Vikipediya

Şirvanşahlar şahbanuları

Şahbanu (شهبانو‬‎) — Şirvanşahlar dövləti (شروانشاهان) dövründə şahın əsas (baş) xanımına deyilirdi və ən yüksək dövlət adlarından biridir. Azərbaycan tarixində bizim eramızda yaradılmış dövlətlər arasında ilk dəfə Şirvanşahlarda bu titul istifadə edildi.[1] Baxmayaraq ki, 700 ilə yaxın müddət hökm sürmüş Şirvanşahlar dövlətinin tarixində 50 nəfər şahı olub, onların xanımlarından təkcə 17 qadının adı və taleləri tarixə məlumdur. Ümumillikdə, Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətdə olmuş üç sülalədən – Məzyədilər, Kəsranilər və Dərbəndilər nəslindən olan hökmdarlar dövləti idarə ediblər.[2] Şirvanşahlar dövlətinin tarixində ilk şahbanu Heysam ibn Xalidin həyat yoldaşı Dilşahpəsənd Bəyim, ən sonuncusu isə Əbubəkr mirzə Dərbəndin xanımı Məleykəcahan xatın olmuşdur.

Şahbanu
Vəzifədədir

Şahənşahi Səltənətül-Dərüssalam
Müraciət forması Aliyyəyi (şəxsin adı) Həzrətləri
Səlahiyyət müddəti 861-1539
Maaşı Şahbanu xəzinəsi

9-cu əsrdən hakimiyyətə gələn Şirvanşahların isə elmi ədəbiyyat son zamanlardək Məzyədilər, Kəsiranilər və Dərbədilər adı ilə ayrı-ayrı sülalərdən ibarət olduğunu göstərilirdi, ancaq son tədqiqatlar hər üç sülalənin vahid xanədana mənsub olduğunu sübut edir.[3] Ərəb istilasına qədərki erkən Şirvanşahlar haqqında məlumat yoxdur. Sara Aşurbəyliyə görə[4], çox güman ki, bu ilk Şirvanşahlar yerli əhalidən deyil, Sasani şahlarına qohum olub, onlara tabe olan və sonuncuların ölkənin şimal sərhədlərinin qorunmasını etibar etdikləri adamlar idilər. Beləliklə onların İran məşəli olmaları güman edilir. Sonrakı Şirvanşahlar Ərəb əsilli sonradan farslaşmış hakim sülalə idi. Məzyədi ərəblərdən idilər və V.F.Minorskinin fikrincə, bu sülalə fasiləsiz olaraq 1000 ilə yaxın hakimiyyət sürmüşdür[5].

Termin

redaktə

Şahbanu (yaxud Şərəbanu) sözünün mənası "Şahın Xanımı" deməkdir. Şirvanşahlar dövründə tacqoyma xüsusi təntənəylə deyil, yalnız ailə daxilində və saray nümayəndələrinin iştirakıyla baş verirdi. Şahbanu sözü ilk dəfə Midiya İmperiyasında istifadə edilmiş, kral ailəsi daxilində "birinci xanım" statusunun müəyyənləşdirilməsi üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyilirdi və bunu nəzərdə tutan söz "bâmbişnân bâmbişi" adlanırdı (e.ə IV əsr). İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur.[6] Həmçinin də, ərəblərin işğallarının əvvəllərində İlk Şivanşahlar hakimiyyətdə saxlanılmışdı. Lakin, ərəblər Zaqafqaziyada möhkəmləndikdən (VIII əsrin sonu) sonra Şirvanşahların hakimiyyəti ləğv olundu; Şirvanı ərəb hakimləri idarə etməyə başladı. XIX əsr ərəb tarixçisi Bəlazuri 797-798-ci illərdə Şirvan hakimi olmuş əş-Şəmax ibn Şücanın adını çəkir. 799-cu ildə Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybani Şirvan və Bab əl-Əbvabın hakimi təyin olundu.

