Şah Sultan külliyəsi

Şah Sultan külliyəsi — İstanbulda XIX əsrə aid külliyə. Osmanlı sultanı III Mustafanın qızı və III Səlimin böyük bacısı Şah Sultan tərəfindən inşa etdirilən külliyə türbə, səbil, çeşmə və yetim uşaqlar üçün məktəbdən ibarətdir. Saray memarlarından İbrahim Kamil ağa tərəfindən inşa olunan külliyənin yerləşdiyi ərazidə keçmişdə İsgəndər bəy məktəbi yerləşmiş, yeni külliyə bu məktəb və ətrafındakı bəzi binaların satın alınaraq yerində inşa olunmuşdur. İnşası 1800-cü ildə tamamlanmışdır.^[1]

Haqqında

Külliyənin şərq cəbhəsi yerləşdiyi Fəshanə küçəsi üzərindədir. Cəbhənin solunda hər iki yanında kiçik çeşməsi olan türbə, türbənin sağında giriş qapısı və ən sağda üzərində sübyan məktəbi olan səbil yerləşir. Solundakı 3 pəncərəni saxlayan kiçik bölüm istisna olmaqla, bütün cəbhə mərmərlə örtülüdür. Türbənin hər iki tərəfində cəbhə üzərində yerləşən 2 kiçik çeşmə bir-birilə eyni formadadır. Hər ikisinin üstündə 2 sətirlik kitabə, altında isə oval formalı kiçik çeşmə yatağı yerləşir. Çeşmələrdəki ayna daşları yarpaq formalı dekorla bəzədilib. Ana giriş qapısı yuvarlaq kəmərlidir və bu kəmər 2 yanda incə sütunlar üzərinə yerləşdirilib. Hər iki tərəfində dalğa kəmərli, şəbəkə ilə örtülü 2 ədəd pəncərə yerləşir. Qapının üstündəki 6 sətirdən ibarət 12 beytlik kitabə Yəsarizadə Mustafa İzzət Əfəndi tərəfindən yazılmışdır. Kitabənin üstü isə dalğalı saçaqla örtülüdür. Qapı üstü dekorativ kəmər vasitəsilə külliyənin içərisinə açılır. Kəmərin üzərində "Cənnət anaların ayaqları altındadır" hədisi yazılıdır.

Türbənin girişi şimal istiqamətindəndir. Öndəki 4 sütun üzərində yüksələn giriş hissəsi sarı və yaşıl bəzəmələrlə örtülü gümbəzdən ibarətdir. Türbə qapısının hər iki tərəfində dalğalı və dəmir barmaqlıqla örtülü pəncərələr mövcuddur. Həm qapının, həm də pəncərələrin üstündə qızılı rəngli kitabələr yerləşir. Türbənin içərisi isə qurğuşunlanmış və divarlara birbaşa birləşən günbəzlə örtülüdür. Altda 11, üstdə isə 12 pəncərə yerləşir. Bu pəncərələrin hər biri dalğalı kəmərli olub, altdakılar naxışlı qapılı, üstdəki oval formalılar isə çöldən pətək formalıdır. Daxili interyer rəngli çiçək motivləri və qızılı yazılarla bəzədilmişdir. Türbədə Şah Sultan, anası Mihrişah Qadınəfəndi və əri olan Nişançı Seyid Mustafa Paşanın məzarları yerləşir.^[2]

Barokko üslubundakı səbil oval planlı olub, küçəyə baxan şərq cəbhəsi 3 bölümdən ibarətdir. Ən üstdə divan şairi Sümbülzadə Vəhbi Əfəndiyə aid 4 sətirlik kitabə, onun üzəri isə yarımdairə şəkilli bir saçaq yerləşir. Səbilin üstündə yerləşən sübyan məktəbi isə açıq və qapalı olmaq üzrə 2 hissədən ibarətdir.^[3] Kvadrat planlı qapalı bölümün türbəyə baxan cəbhəsində 4 basıq tipli pəncərə yerləşir. Məktəbin alt mərtəbəsində türbədara və vəzifəlilərə aid otaq mövcuddur. Otaqların önü isə kəmərli bölümlə örtülüdür.

