Şiəlikdə Aişə

Şiələrin Aişəyə baxışı ümumiyyətlə xoş deyil. Bu, ilk növbədə, onun Əhli-Beytə (İslam peyğəmbəri Məhəmmədin ailəsinə) nifrət etməsi və o dövrün "Birinci fitnə"dəki (vətəndaş müharibəsi) hərəkətləri ilə əlaqədardır. Cəməl döyüşündə onun iştirakı geniş şəkildə bu cür hörmətsizlik əlaməti hesab olunur. Şiələr də Aişənin sağlığında siyasi iştirakına görə onu mübahisəli şəxs hesab edirlər. Aişə birinci xəlifə Əbu Bəkrin qızı olduğu üçün siyasi ailə nəslindən idi. Aişə Məhəmmədin siyasi həyatında da fəal rol oynamışdır; o, döyüşçülər arasında müharibədən əvvəl danışıqlara başlamaq, döyüşlər aparmaq və müharibələri bitirmək kimi hərbi bacarıqları öyrəndiyi müharibələrdə onu müşayiət etdiyi bilinirdi.

Tənqidin qanunauyğunluğu

Sünnilər deyirlər ki, Aişə Məhəmmədin xanımı olduğu üçün onu tənqid etmək peyğəmbəri tənqid etməyə bərabərdir. Şiələr isə Quranda həm Nuhun, həm də Lutun xanımlarının vəziyyətinə istinad edərək buna qarşı çıxırlar:

Allah kafirlərə Nuhun arvadı ilə Lutun arvadını misal çəkdi. Onlar Bizim əməlisaleh qullarımızdan iki qulun nikahı altında idilər. Onlar ərlərinə xəyanət etdilər və bunlar onları Allahdan heç cür xilas edə bilmədilər. Onlara: Girənlərlə birgə ikiniz də oda girin!– deyildi. (ət-Təhrim surəsi, ayə 10)

Tanınmış Quran təfsirçisi İsmayıl ibn Kəsir bu ayə haqqında demişdir: "Buna görə də ərlərinin bütün məhrəm bilikləri onlara nə kömək etdi, nə də əzabdan çəkindirdi, buna görə də, Allahın “(Onlar Allaha qarşı onlara heç bir fayda vermədilər) kəlamı, zövcələrinin kafir olmalarına görədir."

Məhəmmədin həyat yoldaşı

Sevimli həyat yoldaşı statusu

Şiələr Aişənin Məhəmmədin sevimli arvadı olduğu fikrini rədd edir və Quran ayəsinə uyğun olaraq Məhəmmədin öz xanımlarından heç birini fərqləndirmədiyinə inanırlar:

Yetim qızlara qarşı ədalətli olmayacağınızdan qorxursunuzsa, onda xoşunuza gələn (halal) qadınlardan ikisi, üçü və dördü ilə evlənin. Əgər (o qadınlarla) ədalətlə dolanmayacağınızdan qorxursunuzsa, onda (onlardan) biri ilə və yaxud sahib olduğunuz cariyələrlə (kifayətlənin). Bu, haqsızlıq etməməyə daha yaxındır. (ən-Nisa surəsi, 3-cü ayə)

Həmçinin Məhəmməddən sitat gətirirlər: "Kişinin iki arvadı olsa və onlardan birinə meyl edərsə, Qiyamət günü bir tərəfi aşağı çökmüş halda gələcəkdir."

Digərləri, Ümmü Sələmənin Əhli-Beytə bağlılığına görə onun sevimli həyat yoldaşı olduğuna inanırlar. Ümmü Sələmə Məhəmmədin ailəsinə sədaqəti və ölümündən sonra onun əmrlərinə itaət etməsi ilə Aişədən fərqli olaraq təqdim olunur. Əliyə qarşı ordu toplayan Aişədən fərqli olaraq Ümmü Sələmə gərginliyi sakitləşdirməyə çalışırdı. O, həmçinin Aişənin üsyandan çəkindirməyi uğursuzluqla nəticələndiyi zaman Əlini Aişənin niyyətləri barədə xəbərdar etdi.