Şirvanşahlar hökmdarını "şahənşah" kimi tanıyırlar, və Şirvanşahlılar öz hökmdarlarına istinad etmək üçün "padşah" (başçı) və ya sadecə "şah" kimi qədim Türk sözlərini istifadə edirlər. İmperatorun rəsmi adı "şahənşah" idi (məsələn, Şahənşah ibn Mənuçöhr). Rəsmi müraciətdə padşahın uşaqları "şahzadə" adlandırdılar, imperiya şahzadələri (şahzadə) adını daşıyır və imperial prenslər idilər. Məsələn, I Axsitanın oğlu Nizami, qızı Dərna. "Vəliəhd" isə atasından sonra imperiya hökmdarı olacaq övlada deyilirdi. Şirvanşah şahbanusu elədə güclü mövqeyə malik deyildi. Eləcə də, qədim dövrlərdə olduğu kimi, Şirvanşahlar dövründə də türk, ərəb və fars mənşəli "xanım", "xatın", "banu", "bəyim", "şəhribanu" kimi sözlərdən də istifadə olunmuşdur.

Şahbanu adı şəxsin adının yalnız əvvəlində istifadə olunurdu. Dövlət və şəcərə qanunlarına əsasən, şahbanuya müraciətin rəsmi yolu bu cür idi - Aliyyəyi Həzrəti min Şirvanati-Məhş. Lakin qısa olaraq bu cür adlandırılırdı - Aliyyəyi (şəxsin adı) Həzrətləri. Bu məlumatlar elə Qərblilərə də məlum idi.

Şahbanu Sarayları

redaktə
 
Şirvanşahlar türbəsi 1840-cı ildə

700 ildən çox mövcud olmuş Şirvanşahlar dövlətinin Şamaxı, Bakı, Quba, Dərbənd, Şəki kimi böyük şəhərlərdə sarayları, iqamətgahları olmuşdur.[7] Doğrudur ki, şahbanular üçün xüsusi bir saraylar olmasa da, şahlar öz xanımlarının adına saraylar tikmiş və həyat yoldaşlarına hədiyyə etmişdir və bunun xanımların şahbanu olmalarına bir aidiyyatı yox idi.[8] Hal-hazırda da Azərbaycanın bir-çox yerlərində saraylar mövcuddur. Saraylar paytaxtların dəyişdirilməyi nəticəsində dəyişildi çünki şahbanunun imarəti mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazidə yerləşməli idi. Onların hər-birinin öz yay dincəlgahları vardı və vəfat etdikdən yada şahbanuluq vəzifəsi əllərindən çıxdıqdan sonra öz övladlarına (şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehiz kimi) pay verirdilər. Burada şahbanular xarici qonaqları qəbul edir, yerli saray əyanları, vilayət başçıları və s. hökumət nümayəndələriylə görüşlər keçirirdilər. Tipik olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kitabxana, tikişxana, gözəllik evi, muzey, qalereya (rəsmxana), fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçilik sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ibadətxana mövcud idi.

Aşağıda bu cür saraylar haqqında bəzi məlumatlar mövcudddur:

  • Xanım Sarayı - Bikə Xanım 740 illik Şirvanşahlar Dövlətinin 34-cü başçısı I İbrahimin həyat yoldaşıdır. Bakı şəhərinin mərkəzində, hazırkı İstiqlaliyyət küçəsində yerləşir. Sarayın əsası 1390-cı illərdə qoyulmuşdur, bura başçı və ailəsinin dənizkənarı istirahət məkanı olmuşdur. Hal-hazırda bura həm muzey həm də prezidentin istirahət yeridir.
  • Cəvahir Saray - İsmətəddin Səfvət-İslam Şirvanşahlar hökmdarı I Axsitanın həyat yoldaşı olmuşdur. Şirvanşah qadınları içərisində ikinci adına saray tikilən xanım olub. Bu bina İçərişəhərdə, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının yanındadır.
  • Şirvanşahlar Sarayı - Bu sarayda şahbanulara məxsus otaqlar, xüsusi kiçik evlər tikilmişdir. Əksər şahbanular burada yaşamışdırlar.[9] Saray binasının hissələri eyni vaxtda ortaya çıxmayıb.[10] Ən köhnə tikili (böyük ehtimalla XIV əsrin sonlarına aid) mərkəzi hissədə (ikinci mərtəbənin səkkizbucaqlı zalı) yerləşir. Qərb fasadına bitişik hissə bir az sonra əlavə edilib. Planında saray qarışıq fiqur təqdim edir. Qərb, şimal və şərq fasadının kiçik hissəsi yarımçıq düzbucaqlı dördbucaq əmələ gətirir; şərq fasadının qalan hissəsi və cənub fasadı iki üçüzlü fonardan təşkil edilib, onların arasındakı qırıq xətlər dörd düz bucaq əmələ gətirir.[11] Kompleks təpənin yuxarı hissəsində olduğuna görə qədim şəhərdə üstün coğrafi mövqeyi var və uzaqdan nəzərə çarpır. Bakının orta əsrlərə aid binaları arasında o, memarlığın ağırlığına, tikilmə üsullarına və əzəmətinə görə fərqlənir.[12] Keçmişdə saray bürcləri olan divarla əhatə edilmişdi və beləliklə, Bakı qalasının daxili istehkamı kimi istifadə edilirdi. Baxmayaraq ki, hal-hazırda bu divarın heç biri izi qalmayıb, ancaq XX əsrin 20-ci illərində sarayın şimal-şərq hissəsində bürcün təməllərini və divarın əlaqədar hissəsini görmək olurdu.[12]
  • Mərdəkan İmarəti - Tamar Xanım 740 illik Şirvanşahlar Dövlətinin 19-cu başçısı olan III Böyük Mənuçöhrün məleykəsi (həyat yoldaşı), Gürcü çarı IV Davidin ilk qızı olmuşdur. Eləcə də, Bakıda adına iqamətgah və saray tikdirilən ilk Şirvanşahlar xatunudur. Bura XII əsrdə Qafqazın ən möhtəşəm və meqa (iri) sarayı, həm də İslam dövlət başçılarının qadınları saraylarının ən gözəli olub, bura çox unikal bir yerdir. Qafqaz Hal-hazırda burada gəzinti yeri, otel və muzey mövcuddur.
  • Dərgah Evi - III Mənüçöhrün anası, Tamar Məleykənin qayınanası olan Nəslicahan xanımın şərəfinə tikilən Mərdəkandakı saray beşmərtəbəlidir, böyük bağın içindədir. AzSSR dövründə xəstəxana olaraq fəaliyyət göstərmişdir.
  • Məzyəd Sarayı - Şamaxı rayonunun Nağaraxana qəsəbəsində yerləşir, Şirvanşahlar Sarayındakı kimi burada da xanımların özünəməxsus xüsusi otaqları mövcud olmuşdur.
  • Dəmirqala Mülkü - Dağıstanın Dərbənd şəhərinin mərkəzində yerləşir, Şirvanşahlar dövlətinin birinci xanımlarından birinin şərəfinə tikilib lakin kim olduğu müəyyən deyil.