Külliyənin həyətində dəfn olunanlardan bəziləri bunlardır:

Şah Sultanın dayəsi Cəmilə xanım (ö. 1801)
Şah Sultanın mürəbbiyəsi Əl-hacə Aynülhəyat Ayşə Qadın (ö. 1802)
Şah Sultanın anası Mihrişah Qadınəfəndinin xidmətçilərindən Xədicə kalfa (ö. 29 noyabr 1893)
Şah Sultanın xidmətçilərindən Ziba Xatun (ö. 15 sentyabr 1812)
Qazi Hüseyn Paşanın silahdar Mehmed Şakir ağanın xanımı saraylı Səbuvər Fatma xanım (ö. 1812)
Seyid Mustafa Paşanın xidmətçilərindən saraylı Dilzar xanım (ö. 1813)
Şah Sultanın xəzinədarı Zəliha kalfa (ö. 1814)
Şah Sultanın baş ağası Müsahib Salih ağa (ö. 1814)
Şah Sultanın xidmətçilərindən Əl-hacə Dilhəyat kalfa (ö. 1814)
Sədrəzəm Yusif Paşanın xanımı Ayşə xanım (ö. 1816)
Əsma Sultanın baş ağalarından Mehmed Sərvər ağa (ö. 1816)
Əsma Sultanın kənizlərindən Şevkidil kalfa (ö. 1816)
Əsma Sultanın kənizlərindən Gülənvər kalfa (ö. 1816)
Mihrimah Sultanın kənizlərindən Yasəmən Xatun (ö. 1816)
Əsma Sultanın kənizlərindən Əndəlib xanım (ö. 1826)
Əsma Sultanın baş ağalarından Mehmed ağa (ö. 1827)
Kaptan-ı dərya Hüseyn Paşanın silahdarı Mehmed Şakir ağa (ö. iyul 1827)
Əsma Sultanın kənizlərindən Səidə kalfa (ö. 1835)
Qars hakimi Mehmed Heydər Paşanın xanımı Xədicə Kübra xanım (ö. mart 1845)
Şah Sultan məktəbinin müəllimlərindən Hafiz Mehmed Arif Əfəndi (ö. may 1844)
Şah Sultan türbədarı Silistrəli Hacı Osman Nuri Əfəndi (ö. 1912)

Mənbə

İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938, s. 47.
Yıldız Demiriz, Eyüp’de Türbeler, Ankara 1989, s. 77–79.
Hakkı Önkal, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992, s. 246–251.
Mehmet Nermi Haskan, Eyüp Tarihi, İstanbul 1993, I, 265–268; II, 27, 144, 157, 216–217, 220–221, 236.
Affan Egemen, İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993, s. 777–779.
Ömer Faruk Şerifoğlu, Su Güzeli: İstanbul Sebilleri, İstanbul 1995, s. 132–133.
Süleyman Berk, "Eyüpsultan’da Celi Sülüs Kuşak Yazılar", Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu V: Tebliğler, İstanbul 2002, s. 109–110.
H. Örcün Barışta, "Eyüpsultan’da Kuşevleri", a.e., s. 72–75.
Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul 2007, s. 548–550.
Behçet Ünsal, "İstanbul Türbeleri Üzerinde Stil Araştırması", VD, sy. 16 (1982), s. 88.
Hale Tokay, "Şah Sultan Külliyesi", DBİst. A, VII, 127.

İstinadlar

↑ a.mlf., "Osmanlı İmparatorluğu Geç Dönem Ağaç İşlerinin Eyüpsultan’dan Seçkin Örnekleri", a.e. VII: Tebliğler, İstanbul 2003, s. 84–89.
↑ a.mlf., "Eyüp Mihrişah ve Şah Sultan Türbelerinin Kitabeleri Işığında Mihrişah Kadın Meselesi", Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu V: Tebliğler, İstanbul 2002, s. 122–125.
↑ Fahrettin Bozdağ, "Sıbyan Mektebleri ve Eyüp’teki Sıbyan Mektebleri", a.e., VIII: Tebliğler, İstanbul 2004, s. 132–133.

[1] .mlf., "Osmanlı İmparatorluğu Geç Dönem Ağaç İşlerinin Eyüpsultan’dan Seçkin Örnekleri", a.e. VII: Tebliğler, İstanbul 2003, s. 84–89.

[2] .mlf., "Eyüp Mihrişah ve Şah Sultan Türbelerinin Kitabeleri Işığında Mihrişah Kadın Meselesi", Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu V: Tebliğler, İstanbul 2002, s. 122–125.

[3] Fahrettin Bozdağ, "Sıbyan Mektebleri ve Eyüp’teki Sıbyan Mektebleri", a.e., VIII: Tebliğler, İstanbul 2004, s. 132–133.

[1]

[2]

[3]