Sünnilər və şiələr tərəfindən ümumi olaraq Xədicənin Məhəmmədin ən sevdiyi həyat yoldaşı olduğu, Aişə və ya Ümmü Sələmənin isə yalnız Məhəmmədin sevimli xanımlarından olduğu qəbul edilir. Bəziləri Məhəmmədin yalnız Xədicə ilə münasibətdə olmasını onun sonrakı xanımlarından üstünlüyünü sübut kimi istifadə edirlər. Bir fikir budur ki, Məhəmmədin Aişə ilə evliliyi yalnız Xədicənin ölümündən sonra onun iztirablarını yüngülləşdirmək, birlik üçün ilahi niyyətin təsirlərini azaltmaq üçün təyin edilmişdir.

Məhəmmədin Xədicəyə olan sevgisi və minnətdarlığı o qədər böyük idi ki, Aişə paxıllıq edərdi. Bir dəfə səsi Xədicənin səsinə bənzəyən bacısı Halə Məhəmmədin evinə gəldi, tanış səsi eşidən kimi Məhəmməd dedi: “Bu Halədir, onun səsi Xədicəninkinə bənzəyir”. Bu zaman Aişə dedi: “Necə olur ki, Allah sənə daha yaxşı zövcələr bəxş etdiyi halda, sən həmişə həyatda olmayan o yaşlı qadını düşünürsən”. Məhəmməd "Heç vaxt daha yaxşı olmayıb" deyə cavab verdi. Başqa vaxt Məhəmməd dedi: "Aişə! Xədicənin məhəbbətini mənə Allah bəxş etdi. Allah heç vaxt mənə Xədicədən daha yaxşı zövcə verməyib."

Xarakteri

Şiələr Aişənin dövrünün ən yaxşı qadını olduğuna dair ümumi sünni inancını rədd edirlər. Şiələr Məhəmmədin qızı və Əli ibn Əbu Talibin həyat yoldaşı Fatimənin ən böyük qadın olduğunu, eyni zamanda onu məsum hesab edirlər. Şiələr Fatimənin məsum və səbirli olması idealını Aişəni ittiham etdikləri cinsi və siyasi pisliklərin qarşılığı hesab edirlər. Fatimə şiə ənənəsində nümunəvi həyat yoldaşı, qızı və ana və On dörd kamil məsumların yeganə qadını kimi təsvir edilmişdir. Onlar aşağıdakı hədisi sitat gətirirlər:

Əhməd ibn Hənbəl qeyd edir:

Ənəs rəvayət edir ki, Peyğəmbər (s) buyurdu: "Aləmlərin qadınlarının ən üstünü: İmranın qızı Məryəm, Xuveylidin qızı Xədicə, Məhəmmədin qızı Fatimə və Fironun xanımı Asiyadır."

Sünnilər Aişəyə minlərlə hədis aid etsələr də, şiələr onu mötəbər hədis mənbəyi hesab etmirlər. Çünki, onlar onun tərəfini tutduğu üçün etibarsız mənbə hesab olunur. Bunun əvəzində Fatimə və Əli ən yaxşı hədis mənbələri hesab edilir və həm şiələr, həm də sünnilər tərəfindən mötəbər mənbələr kimi daxil edilir. Bununla belə, bəzi hədislərdə Aişə qadınların düzgün rəftar etməməsinin nümunəsi olaraq istifadə edilmişdir.

Onun xarakteri Maria Dakakenin Xarizmatik icma əsərində bəhs etdiyi kimi, Əlini gizli olaraq bəyənmədiyi ittihamı ilə daha sonra sorğulanır.

Qısqanclığı

Şiələr hesab edir ki, Aişə Məhəmmədin digər xanımlarını, xüsusilə də birinci xanımı Xədicəni qısqanırdı. Bir dəfə onun Məhəmmədin birinci xanımı haqqında tez-tez danışmasından bezdiyi və Allahın Xədicənin yerinə daha yaxşı həyat yoldaşı verdiyini, özünə istinad edərək dediyinə görə Məhəmmədin onu danladığını bildirilmişdir. O, həmçinin Məhəmmədi aldatdığına və Məhəmmədin Zeynəb binti Cəhşin evində uzun müddət qalmasının qarşısını almaq üçün Həfsə binti Ömərlə plan hazırladığına görə tənqid olunur. Onlar bunu ərinə qarşı böyük hörmətsizlik və itaətsizlik hesab edirlər. Quranın aşağıdakı ayələrinin Aişə və Həfsəyə işarə edilməsində alimlər yekdilliklə qəbul etmişlər:

