Vikipediya

Aktiv seçki hüququ

Aktiv seçki hüququ və ya siyasi françayzinq (ing. political franchise)[1][2][3] – vətəndaşın milli dövlət hakimiyyəti orqanlarına və yerli idarəetmə orqanlarına seçmək, referendum səsverməsində və demokratiyanın digər formalarının həyata keçirilməsində iştirak hüququ. Bu hüquq ona görə fəal adlandırılır ki, onu vətəndaşın özü öz hərəkətləri ilə reallaşdırmalıdır: bəzən könüllü qeydəalma forması ilə seçki siyahısına daxil edilməli (məsələn, Fransada olduğu kimi), seçki məntəqəsinə özü gəlməli, bülleteni alıb onu doldurmalı, səs vermək istədiyi namizədləri, yaxud siyasi birlikləri (siyahı üzrə səsvermədə) seçərək, bülleteni seçki qutusuna atmalıdır. Aktiv Seçki Hüququ, demək olar ki, bütün dünya ölkələ rində cinsindən, məşğuliyyət növündən, əmlak vəziyyətindən, təhsilindən asılı olmayaraq (bəzi məhdudiyyətləri – yaş senzi, bəzən oturaqlıq senzi və s. nəzərə almaqla) bütün vətəndaşlara məxsusdur. Ümumi qaydaya görə, Aktiv Seçki Hüququna ölkənin öz vətəndaşları malikdirlər; bu, xalq suverenliyinin reallaşması prinsipidir. Ölkənin rəhbər orqanlarını yalnız həmin ölkənin vətəndaşları seçə bilər. 20-ci əsrin sonunda bu qaydadan müəyyən istisnalar ortaya çıxdı. 1993-cü il Maastrixt müqaviləsinə uyğun olaraq, Avropa İttifaqına (Aİ) üzv dövlətlər həmin ittifaqın digər üzv dövlətlərinin onların ərazisində yaşayan vətəndaşlarına yerli idarəetmə orqanlarını seçmək və bu orqanlara seçilmək hüququ vermişdir. Belə ki, Avropa İttifaqı konsepsiyasına uyğun olaraq, yerli idarəetmə orqanları xalq suverenliyinin ifadəçisi deyildir, onlara seçkilər isə inzibati seçkilər kimi nəzərdən keçirilir. Ümumi Aktiv Seçki Hüququnun tətbiqi hüquqi cəhətdən bərabər olan bütün vətəndaşların seçkilər və ya demokratiyanın digər formaları zamanı namizədlərin, həmçinin, siyasi partiyaların təklif etdikləri başlıca milli siyasət istiqamətləri üzrə öz iradələrini bildirməsi üçün zəruridir. Seçki hüququna malik bir qrup şəxs seçki senzi (təsnifatı) ilə məhdudlaşdırılır. Fiziki şəxs aktiv, yaxud passiv seçki hüququna malik olmaq üçün məhdudiyyətdə göstərilən şərti ödəməlidir.

Frederix Sorrieunun 1848-ci ildə Fransadakı bütün kişilərə səsvermə hüquq verən Ledru-Rollinə həsr etdiyi əsər (1850): Suffrage universel dédié à Ledru-Rollin

Bəzi dillərdə passiv seçki hüququndan fərqləndirmək üçün bu seçki növü aktiv seçki növü adlandırılır. Bu ikilinin kombinasiyası bəzən tam seçki hüququ (ing. full suffrage) adlandırılır.[4][5]

Etimologiyası

redaktə

İngiliscə qarşılığı olan "suffrage" sözü latın "suffragium " sözündən gəlir. Mənası "səsvermə", "siyasi dəstək" və "səsvermə hüququ"dur.[6][7][8] Sözün latın dilinə haradan keçdiyi və dəqiq hansı sözlərən ibarət olması dəqiq bilinmir. Ehtimal edilir ki, sub + fragor sözlərindən əmələ gəlmişdir.[9] Bəzi alimlərə görə isə bu etimologiya izahı düzgün ola bilməz. Onlara görə, "suffrage" sözü "suffrago" sözüylə əlaqəlidir və orijinal mənası "topuq sümüyü" və ya "yumruq sümüyü"dür.

Növləri

redaktə

Ümumi seçki hüququ

redaktə

Ümumi seçki hüququ cinsi, irqi, sosial status, təhsil səviyyəsi və ya zənginlik səviyyəsi məhdudiyyətləri olmayan səsvermə hüququndan ibarətdir. Bu seçki hüququ çox zaman bir bölgənin bütün sakinlərinə verilmir. Müəyyən yaş məhdudiyyəti, zehni qabiliyyət imkanı və ya cinayət törətmələrə görə səsvermə hüquq məhdudlaşdırıla bilər.

Qısa ömürlü Korsika Respublikası ilk dövlətdir ki, 25 yaşdan yuxarı bütün şəxslərə səsvermə hüququ vermişdir.

1819-cu ildə 60,000–80,000 insan Mancester şəhərinin Müqəddəs Pyotr meydanına yığışaraq seçki hüquqlarının olmamasına etiraz edirdilər. Tarixçi Robert Pool bu etirazlar zamanı baş vermiş Peterloo qırğınını öz dövrünün ən mühüm hadisələrindən biri kimi dəyərləndirmişdir. Peterloo filmində bu etirazlara yardım edən qadınların iştirakı əks etdirilmişdir.[10]

Bu hadisələr digərləri tərəfindən davam etdirilmişdir. Beləki, 1871-ci ildə Paris Kommunası və 1889-cu ildə adada yerləşən Frankevill Respublikası bu sahədə yeni eksperimentlər həyata keçirdilər. 1840-cı ildə Havay krallığı bütün yetişkin kişi və qadınlara seçki hüququ vermişdi.