Şirvanşahlar sülaləsində istifadəsi

redaktə

Azərbaycan sülalələri
 

Şah sülalələri
Knyaz sülalələri
Xan sülalələri

Digər dövlət və imperiyalarımızda olduğu kimi, Şirvanşahlar dövlətində də şahbanu şahın həyat yoldaşı hesab edilir, o vəfat edənədək öz səlahiyyətlərini və imtiyazlarını qoruyub-saxlayırdı lakin bəzi hallarda sağlığında şahbanuluq titulunu itirə də bilərdi. Şahın bir və ya bir-neçə həyat yoldaşı ola bilərdi, lakin onlardan hansı siyasi baxımdan həm ailədə, həm sülalə, həm də imperiyada böyük gücə, nüfuza, hörmətə malik olsaydı, ailə tərəfindən ona Şahbanu ünvanı verilər, tac taxılardı.[13] Şahın neçənci xanımı olması, ən sevimli yoldaşı olmağı kimi məsələlərin Şahbanuluq adının əldə edilməsinə heç-bir aidiyyatı yoxdur.[14] Tarix bunu göstərmişdir ki, ailədə olan ən ağıllı, uzaqgörən xanımlar bu ünvanı əldə etmiş və həm imperiyanın, həm də öz avtoritetlərinin güclənməyinə öz töhvələrini vermişdirlər.[15] Şahın xanımlarından yalnız biri bu statusa sahib ola bilərdi, əgər o vəfat edərsə, bu zaman şahın başqa xanımı adı əldə edə bilərdi.[16] Şahbanu Şirvanşahlar dövlətində padşahın özündən sonra ən əhəmiyyətli mövqedə idi. Hökmdarın anası İslam ənənəsinə əsasən ("Ananın haqqı Allahın haqqıdır") imperiyanın mühüm hökumət, hərbi və mədəni işlərinə əhəmiyyətli təsir göstərərdi. Məhkəmədə, öz saraylarında (çox vaxt oğullariyla birgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahib idilər.[17] Şahbanu həmçinin, ənənəvi olaraq böyük iqtisadi mənbələrdən istifadə edərək, əsasən maliyyələşdirilən mühüm memarlıq layihələrinə rəhbərlik etməyə malikdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir.[14] Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Banu adlanırdı.[18] Şah - Yaxın və Orta Şərqin bəzi ölkələrində və Dehli sultanlığında monarxın titulu. Şah titulu isə ilk dəfə Sasanilər dövlətində işlənməyə başlamışdır. İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur.

Şahbanuluqdan imtina

redaktə

Qədim Şirvanşah adət və qaydalarına görə, könüllü surətdə şahbanu öz səlahiyyətlərindən və imtiyazi-sahbiliyindən imtina edə bilərdi. Hətta bəzi hallarda bunu etmiş Şirvanşahlar Şahbanuları belə olmuşdur. Bu məsələni ortaya qoyan xanım dövrün Saray Məhkəməsinə müraciət edər və həm ailə, həm hökumət, həm də vəkillər tərəfindən bu iş müzakirə edilərdi. Tarixçilərin əlində bununla bağlı tam dəqiq məlumat olmasa da, qədim tarixi yazılardan görmək olar ki, bəzi şahbanular bu yoldan istifadə edərək bu tituldan imtima etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir. Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Bəyim adlanırdı.[19] Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmi olaraq heç-vaxt evlənməmişdirlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfindən tanındıqları təqdirdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanuni sayılırdılar. Hərəmxana (الحريم من أنا همايون, Şəhvət-i Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verir. Ev və saraylarda ümumiyyətlə içəri həyətə baxacaq bir şəkildə planlaşdırılmış, qadınların başqa kişilərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlik həyatlarını davam etdirdikləri yer idi. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyilirdi. İslamiyyətin bu yerlərə, xüsusilə hərəmxana qadınlarıyla hər hansı bir qan bağlılığı olmayan kişilərin (naməhrəm) daxil olması qadağan idi.[20]