Bir zaman Peyğəmbər zövcələrindən birinə gizlicə bir söz demişdi. Ancaq o bunu (başqalarına) xəbər verdiyi və Allah bu haqda Peyğəmbərini məlumatlandırdığı zaman o zövcəsinə bunun bir qismini bildirmiş, bir qismini isə bildirməkdən imtina etmişdi. Bunu ona xəbər verdiyi zaman zövcəsi: “Bunu sənə kim xəbər verdi?” - demişdi. O da: “Hər şeyi bilən və hər şeydən xəbərdar olan Allah mənə xəbər verdi!” - demişdi. Əgər ikiniz də Allaha tövbə etsəniz, (yaxşı olar). Çünki hər ikinizin qəlbi (günaha) meyl etmişdir. Əgər ona qarşı bir-birinizə dəstək versəniz, (bilin ki,) Allah, Cəbrail və əməlisaleh möminlər onun dostu və yardımçısıdır. Bunlardan başqa mələklər də onun yardımçılarıdır. Əgər o sizi boşasa, Rəbbi sizin əvəzinizə ona sizdən daha yaxşı zövcələr – müsəlman, mömin, itaətkar, tövbə edən, ibadət edən, oruc tutan dul qadınlar və bakirə qızlar verə bilər. (ət-Təhrim surəsi, 5-ci ayə)

Şiə saytı “Answering-Ansar.org” layihəsi bu ayəni şərh edir:

"Bəzi əhli-sünnə deyir ki, Aişə ən üstün zövcə olduğu üçün bu da onun bütün qadınların ən üstünü hesab olunur. Onun ən üstün zövcə olması iddiası əsassızdır, məsələnin gerçəyi Təhrim surəsindədir ki, Allah (c.c) bunu da bildirir: "Əgər o sizi boşasa, Rəbbi sizin əvəzinizə ona sizdən daha yaxşı zövcələr – müsəlman, mömin, itaətkar, tövbə edən, ibadət edən, oruc tutan dul qadınlar və bakirə qızlar verə bilər." (Quran 66:5) – bu, açıq-aydın göstərir ki, müsəlmanlar arasında Aişədən qat-qat üstün olan mömin qadınlar var idi."

Aişənin qısqanclığının başqa bir nümunəsi, Məhəmmədin digər xanımlarından olan Səfiyyə ilə bağlı hekayədə rast gəlinir. Aişənin Səfiyənin yəhudi irsinə istehza etdiyi bildirilir və bu, Məhəmmədin Səfiyəni müdafiə etməsinə səbəb olur. O, Aişəyə xatırlatdı ki, Səfiyyənin qövmü peyğəmbərlər nəslindən gəlsə də, Aişənin əcdadlarının xüsusi bir məqamı yoxdur.

Dördüncü xəlifə Əliyə aid edilən bir hədis bütün qadınlarda qısqanclığı pisləyir.

“Qadınlarda qısqanclıq bağışlanmaz, kişidə isə onun dinə imanının əlamətidir."

Məhəmmədin xanımları Quranın 33-cü surəsinin 32-ci ayəsinə əsasən cəmiyyətdə digər qadınlardan daha yüksək yer tuturdular.

Ey Peyğəmbər zövcələri! Siz başqa qadınlar kimi deyilsiniz. Əgər Allahdan qorxursunuzsa, (yad kişilərlə) ədalı danışmayın, yoxsa qəlbində xəstəlik olan bir kimsə (sizə qarşı) ümid bəsləyər. Düzgün danışın!

və buna görə də qısqanclıq kimi günahlarına görə daha çox cavabdeh idilər.