1893-cü ildə Havay krallığı çevriliş yolu ilə devrildikdən sonra dünyada aktiv seçki hüququnu tədbiq edən yeganə müstəqil dövlət Yeni Zelandiya qalmışdı. Buna görədir ki, 1893-cü ildə dünya ölkələrinin azadlıq indeksində olan yeganə dövlət Yeni Zelandiya idi.[11][12]

 
Alman seçki afişası (1919) : "Bərabər haqlar, bərabər öhdəliklər".

Qadınların seçki hüququ

redaktə

Qadınlara seçib-seçilmə hüququnun verilməsi uğrunda uzun müddət mübarizə aparılmışdır. Bu hüquq ilk dəfə qısa-müddətli də olsa Nyu-Cersinin 1776-cı ildə qəbul edilmiş ilk konstitutsiyasında nəzərdə tutulmuşdu. Bu konstitutsiyaya görə subay torpaq sahibi qadınlara seçki hüququ verilirdi.

  50 pound elan edilmiş pulu olan, səs vermək istədiyi ərazidə seçkidən ən azı 12 əvvəldən yaşaması şərtilə Koloniyanın bütün sakinləri Nümayəndələr Şurasına və Assambleyasına və digər ictimai işlərə olan seçkilərdə səs verə bilər.  

1844-cü ildə konstitutsiya dəyişikliyi edilmiş və səsvermə hüququ "bütün ağ kişilərə" verilmişdir.[13]

1840-cı ildə Havay krallığında qadına seçki hüququ verilsə də, onlardan bu haqq 1852-ci ildə geri alınmışdır. 1860-cı illərdə İsveçdə, Böyük Britaniyada və ABŞ-nin bəzi qərb ştatlarında az saylı qadına səsvermə hüquq verildi. 1893-cü ildə Yeni Zelandiya qadınlara səsvermə hüququ verən ilk ölkə oldu. 1894-cü ildə isə Cənubi Avstraliyada qadınlara həm səsvermə, həm də parlament seçkilərində namizəd olma hüququ verildi. Rusiya imperiyasının tərkibində olan Finlandiya knyazlığında da qadınlara həm səsvermə, həm də namizəd olma hüququ verilmişdir.[14]

Qadınlara seçki hüququnun verilməsi əleyhinə təbliğat

redaktə

Qadınlara seçki hüququnun verilməsi əleyhinə təbliğat aparanların əsas arqumenti ondan ibarət idi ki, qadınların yeri onların evidir, seçkilər yox. Qadın haqları ilə bağlı siyasi karikaturalar və təhqirlər artırdı. Bu təbliğatla məşğul olan və qanuni qeydiyyatdan keçmiş təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Bu təşkilatlardan biri də Massaçusets Əks Assosiasiyası idi. Bu təşkilat 1880-ci illərdə xeyli fəal idi.

Bir çox antisuffrage (qadınlara seçki hüququnun əleyhinə olan şəxs) siyasətdəki qadın ideyasını zarafat obyektinə çevirmişdi. Onlara görə qadınlara seçki hüququnun verilməsi tərəfdarları həyatda qadın və kişinin yerini dəyişdirmək istəyirlər. Bəziləri seçki hüququnun verilməsi tərəfdarı olan qadınların tam yuxarıya daranmış saçlarını məzə obyekti edirdilər. Bəziləri isə yazılarında qadınların bu hərəkata qoşulmasına səbəb kimi onların həyatda müəyyən uğursuzluğa məruz qalmasını göstərirdilər. Bu uğursuzluqlardan ən başlıcası kimi isə evlənə bilməməyi göstərirdilər.

Bərabər seçki hüququ

redaktə

Bərabər seçki hüququ bəzən ümumi seçki hüququ ilə qarışdırılır. Bərabər seçki hüququ seçkilərdə məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Yəni silk, əmlak, gəlir və s. senzlərin ləğvini özündə ehtiva edir.[15]

Siyahıyaalma seçki hüququ

redaktə

Bu seçki hüququ növünə ingiliscə "censitary suffrage" və ya "census suffrage" deyilir və mahiyyət etibarilə bərabər seçki hüququna əksdir. Yəni, səs verən hamının səsi bərabər deyildir və müxtəlif kriteriyalara görə hər kəsin səsi çox və ya az ola bilər. Buna misal olaraq, yüksək təhsillinin səsinin az təhsillinin səsindən daha çox hesablanmasını göstərmək olar. Şirkətlərdə daha çox səhmə malik olan şəxsin daha çox səsə malik olmasını da buna misal olaraq göstərmək olar.

Məcburi seçki hüququ

redaktə

Məcburi seçki hüququnun mövcud olduğu yerlərdə səsvermə hüququ olan hər bir kəs seçkilərdə iştirak etməyə borcludur. Hal-hazırda bu praktika 32 ölkədə mövcuddur.[16]

Biznes səsverməsi

redaktə

İngiltərənin yerli hökumətində və bəzi keçmiş koloniyalarında əvvəllər (bəzi yerlərdə hələ də mövcuddur) elə bir sistem mövcud idi ki, bu sistemə görə müəssisələr ödədikləri vergi miqdarında səs verə bilirdilər. Bu tarixi əmlak senzli françayzinqin fiziki şəxslrədən hüquqi şəxslərə doğru uzantısıdır.

