr 1743
99 Pir Mustafa Paşa noyabr 1743 yanvar 1744
100 Əhməd Ratib Paşa yanvar 1744
Pir Mustafa Paşa noyabr 1744
101 Mahmud Paşa 1746
102 Şahsüvarzadə Mustafa Paşa yanvar 1747
Hacı Əbubəkr Paşa (2) 1750
103 Durak Paşa 1751
104 Mələk Mehmed Paşa (1) 1752
105 Qarabağlı Süleyman Paşa (1) noyabr 1754
106 Əli Paşa 1756/57
Qarabağlı Süleyman Paşa (2) 1757/58
107 Əbdülkərim Paşa 1759/60
108 Mustafa Paşa 1760/61 fevral 1761
109 Hacı Həsən Paşa fevral 1761 avqust 1762
110 Kiçik Mustafa Paşa avqust 1762 aprel 1763
Qarabağlı Süleyman Paşa (3) aprel 1763 dekabr 1763
111 Nişli Mehmed Paşa dekabr 1763 fevral 1765
112 Hüseyn Hüsnü Paşa fevral 1765
113 Tosun Mehmed Paşa 1765/66
114 Mələk Mehmed Paşa (2) 1766/67
115 İbrahim Paşa 1768/69
116 Hüsaməddin Paşa 1769/70
117 Cəfər Paşa 1770/71
118 Həsən Paşa (1) noyabr 1770 dekabr 1773
119 Mehmed Paşa dekabr 1773 avqust 1774
Həsən Paşa (2) avqust 1774 20 aprel 1789
120 Giritli Hüseyn Paşa 20 aprel 1789
121 Kiçik Hüseyn Paşa 1791/92
122 Əbdülqədir Paşa 1803/04
123 İsmayıl Paşa 1804/05
124 Bostançı Mehmed Paşa 1805/06
125 Salih Paşa 1806
126 Seyid Əli Paşa (1) fevral 1807
127 Ramiz Paşa 1808
Seyid Əli Paşa (2) dekabr 1808
128 Süvari Əli Paşa 1809
129 Hafiz Əli Paşa iyun 1809
130 Qara Mehmed Paşa (1810) 18 noyabr 1810 12 dekabr 1810
131 Hüsrəv Paşa (1) 22 yanvar 1811 fevral 1818
132 Əhməd Paşa fevral 1818 15 avqust 1818
133 Seyid Həsən Paşa 15 avqust 1818 25 iyun 1819
134 Dəli Abdullah Paşa iyul 1819 15 noyabr 1821
135 Nasuhzadə Əli Paşa 15 noyabr 1821 20 aprel 1822
136 Qara Mehmed Paşa (1828) 20 aprel 1822 9 dekabr 1822
Hüsrəv Paşa (2) 9 dekabr 1822 9 fevral 1827
137 İzzət Paşa 9 fevral 1827
138 Pabuççu Əhməd Paşa 1828/29
139 Xəlil Paşa (1) 1829/30
140 Tahir Paşa (1) 1832/33
141 Firari Əhməd Paşa 1836/37
142 Səid Paşa 1839
Tahir Paşa (2) 1841
Xəlil Paşa (2) 1843
143 Mehmed Əli Paşa (1) 1845
Xəlil Paşa (3) 1847
Mehmed Əli Paşa (2) 1848
144 Süleyman Paşa 1849
Mehmed Əli Paşa (3) 1851
145 Mahmud Paşa 1852
146 Rza Paşa 1853/54
147 Mehmed Əmin Paşa (1) yanvar 1854 29 may 1854
Xəlil Paşa (4) 29 may 1854
Mehmed Əli Paşa (4) 1854/55
Mehmed Əmin Paşa (2) 1858/59 40 gün
Mehmed Əli Paşa (5) 1858/59
148 İngilis Mustafa Paşa yanvar 1863
149 Atəş Mehmed Paşa fevral 1863
150 Hacı Vəsim Paşa 1864/65
151 Xəlil Paşa 1865/66
Mehmed Əli Paşa (6) may 1866

İstinadlar

redaktə
  1. Sicill-i Osmani V, səh. 159
  2. Sicill-i Osmani V, səh. 189