Əliyə qarşı nifrət

Şiələrin Aişəyə mənfi baxışı, əsasən, Aişənin Əli və Əhli-beytə qarşı açıq-aşkar düşmənçiliyindən qaynaqlanır. Əhli-beyti şiələr Məhəmməd, qızı Fatimə, əri Əli və iki oğlu Həsən və Hüseyn kimi təyin edirlər. Onlar Məhəmmədin xanımlarını bu kateqoriyaya daxil etmirlər.

Aişənin Əliyə qarşı zahiri hissləri zina etməkdə ittiham edildikdən sonra ortaya çıxdı. Məhəmməd Aişəni bir bədəvi qəbiləsinə qarşı səfərə apardı. Aişə karvanda istirahət edərkən boyunbağısını itirdiyini görüb və bu zinət əşyasını tapmaq üçün geri gedərək addımladığı yerə baxmaqla məşğul idi. Qayıdanda Aişə səhvən geridə qaldığını anladı. Aişə Səfvan İbn Müəttəl adlı bir gəncin müşayiəti ilə dəvəyə minərək Mədinəyə qayıtdı ki, bu da tez bir zamanda dedi-qodu və fərziyyələrə səbəb oldu. Məhəmməd bu hadisədən çox təsirləndi və məsləhət üçün başqalarına müraciət etdi. Ən güclü fikir Məhəmmədin əmisi oğlu Əlidən gəldi ki, o, “Kifayət qədər qadınlar var, onun yerinə başqa birini təyin edə bilərsən” və o, Məhəmmədin Aişədən boşanmasını təklif etdi. Aişə, Əlinin Məhəmmədin canişini olmağa çalışdığı zaman da davam edən açıq-aşkar nifrəti alovlandıran Əlinin sözünü heç vaxt unutmadı. Baxmayaraq ki, sünnilər Allahın Aişənin məsumluğunu aşağıdakı ayədə bildirdiyinə inanırlar.

Budur! Böhtan atanlar sizin aranızda bir dəstədir. Bunun sizin üçün pis bir şey olmadığını düşünün; Xeyr, sizin üçün yaxşıdır. Onların hər birinə qazandığı günahın cəzası veriləcəkdir. Onlardan daha çox pay sahibi olanı isə böyük bir əzab gözləyir.

Bəzi şiələr bu ayənin Aişə əvəzinə Məryəm Qibti haqqında olduğuna inanırlar və buna görə də onların nəzərində ona qarşı ittiham heç vaxt təmizə çıxmayıb. Lakin başqaları bu ayənin onun günahsız olduğunu sübut etdiyinə dair sünni fikri ilə razılaşır. Üstəlik, bu ittihamlar doğru olsaydı, Məhəmməd peyğəmbər onu boşayardı. Çünki o, Allahdan vəhy alırdı.

Şiələr Əlinin siyasi aləmdə irəliləməsini dəstəkləmiş və Əliyə qarşı hissləri səbəbindən Aişəyə əhəmiyyət verməmişdir. Şiələr Əlini ilk üç xəlifədən üstün tutdular; onlar heç vaxt Müaviyəni və ya sonrakı xəlifələri qəbul etmədilər və şiələr Əli şiələri və ya Əlinin tərəfdarları adını aldılar. Şiələr də Əlini səhabələrin ən ağıllısı hesab edirdilər. İlk şiələr Əli və onun nəslini Məhəmmədlə qohumluqlarına, Məhəmmədin onun canişinləri kimi təyin etməsinə, biliklərinə və dini anlayışlarına əsaslanaraq liderlik hüququna malik hesab edirdilər.

Fitnədə rolu

Ümumi baxış

Şiələrin Aişəyə qarşı etdiyi ən böyük tənqid onun Birinci fitnədəki (Birinci İslam vətəndaş müharibəsi) rolu olub. Şiələr onun (və hamısının) Əlinin xilafətinə qarşı çıxmasını günahkar bir hərəkət kimi qiymətləndirirlər.

Şiə veb-saytı layihəsi sual verir:

Əgər saleh yolda olan xəlifənin rədd edilməsi və ya hər hansı bir xəlifəyə üsyan etmək azğınlığa bərabərdirsə, hətta buna görə Yezid ibn Müaviyə də insanların axirətdə xəyanətkar kimi yetişməsinə səbəb olacaq; Bəs üsyan edib doğru yolda olan dördüncü xəlifə ilə vuruşan şəxslərə nə deyək?