Birləşmiş Krallıqda London Şəhəri koorperasiyası 2002-ci ildəki aktından sonra bunu daha da genişləndirmişdir. Bu böyük maliyyə mərkəzi olan və xeyli sayda əhaliyə malik olan London şəhərinin Birləşmiş Krallığın siyasətinə təsirini artıracağı gözlənilir.[17][18][19]

Bu məsələ ilk dəfə Şimali İrlandiya insan haqları hərəkatı tərəfindən gündəmə gətirilmişdir.[20]

İrlandiya Respublikasında kommersiya vergi ödəyiciləri lokal referendumlarla bölgənin və ya küçənin adını dəyişdirə[21][22] və ya "biznes inkişafı layihəsi"nin sərhədlərini müəyyən edə bilər.[23] 1930-cu ildən 1935-ci ilə qədər Dublin Şəhər Şurasının 35 üzvündən 5-i "kommersiya üzvləri" olmuşdur.

Avstraliyanın bir çox şəhərlərində müəssisələr üçün seçkilər istəyə bağlı olsa da, şəxsi müstəvidə məcburidir.[24][25]

Seçki hüququndan məhrum etmənin əsasları

redaktə

Gender

redaktə

Çox vaxt demokratiyanın yaradıldığı yer kimi göstərilən Afinada yalnız yetişkin yaşda və torpaq sahibi olan kişilərə seçki hüququ verilirdi. Sonrakı əsrlərdə Avropada parlamentin bir çox növlərinin yaradılmalarına baxmayaraq, ölkələr daha çox monarxlar tərəfindən idarə olunurdu. Katolik kilsəsi zamanı bəzi alman knyazlıqlarında Romanın icazəsi ilə baş rahibə olan qadınların milli assambleyalarda iştirak etməsinə və səsverməsinə icazə vermişdi. Katoliklərdən sonra protestantlarda isə tədricən vəziyyət müasir dövrlə eyni olmağa başladı.[26]

Mari Guyart adlı fransız rahibə 17-ci əsrdə Kanadada yaşayan yerli qəbilələrdən olan irokezlərin arasında yaşamışdır. Yerlilərin adətlərindən danışarkən o qadınların səsvermə hüququndan da yazmışdır:

  Bu qadın qəbilə rəisləri vəhşilərlə birlikdə seçkilərdə iştirak edir. Onlar kişilər kimi qərarlər verir. Hətta sülhü müzakirə etmək üçün ilk elçilər də onların təlimatı ilə göndərilmişdi."[27]  

İrokezlər digər çox saylı Amerika yerliləri kimi matriarxal sistemə malik idi. Onlarda mülkiyyət və varislik ana xətti ilə gedirdi. Yaşlı qadınlar kişi qəbilə rəislərini seçə və ya onları vəzifədən ala bilərdi.

Müasir demokratiya ümumilikdə kişilərin seçki hüququnu alması ilə başlamış və bu hüququn qadınlara da verilməsinə doğru davam etmişdir. Havay krallığında isə proses fərqli olmuşdu. Orada 1840-cı ildə hamıya seçki hüququ verilmişdi. Lakin 1852-ci ildə konstitutsiya dəyişikliyi keçirilmiş və qadınlardan bu hüquq geri alınmış, kişilərə isə əmlak senzi ilə tədbiq edilmişdir.

Qadınlara seçki hüququnun verilməsini ilk dəfə beynəlxalq arenada ABŞ-nin İnsan Haqları Komissiyasındakı nümayəndəsi, sonradan həmin komissiyanın rəhbəri olan Eleonora Ruzvelt gündəmə gətirmişdir. Onun dövründə BMT tərəfindən hazırlanmış Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsinin 21-ci maddəsində yazılmışdı:

  Hər kəsin birbaşa və ya azad şəkildə seçilmiş nümayəndələr yolu ilə hökumətdə iştirak etmə hüququ vardır. Xalqın iradəsi hakimiyyətin əsasını təşkil edəcəkdir. Bu özünü vaxtaşırı və düzgün formada keçirilən seçkilərdə öz əksini tapacaqdır. Seçkilər ümumi seçki hüququ və bərabər səviyyədə səsvermə əsasında olacaqdır.  

BMT Baş Assambleyası Qadınların Siyasi Haqları haqqında Konvensiyadnı 1954-cü ildə qəbul etdi. Bu konvensiyaya görə qadınların seçkilərdə iştirak etmək, seçkili vəzifə tutmaq, ictimai işlərə seçilmək kimi hüquqlarının olduğu bildirilirdi.

Son olaraq qadınlara seçki hüququ verən dövlətlərdən biri Butandır. Butanda qadınlara seçki hüququ 2008-ci ildə verilmişdir.[28]

Din

redaktə

Reformasiyadan sonrakı Avropada xalq tərəfindən bəyənilməyən dini məzhəblərə malik insanların seçib-seçilmə hüququndan məhrum edilməsi çox yayılmış hallardan biri idi. Məsələn Böyük Britaniyada katoliklərin səsvermə hüququ 1728-ci ildən 1793-cü ilə qədər əllərindən alınmışdı. Həmçinin parlamentə seçilə bilmə hüquqları isə 1829-cu ilə qədər qadağan edilmişdi. Belə bir siyasət onunla əlaqələndirilirdi ki, katoliklər öz monarxlarından çox Papaya yaxındırlar və ona sadiqdirlər.