Şahbanuların siyahısı

redaktə
№ Şahbanu Əsli Övladlarının sayı Həyatı Səltənət dövrü Həyat yoldaşı
1 Dilşahpəsənd Bəyim Avar 4 IX əsrdə Dəbildə vəfat edib 861
890 		Heysam ibn Xalid
2 Müri-Əbüləsvar Azərbaycan Türkü
(Məzyədilər) 		2 X əsrdə Tabasaranda vəfat edib 900
917 		I Məhəmməd ibn Yəzid
3 Sitt bint Fəzl Ərəb
(Şəddadilər) 		1 X əsrdə Gəncədə doğulub, XI əsrdə Şamaxıda vəfat edib 1027
1034 		Mənuçöhr ibn Yezid
4 Əs-Sitti Fars 5 1080-ci illərdə Dərbənddə vəfat edib 1034
1043 		Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid
5 Məllu Azərbaycan Türkü
(Kəsranilər) 		3 XI əsrdə Lazyanda vəfat edib 1050
1063 		Salar ibn Yəzid
6 Nəslicahan Azərbaycan Türkü
(Kəsranilər) 		2 XII əsrdə Qəbələdə vəfat edib 1106
1120 		I Əfridun
7 Tamar Məleykə Gürcü 7 1161-ci ildə Osetiyada vəfat edib 1120
1160 		III Böyük Mənuçöhr
8 İsmətəddin Səfvət-İslam Gürcü 6 1192-ci ildə Şamaxıda vəfat edib 1160
1197 		I Axsitan
9 Rusudan Abxaz 3 XIII əsrdə Özbəkistanda vəfat edib 1204
1225 		I Güştasp
10 Sayaluna Türkiyə Türkü 3 XIII əsrdə Bakıda vəfat edib 1260
1282 		II Fərruxzad
11 Buazzəz Ləzgi 1 XIII əsrdə Dərbənddə vəfat edib 1282
1294 		III Axsitan
12 Bəsti Monqol 2 XIV əsrdə Bərdədə vəfat edib 1317
1348 		I Keyqubad
13 Bikəxanım Azərbaycan Türkü
(Dərbəndilər) 		10 1435-ci ildə Bakıda vəfat edib 1417
1465 		I İbrahim
14 Aftab Qumuq 5 XV əsrdə Dərbənddə vəfat edib 1465
1500 		I Fərrux Yasar
15 Pərixan xanım Azərbaycan Türkü
(Səfəvilər) 		1 1543-cü ildə Şəkidə vəfat edib 1524
1535 		II Xəlilullah
16 Fərəhcan Azərbaycan Türkü
(Qaşqaylar) 		7 Şirazda doğulub və 1610-cu illərdə Bağdadda vəfat edib 1535 II Fərrux Yasar
17 Məleykəcahan Azərbaycan Türkü 3 XVI əsrdə Təbrizdə vəfat edib 1578
1583 		Əbubəkr mirzə Dərbəndi

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-02.
  2. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2020-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-02.
  3. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, cild X, məqalə " Şirvanşahlar"
  4. ↑ Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Avrasiya press, Bakı, 2006
  5. ↑ B.Ф.Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa X-XI вв. M., 1963
  6. ↑ "Şirvanşahlar dövləti". 2020-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-02.
  7. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-02.
  8. ↑ [1]
  9. ↑ [2][ölü keçid]
  10. ↑ Aşurbəyli, 1998. səh. 159
  11. ↑ Левиатов, 1944. səh. 10
  12. ↑ 1 2 Левиатов, 1944. səh. 7
  13. ↑ ""Səfəvi və Osmanlı sultanlarının xanımları nə barədə yazışırdı?"". 2019-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-24.
  14. ↑ 1 2 Jan Şardenin “İrana və digər şərq ölkələrinə səyahət” əsəri
  15. ↑ Abbasqulu ağa Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm"
  16. ↑ "Səfəvilərin BİRİNCİ XANIMI". 2019-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-24.
  17. ↑ Бушев П.П. История посольства и дипломатических отношений Русского и Иранского государствo
  18. ↑ Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. c. 1, Bakı: Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1960, 590 s
  19. ↑ Kərimov Q. Şəriət və onun sosial mahiyyəti
  20. ↑ ابو القاسم سحاب، تاريخ زندگی شاه عباس کبير، تھران، چاپخانه علمی، 1325، 309 ص

Xarici keçidlər

redaktə

Həmçinin bax

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Şirvanşahlar_şahbanuları&oldid=7168920"