Bu, Abdullah İbn Ömərin Yezidi müdafiə edərkən verdiyi hökm idi (bax: Səhih əl-Buxari, Ərəbcə-İngiliscə, 9-cu cild, 127-ci nömrə).

Osmanın ölümü

Aişə üçüncü xəlifə Osman ibn Əffana qarşı qiyamda əsas oyunçu idi. Çoxsaylı mənbələrdə Aişənin Osmanın öldürülməsinə səbəb olan Nəthal (yəhudi adı) adı ilə adlandırmasını sitat gətirirlər. Onlar iddia edirlər ki, onun məqsədi kürəkəni (bacısı Ümmü Gülsümün həyat yoldaşı) olan Təlhə ibn Ubeydullahı Osmanın canişini təyin etmək olub. Onlar həmçinin inanırlar ki, camaat yalnız xəlifə olmaq üçün Əli ibn Əbi Talibə müraciət etdikdə Aişə öz mövqeyini dəyişdi və Osmanın öldürülməsinə görə qisas tələb edərək Əliyə qarşı vuruşdu. Onlar Aişənin siyasətində qəfil dəyişikliyi vurğulayan bəzi səhabə və tabiindən sitat gətirirlər:

Aişənin ana tərəfdən qohumu olan Ubeyd ibn Əbi Səlma Mədinəyə yollanarkən onunla qarşılaşdı. Ubeyd "Osman öldürüldü və camaat səkkiz gün imamsız qaldı" dedi. Aişə isə "Bəs onlar nə etdilər?" Ubeyd dedi: “Camaat Əliyə yaxınlaşıb ona beyət etdilər”. Sonra Aişə dedi: “Məni geri götürün, məni Məkkəyə qaytarın”. Sonra üzünü Məkkəyə çevirib dedi: “Həqiqətən, Osman günahsız yerə öldürüldü və Allaha and olsun ki, onun qanının qisasını alacağam”. Sonra Ubeyd dedi: "Bu yəhudi Nəthalı öldür deyən sən olduğun halda indi isə Osmanı günahsız adlandırırsan".

Cəməl (dəvə) döyüşü

Şiələr Aişəni Cəməl döyüşündəki roluna görə də sərt tənqid edirlər. Cəməl döyüşü 4 dekabr 656-cı ildə Bəsrədə baş verdi. Bu döyüş ilk dəfə müsəlmanların, xüsusən də Məhəmmədin səhabələri arasında yer alan müsəlmanların açıq döyüşdə bir-biri ilə toqquşması və vuruşması kimi qiymətləndirilir. Cəməl döyüşü ilk fitnə hesab olunur və “parçalanmaya səbəb olan üsyan”, “şiddətli firqə çəkişmələri” və hətta “müsəlman qardaşlarından üz döndərmək istəyi” kimi də adlandırılır. Döyüşün adı Aişənin döyüş meydanının ortasında dəvəsinin üstündə oturduğu üçün münaqişədəki rolunun mərkəziliyini əks etdirir. Aişə Osmanın qatillərini cəzalandıra bilmədiyi üçün Əliyə qarşı müharibədə 13.000 əsgərdən ibarət dəstəyə rəhbərlik etdi. Cəməl döyüşü zamanı Aişə Əlinin qanuni hakimiyyətinə meydan oxumaq üçün iki kişi müttəfiqi Zübeyr ibn Əvvam və Təlhə ibn Ubeydullah ilə hərbi müxalifəti səfərbər etdi. Əlinin qüvvələri rəqiblərini məğlub etdi; Təlhə və Zübeyr ibn Əvvam öldürüldü, Aişə isə evə göndərildi.

Şiələr bu döyüşü ixtilaflı hesab edirlər, çünki onun ordusuna Əliyə və onun ailəsinə qarşı şəxsi nifrətindən dolayı başçılıq etdiyinə inanırlar. Onlar öz arqumentlərində aşağıdakı rəvayətdən istifadə edirlər:

"Qadınların fikrini Aişəyə çatdırdılar, lakin onun içində Əliyə qarşı qazan kimi qaynayan bir şey var idi."