İngiltərə və İrlandiyada protestant və ya anqlikan olmayan şəxsləri vəzifəyə seçildikdən sonra xüsusi içilən andlarla praktiki olaraq vəzifəyə seçilmə hüquqlarından məhrum edirdilər. Çünki protestant və ya anqlikan olmayan şəxslər bu məzhəbin andlarını içmirdi, amma qanunlara görə işə başlamaq üçün bu mütləq idi. 1672 və 1678-ci illərdə qəbul edilmiş qərarlara görə anqlikan olmayanlar ictimai vəzifə tuta bilməzdilər. 1727-ci ildə qəbul edilmiş Disenfranchising aktına görə isə İrlandiyada katoliklərin səsvermə hüquqları əllərindən alınırdı. Onların bu hüquqları yalnız 1788-ci ildə bərpa edilmişdi. Bu dövrdə yəhudilər ümumiyyətlə vətəndaşlığa belə qəbul edilmirdi. 1753-cü ildə qəbul edilmiş Yəhudiləri Vətəndaşlığa Qəbul etmə qərarına isə xalqdan o qədər sərt reaksiya gəldi ki, qərar ləğv edildi. Nonkonformistlər (metodistlər və presviteriyanlar) Böyük Britaniya İcmalar Palatasına olan seçkilərdə iştirak hüququnu yalnız 1828-ci ildə, katoliklər 1829-cu ildə, yəhudilər isə 1858-ci ildə qazana bilmişdilər. Yəhudi əsilli siyasətçi Benjamin Dizraeli öz siyasi kareyerasına 1837-ci ildə başlamışdı, çünki 12 yaşında ikən anqlikanlığı qəbul etmişdi.

ABŞ-nin yaradılmasından sonra bir neçə ştatında yəhudilərin, quakerlərin və katoliklərin səsverməsi və seçkili vəzifəyə namizəd olması qadağan edilmişdi.[29]

Kanadada 1917-ci ildə qəbul edilmiş Seçkilər aktına görə mennonitlər, qutteritlər və duxoborlar seçki hüququndan məhrum edilirdilər. Buna səbəb isə bu dini təriqətin hərbi xidməti rədd etməsi idi. Onlara səsvermə hüquqları Birinci Dünya müharibəsinin bitməsi ilə geri qaytarıldı, lakin duxoborların bu hüquqları 1934-cü ildən 1955-ci ilə qədər də qadağan edilmişdi.[30][31]

Müasir Rumıniyanın ilk konstitutsiyasinın (1866) 7-ci maddəsində göstərilirdi ki, yalnız xristianlar vətəndaşlıq statusu ala bilərlər. Beləliklə də, Rumıniyada yaşayan yəhudilər vətənsiz şəxslər elan olunurdu və vətəndaşlığa qəbul edilmişdi. Berlin konfransının təzyiqlərindən sonra konstitutsiyada bu maddə dəyişdirildi. Artıq xristian olmayanlar da vətəndaş ola bilərdilər, lakin bu parlament tərəfindən təsdiq edilməli idi. Bu tədbiqetmənin işləməsi üçün 10 il lazım oldu. Yalnız 1923-cü ildə qəbul edilmiş konstitutsiya ilə dinindən və irqindən asılı olmayaraq bütün şəxslərə vətəndaşlıq statusu və bərabər seçki hüququ verildi.[32]

Zənginlik, vergi sinfi və sosial sinif

redaktə

XIX əsrə qədərki bir çox qərb proto-demokratiyasının seçki qanunlarında əmlak əsaslı qanunlar mövcud idi. Məsələn bəzi yerlərdə yalnız torpaq və ya əmlak sahibləri səs verə bilərdi (çünki bəzi plkələrdə vergiləri yalnız əmlak sahibləri verirdi) və ya seçki hüququ əsasən vergi ödəyiçilərinə verilirdi (misal üçün Prussiyanın 3 sinifli seçki hüququnu göstərmək olar). Əksər ölkələrdə bu XIX əsrin sonlarına doğru ləğv edildi, yalnız bəzi yerlərdə bundan sonra da bir neçə onillik qala bilmişdi. Hal-hazırda belə bir sistem heç yerdə qalmasa da, müasir dövrümüzdə evsiz insanlar heç bir yerə qeydiyyatları olmadığı üçün səs verə bilmirlər.

Birləşmiş Krallıqda 1999-cu il — Lordlar palatası aktının qəbuluna qədər Lordlar Palatasının üzvləri İcmalar Palatasına olan seçkilərdə səs verə bilməzdi, çünki onlar xalqdan və ya icmalardan hesab edilmirdi.

XIX və XX əsr boyunca bəzi xalqlar səs verə bilmək üçün xüsusi vergilər ödəmişdir. Bu ölkələrə misal olaraq Argentinanı, Braziliyanı, Kanadanı, Çilini, Kosta Rikanı, Ekvadoru, Meksikanı, Perunu, Uruqvayı və Venesuelanı göstərmək olar.[33]

Təhsil

redaktə

Bəzən seçki hüququ bilik və ya savad dərəcəsinə görə də limitlənə bilər. Yəni, bir şəxs seçkidə iştirak etmək üçün müəyyən testlərdən keçməli olur. Bəzi ABŞ ştatları oxuyub-yazma bilməyənləri səsvermədən məhrum etmək üçün seçkilərdə iştiraka şərt kimi oxuyub-yazma imtahanı qoymuşdu.[34] Bu birbaşa olaraq, varlılarla və ağ insanlarla eyni təhsil şəraitinə sahib olmayan qara dərili və kasıb insanlara təsir göstərirdi.[35] Rodeziyanın 1961-ci ildə qəbul edilmiş konstitutsiyasında nəzərdə tutulmuş belə şərtlərə görə 65 deputatın 50-ni xalqın çox kiçik hissəsi, 15 deputatı isə xalqın əksər hissəsi seçmişdi.[36]

XX əsrdə bir çox ölkə — Boliviya, Braziliya, Kanada, Çili, Ekvador və Peru oxuyub-yaza bilməyən insanlara səsvermədə məhdudiyyətlər qoyan qanunlar qəbul etmişdir.

İrq

redaktə

Müxtəlif ölkələrdə, xüsusilə dominant irqin çox əhaliyə sahib olduğu yerlərdə bir irq digər irqin seçki hüququna ya məhdudiyyətlər qoymuş ya da ümumiyyətlə azlıqda olan irqin belə bir hüququnu tanımamışdır.

Bu müxtəlif yollarla tədbiq edilmişdir:

  • Rəsmi – qanunlar və qərarla bəzi irqlər və ya qruplar hüquqlarından məhrum edilir. Məsələn: Antebellumd dövründə ABŞ-nin cənub hissəsindı, Burlar Respublikasında, CAR-da və s.-da sistem elə qurulmuşdu ki, seçki hüququ yalnız ağlara və ya az saylı imtiyazlı qeyri-ağ əhaliyə şamil edilirdi.
  • Dolayı yollarla – hər hansısa xüsusi qanunla bir irqin seçi hüququnun olmadığı bildirilməsə də, müxtəlif dolayı yollarla hər hansısa bir irqin səsvermə hüququ əllərindən alınır və ya faktiki qadağan edilir. 1964-cü il İnsan Haqları Aktına və 1965-ci il Seçiçi Haqları Aktına qədər ABŞ-nin cənub ştatlarında seçki vergiləri, oxuyub-yazma testləri və başqa testlərə görə afri-amerikanlar seçki hüquqlarından məhrum edilirdilər.[37] Seçkilərdə əmlak senzinin tədbiq edilməsi, xüsusilə tayfa-qəbilə xüsusiyyətlərinin olduğu və böyük irqlə yanaşı azlıq irqin də mövcud olduğu yerlərdə daha aktual olmuşdur. II Dünya müharibəsindən dekolonizasiyaya qədər Afrika koloniyalarının əksəriyyətində olan sərt əmlak senzi və təhsil senzinə görə seçki hüququndan yalnız az saylı avropalı varlı əhali istifadə edə bilirdi.
  • Qeyri-rəsmi – bu halda kimsə öz irqinə görə seçki hüququndan hər hansısa qanuna görə məhrum edilmir, lakin müəyyən irqin nümayəndələri qeyri-rəsmi formada səsvermədən hədələmə və s. yollarla kənarlaşdırılır. Bu taktika əsasən Rekonstruksiya dövründə ABŞ-nin cənubunda yaşayanlar tərəfindən istifadə edilmişdir. Buna bir digər misal kimi İsraili göstərmək olar. 2015-ci il seçkilərində parlamentdə təmsil olunmaq istəyən partiyanın toplamalı olduğu minimum səs faizi 2 faizdən 3,25-ə qaldırılmışdı. Nəticədə ölkədə yəhudi partiyaları ilə paralel öz partiyalaşmasını aparan ərəb partiyaları — Hadaş, Birləşmiş Ərəb Siyahısı, Balad və Təal — lazım olan qədər səs toplaya bilmədi və parlamentdə təmsil olunmadı.

Yaş

redaktə

Bütün müasir demokratiyalara görə səsvermədə iştirak etmək üçün müəyyən yaş həddinə çatmalısan. Dünya üzrə bu yaş həddi eyni deyildir. Müxtəlif ölkələrlə yanaşı, hətta bir ölkənin daxilində belə yaş həddi fərqli ola bilir. Yaş həddi, əsasən 16–21 arasında dəyişir. Yaş həddinin azaldılması Gənclik Haqları Hərəkatının əsas tələblərindən biridir.

Cinayətkarlıq

redaktə

Bəzi ölkələr cinayətkarların seçki hüququnu məhdudlaşdırmışdır. Bəzi ölkələr və bəzi ABŞ ştatları ciddi cinayət törətmiş şəxslərə hətta həbsdən azad olandan sonra belə seçki hüququnu tədbiq etmir. Bəzi ölkələrdə (məsələn: ABŞ-nin bəzi ştatları) səsvermənin rədd edilməsi cinayət hesab olunur, bəzi ölkələrdə (Fransa, Almaniya və s.) isə əksinə, elektoral sistemə və ictimaiyyətə qarşı cinayət törətmiş şəxslərə verilən cəzalardan biri də onları səsvermə hüquqlarından məhrum etməkdir. İrlandiya Respublikasında 2006-cı ildə verilən qərar ilə məhkumlara səsvermə hüququ verilmişdi. 2002-ci ildə Kanadada verilən qərar ilə 2 il məhkumluq həyatı yaşayan şəxslərə səsvermə hüququ versə də, Kanada Ali Məhkəməsi bunu konstitutsiyaya zidd olduğunu bildirərək, məhkumların səs verə bilməsi üçün lazım olan 2 il müddəti ləğv etmişdi.

Yaşayış yeri

redaktə

Müəyyən seçki sistemləri subnational yurisdiksiyalar çərçivəsində keçirilir və beləliklə, bu yurisdiksyadan kənarda qalan və ya sadəcə həmin ərazidən kənarda yaşayan şəxs seçkidə iştirak edə bilmir. Məsələn, ABŞ-nin Vaşinqton şəhəri 1961-ci il konstitutsiya dəyişikliyindən sonra prezident seçkilərində iştirak edə bilsə də, Konqresə olan seçkilərdə iştirak edə bilmirlər. Bu həmçinin, Puerto-Rikoda da belədir.