Şiələr də adətən Quran ayəsinə müraciət edirlər:

Ey Peyğəmbər zövcələri! Siz başqa qadınlar kimi deyilsiniz. Əgər Allahdan qorxursunuzsa, (yad kişilərlə) ədalı danışmayın, yoxsa qəlbində xəstəlik olan bir kimsə (sizə qarşı) ümid bəsləyər. Düzgün danışın! Evlərinizdə oturun, əvvəlki cahiliyyə dövründə olduğu kimi açıq-saçıq geyinməyin! Namazı qılın, zəkatı verin, Allaha və Onun Peyğəmbərinə itaət edin! Ey əhli-beyt! Həqiqətən, Allah sizdən pisliyi uzaqlaşdırmaq və sizi tərtəmiz etmək istəyir. (əl-Əhzab surəsi,32-33-cü ayələr)

Onlar bildirirlər ki, ayədə açıq-aydın Məhəmmədin zövcələrinə evlərində qalmağı tapşırır. Onlar deyirlər ki, Aişənin döyüşdəki rolu açıq-aşkar Allahın əmrini pozur. Şiələr də bu ayə ilə bağlı öz mövqelərini dəstəkləmək üçün Əli ibn Əbi Talibdən sitat gətirirlər:

O (Əli) dedi: “O qadının yanına get və ona de ki, Allahın ona qalmasını əmr etdiyi evinə qayıtsın”. O (İbn Abbas) dedi: “Mən onun yanına getdim və içəri girmək üçün icazə istədim, amma icazə vermədi. Ona görə də onun icazəsi olmadan evə girdim və döşəyin üstündə oturdum. O (Aişə) dedi: “Ey İbn Abbas, Allaha and olsun ki, mən sənin kimisini heç vaxt görməmişəm! İcazəsiz evimizə girdin və bizdən icazə almadan döşəyimizə oturdun”. Mən dedim: “Allaha and olsun ki, bu sizin eviniz deyil, sizin yeganə eviniz o evdir ki, Allah orada qalmağınızı əmr etdi, lakin siz itaət etmədiniz. Əmirəl-möminin sizə çıxdığınız o yurda qayıtmağınızı əmr edir”.

Onlar həmçinin Şeyx Sibt Cəuzi əl-Hənəfi, Şeyx İbn Təlhə Şafiyi və İbn Səbağ Malikidən sitat gətirirlər. Hamısı Cəməl döyüşündən əvvəl bunu qeyd edir:

"Əli Aişəyə məktub yazdı: “Evindən çıxmaqla Allaha və Rəsuluna asi oldun."

Onlar Aişənin Osman ibn Əffan üçün qisas tələb etməsi ilə bağlı döyüş səbəbini rədd edirlər. Onlar onun (Aişənin) qisas tələb etməsi və şəriətin tətbiq etdirilməsi vəzifəsi olduğunu inkar edərək bu vəzifəni yalnız imamın (dövlət başçısının) həyata keçirə biləcəyini iddia edirlər.

Şiə veb-saytı “Answering-Ansar.org” layihəsi şərh edir:

"Onların qeyd edə bilmədikləri, Aişənin qisas tələblərinin, yəni Osmanın qatillərinin təhvil verilməsi ilə bağlı tələblərinin də şəriətə zidd olmasıdır, çünki İslami cəzaları ictimaiyyət deyil, dövlət başçısı həyata keçirir. Üstəlik, Aişə Osmanın qisas tələb edən varisi deyildi, ondan sonra yetkin oğulları qalmışdı. Tələb etmək onların haqqı idi, lakin tələb etsələr də, edə biləcəkləri yalnız bu idi, onlar qızışdıra və qızışdıra bilməzdilər. Əgər Aişənin etdiyi kimi istədiklərini əldə edə bilməsələr, İmam Əliyə (ə.s) qarşı üsyan edə bilməyəcəkdilər. Siz təbliğat, təhrik və inzibati vilayətlərə nəzarəti ələ keçirmək kimi üsullarla tələblərinizin yerinə yetirilməsində israr edərək, dövlətdən fidyə tələb edə bilməzsiniz."

Xarici keçid

• [1] Ayesha