Bəzən vətəndaşlar vətəndaşı ölkədə keçirilən seçkilərdə səsvermə haqlarını itirə bilərlər. Beləki, Avstraliyadan müəyyən müddət kənarda yaşayan Avstraliya vətəndaşı vətənində keçirilən seçkilərdə səs verməyə bilər (Avstraliyada səsvermədə iştirak etmək məcburidir).[38] Danimarkadan kənarda qalıcı olaraq yaşayan danimarkalı səsvermədə iştirak edə bilməz.[39]

Bəzi yerlərdə isə müəyyən müddət bir yerdə qaldıqdan sonra həmin ölkənin vətəndaşı belə olmadan o bölgənin məhəlli seçkilərində iştirak edə bilərsiniz. Belə ölkələrə misal olaraq Böyük Britaniyanı göstərmək olar.

Milli kimlik

redaktə

Bir çox ölkədə seçki hüququ o ölkənin vətəndaşları ilə məhdudlaşır. Bu vətəndaşlar isə əksər hallarda o ölkədə daimi olaraq yaşayan şəxslər olurlar. Lakin Millətlər Birliyi və Avropa İttifaqı kimi millətlər üstü qurumlar ora daxil olan bütün ölkələrin vətəndaşlarına səsvermə imkanı verirlər. XX əsrin ortalarına qədər bütün Millətlər Birliyi ölkələri adi yaşadığı ölkə fərqi olmadan səs verə bilirdi. Bunun əsas səbəbi isə Britaniya və yerli ölkə vətəndaşlığı arasıbda fərqin olmaması idi. Bir neçə ölkədə bu seçki hüququ ağ olmayan Britaniya vətəndaşlarını və hindliləri əhatə etmirdi. Avropa İttifaqının qanunlarına əsasən ittifaqa daxil olan ölkələrin vətəndaşları digər ölkənin məhəlli və Avropa parlamentinə olan seçkilərində iştirak edə bilərlər, lakin həmin ölkənin milli seçkisində iştirak edə bilməzlər.

Sonradan vətəndaş olma

redaktə

Bəzi ölkələrdə sonradan vətəndaş olmuş şəxslərə seçkilərdə iştirak etmək və namizəd olmaq qadağan edilir. Bu ya müəyyən müddətlik ya da daimi olaraq qüvvədə qalır.

Belçikanın 1831-ci il konstitutsiyası anadan adi formada vətəndaşlığa qəbul edilənlə imtiyazlı formada vətəndaşlığa qəbul edilmiş arasında fərq qoyurdu. Yalnız xüsusi imtiyazlar verilmiş xarici kökənli vətəndaşlara seçkilərdə iştirak etmək, mühüm vəzifələr tutmaq və seçkilərdə namizəd olmaq imkanı verilirdi. Adi formada vətəndaşlığa qəbul edilən şəxslər yalnız məhəlli seçkilərdə iştirak edə bilərdi.[40] 1976-cı il seçkilərində adi formada vətəndaşlığa qəbul edilən şəxslər və Belçika vətəndaşı ilə evlənmə yolu ilə vətəndaş olmuş şəxslər səs verə bilərdilər, yalnız namizəd ola bilməzdilər. Bu hal 1991-ci il konstitutsiyasi ilə dəyişdirilmişdir.[41]

Fransada 1889-cu ildə qəbul edilmiş Milli Kimlik Qanununa görə, sonradan və ya evlənmə yolu ilə vətəndaş olmuş şəxslərə seçkilərdə iştirak etmək, namizəd olmaq və önəmli ictimai vəzifə tutmaq qadağan edilmişdi. Fransada bu diskriminasiya hallarına 1973 və 1983-cü illərdə mərhələli olaraq son verildi.[42]

Mərakeşdə və Qvineyada sonradan vətəndaş olmuş şəxslərin 5 il müddətinə səsvermələrdə iştirak etməsi qadağan edilmişdir.[43][44] Mikroneziya Federativ Respublikasında bir şəxs parlament üçün keçirilən seçkilərdə namizəd ola bilmək üçün ən azı 15 il əmin ölkənin vətəndaşı olmalıdır.[45]

Nikaraqua, Peru və Flippinlərdə yalnız anadan doğulma vətəndaş olanlar həmin ölkənin qanunverici orqanlarına seçilə bilmə imkanına malikdirlər, lakin sonradan vətəndaş olanlar səsvermədə iştirak hüququna malikdirlər.[46][47][48]

Uruqvayda sonradan vətəndaşlığa qəbul edilmiş şəxslər yalnız vətəndaşlığın qəbulundan 5 il keçdikdən sonra parlamentə seçilə bilərlər.[49]

ABŞ-də prezident və vitse-prezident anadan olandan vətəndaş olan şəxslərdən ola bilər. Digər bütün vəzifələrə gələ bilmək üçün sadəcə ABŞ vətəndaşı olmaq kifayətdir. Yalnız Nümayəndələr Palatasında işləmək üçün ən azı 7 il, Senatda işləmək üçün isə ən azı 9 il vətəndaş olmaq lazımdır.

Funksiya

redaktə

Fransada 1872-ci ildə qəbul edilmiş qanun ilə orduda xidmət edənlərin səsvermələrdə iştirak etməsi qadağan edilirdi. Bu yalnız 1945-ci ildə ləğv edilmişdir. İrlandiyada polisin milli seçkilərdə iştirak etməsi 1923–1960-cı illər arasında qadağan edilmişdi. Onlar məhəlli seçkilərdə iştirak edə bilərdilər.[50]

1876-cı ildə qəbul edilmiş Texas konstitutsiyasına görə hərbi qulluqçulara seçkilərdə iştirak etmək qadağan edilmişdi. Həmçinin, bəzi prezident respiblikası olan ölkələrdə bir şəxsn həm icraedici hakimiyyətdə, həm də qanunverici hakimiyyətdə iştirak etməsi qadağan edilmişdir. Buna misal olaraq ABŞ konstitutsiyasının birinci maddəsini göstərmək olar.[51]

Tarixi

redaktə

1840-cı ildə Havay krallığında qəbul edilmiş qərarla bütün yetişkin şəxslərə səsvermə hüququ verilirdi. Lakin 1852-ci ildə qadınlara bu qadağan edildi. 1902-ci ildə Millətlər Birliyində qəbul edilmiş "Commonwealth Franchise Act"a görə Avstraliyada və Yeni Cənubi Uelsdə qadınlara səsvermə hüququ verilirdi. Bu qanun həmçinin qadınlara hökumətdə iştirak etmək hüququ da verirdi və Avstraliya dünyada belə bir şansı yaradan ilk ölkədir. Yeni Zelandiya 1893-cü ildə qadınlara seçki hüququ vermişdi, lakin 1919-cu ilə qədər qadınlara qanunverici orqanda iştirak hüquq verilməmişdi.

Avstraliya

redaktə
  • 1855 — Cənubi Avstraliya ilk koloniyadır ki, bütün 21 yaşdan yuxarı kişilərə seçki hüququ vermişdi. Sonradan bu hüquq yerli kişilərə də aid edildi.
  • 1894 — Cənubi Avstraliya qadınlara da seçki hüququ vermişdir.[52]
  • 1896 — Tazmaniya bütün kişilərə seçki hüququ verən sonuncu koloniyadır.
  • 1899 — Qərbi Avstraliya qadınlara seçki hüququ vermişdir.
  • 1902–1902-ci ildə Millətlər Birliyində qəbul edilmiş "Commonwealth Franchise Act"a görə Avstraliyada və Yeni Cənubi Uelsdə qadınlara səsvermə hüququ verilirdi. Bu qanun həmçinin qadınlara hökumətdə iştirak etmək hüququ da verirdi və Avstraliya dünyada belə bir şansı yaradan ilk ölkədir.
  • 1921 — Edit Covan Qərbi Avstraliya Qanunverici Assambleyasına seçilən ilk qadın olur. O, Qərbi Perthdən seçilmişdi.[53]
  • 1962 — aborigenlərə Millətlər Birliyi seçkilərində səsvermə hüququ verilmişdir. Praktikada isə bu hər bir ölkənin özünün qanunverici orqanından asılı idi.
  • 1965 — Kraliçatorpağı Avstraliyada aborigenlərə seçki hüquq verən sonuncu ştatdır.

Braziliya

redaktə
  • 1824 – ilk Braziliya konstitutsiyası yalnız 21 yaşdan yuxarı olan azad kişilərə seçki hüquq verirdi. Həmçinin seçkilərdə iştirak etmək üçün müəyyən əmlaka da sahib olmaq lazım idi. Nümayəndələr Palatası isə seçki qurumları vasitəsilə seçilirdi.
  • 1881 – Sarayva qanuna görə əmlak senzi saxlanılmaqla bütün kişilərə seçki hüquq verilirdi. Bu qanun qullara və qadınlara şamil edilmirdi.
  • 1932 – seçkilər heç bir əmlak senzi və gender fərqi qoyulmadan bütün 21 yaşdan yuxarı şəxslər üçün məcburi oldu.
  • 1955 – seçkilərdə hiylələri və saxtalaşdırmalara qarşı mübarizə aparmaq üçünbir sıra tədbirlər görüldü.
  • 1964 – hərbi rejim hakimiyyətə gəldi. Bundan sonra prezidenti konqres seçməyə başladı.
  • 1989 – 16 yaşdan yuxarı bütün əhali üçün seçki hüququ qüvvəyə mindi. Oxuma-yazmaları olmayanlar, 18 az və 70 çox yaşı olan əhali seçkidə iştirak etməyə bilərdilər. Digər əhali isə seçki səs vermədiyi təqdirdə bunu rəsmi şəkildə izah etməli idi.
  • 2000 – Braziliya seçkilərdə tamamilə elektronik səs sisteminə keçən ilk dövlət oldu.

Kanada

redaktə
  • 1871 – Britaniya Kolumbiyasının qəbul etdiyi ilk aktlardan biri də odur ki, çinlilər, yaponlar və yerlilərin səsvermədə iştirakı qadağan edilirdi.
  • 1916 – Manitoba qadınlara əyalət seçkilərində iştirak hüququ verən ilk əyalət oldu.[54][55]
  • 1917 – "Müharibə dövrü seçkiləri aktı"na əsasən qadınlara müharibədə döyüşən kişi qohumlarının əvəzindən seçkilərdə iştirak etmə hüququ verilmişdir. Həmçinin bütün düşmən ölkələrdə anadan olan şəxslərin seçkilərdə iştirak etməsi də qadağan edilirdi. "Hərbçi seçicilər aktı"na görə isə hətta vətəndaş olmasalar belə bütün əsgərlərə, tibb bacısı kimi, rahibə kimi orduda xidmət edən qadınlara seçki hüququ verilirdi (hindlilər və mələzlər xaric).[56] Lakin onlar hər hansısa namizədə səs verə bilmirdilər, yalnız hökumətin lehinə və ya əleyhinə ssə verə bilərdilər.[57]
  • 1918 – qadınlar federal seçkilərdə iştirak etmə hüququ qazandılar.
  • 1919 – qadınlar federal ofisdə işləmə hüququ qazandılar.[58]
  • 1940 – Kvebek qadınların seçki hüququnu tanıyan son əyalət oldu.
  • 1947 – seçkilərdə çinlilərə və yerlilərə qarşı olan irqi ayrı-seçkilik aradan qaldırıldı.
  • 1948 – seçkilərdə yaponlara qarşı olan irqi ayrı-seçkilik aradan qaldırıldı.[59]
  • 1955 – seçkilərdə dini ayrı-seçkilik aradan qaldırıldı.[60]
  • 1960 – yerlilərə şərtsiz seçki hüququ verildi. Əvvəllər onlar yalnız yerli xalq statusundan imtina etdikdən sonra səsvermədə iştirak edə bilərdilər.
  • 1960 – seçki günü səs verə bilməyəcəklərinə and içən kəslərə əvvəlcədən səs verə bilmək imkanı yaradıldı.[61]
  • 1965 – Alberta əyalət seçkilərində ilk dəfə yerli xalq səs vermədə iştirak etmə imkanı yaradıldı. Alberta seçkiləri 1967-ci ildə keçirilmişdir.
  • 1969 – Kvebek əyalət seçkilərində ilk dəfə yerli xalq səs vermədə iştirak etmə imkanı yaradıldı. Kvebek seçkiləri 1970-ci ildə keçirilmişdir.
  • 1970 – səsvermədə iştirak üçün yaş limiti 21-dən 18-ə düşürüldü.[62]
  • 1970 – Voting age lowered from 21 to 18.[63]
  • 1982 – Kanadanın Azadlıqlar və Hüquqlar Bəyannaməsi bütün yetişkinlərin səsvermə hüququnun olması barədə zəmanət verdi.
  • 1988 – Kanada Ali Məhkəməsi əqli xəstə şəxslərin də səsvermə hüququnun olması barədə qərar verdi.[64]
  • 2000 – sabit yaşayış yeri olmayan şəxslərin də seçkilərdə iştirakını asanlaşdırmaq üçün qanun layihəsi hazırlandı.
  • 2002 – məhkumların da səsvermə hüquqları təsdiqləndi. Bununla da kanadalı bütün yetişkin insanların səsvermə hüquqları təmin edilmiş oldu.
  • 2019 – Kanada Ali Məhkəməsi 5 ildən çox xaricdə yaşamış vətəndaşların poçt vasitəsilə səsvermədə iştirakını qadağan edən qanunu Kanada Azadlıqlar və Hüquqlar Bəyannaməsinin III maddəsinə zidd olduğunu əsas götürərək qüvvədən saldı.[65]

Avropa İttifaqı

redaktə

Avropa İttifaqı 1994-cü ilin 19 dekabrında verdiyi qərarla hər bir şəxsə digər Aİ üzvü ölkənin məhəlli seçkilərində iştirak etmə hüququ vermişdir.

Finlandiya

redaktə
  • 1906 – 24 yaşdan yuxarı bütün şəxslərə seçki hüququ verildi.
  • 1921 – bələdiyyə seçkilərində əmlak senzi yüngülləşdirildi, səs vermək üçün bərabər şərait yaradıldı.
  • 1944 – səsvermə yaşı 21-ə endirildi.
  • 1969 – səsvermə yaşı 20-ə endirildi.
  • 1972 – səsvermə yaşı 18-ə endirildi.
  • 1981 – Nordik Pasport Birliyi ölkələri vətəndaşlarına qeydiyyat yeri olmadan bələdiyyə seçkilərində səsvermə imkanı yaradıldı.
  • 1991 – xarici ölkə vətəndaşlarına 2 il müəyyən yerdə yaşadıqdan sonra oradakı bələdiyyə seçkilərində iştirak etmə hüququ verildi.
  • 1995 – Aİ qanunlarına görə qeydiyyat yeri şərti ləğv edildi.
  • 1996 – yaş limiti seçki vaxtı 18 yaşın içində olmaq şərtinə endirildi.
  • 2000 – 2000-ci il konstitutsiyasının 14-cü bölməsində göstərildi ki, 18 yaşa çatmış hər bir fin vətəndaşı və hər bir Finlandiya daimi olaraq yaşayan xarici vətəndaş bələdiyyə seçkilərində və referendumlarında iştirak etmə hüququna sahibdir.[66]

Fransa

redaktə
  • 1792 – kişilərə seçki hüququ verildi.
  • 1795 – ümumi seçki "census" seçki sistemi ilə əvəz edildi.
  • 1799 – kişilərə aid edilən ümumi seçki hüququ bərpa edildi. Seçicilərin sayı 246,000-dan 9 milyona qədər artdı.
  • 1850 – evsizləri və cinayətkarları səsvermə hüququndan məhrum etməklə seçicilərin sayı 30 faiz azaldıldı.
  • 1851 – III Napaleon referendum keçirdi. Referendumla bütün 21 yaşdan yuxarı kişilərə seçki hüququ verildi. Kişilərin ümumi seçki hüququ yenidən bərpa edildi.
  • 1944 – seçki hüququ 21 yaşdan yuxarı qadınlara da şamil edildi.
  • 1974 – səsvermədə iştirak üçün yaş limiti 18-ə endirildi.

Havay krallığı

redaktə

1840-cı ildə Havayda qəbul edilmiş konstitutsiyaya əsasən həm qadınlara, həm də kişilərə seçki hüququ verirdi. Lakin sonradan ağ irqin nümayəndələrinin təsiri ilə dəyişikliklər edildi:

  • 1852 – qadınlar seçki hüququnu itirdilər. Yaş limiti 20 olaraq müəyyən edildi.
  • 1864 – səsvermədə iştirak etmək üçün müəyyən əmlak senzi və oxuma-yazma testləri müəyyən edildi.
  • 1887 – Havayın Asiya kökənli vətəndaşları seçkilərdən kənarlaşdırıldı. Aylıq gəlir və əmlak senzi limitləri artırıldı.

1893-cü ildə Havay öz müstəqilliyini itirdi və ABŞ-nin tabeliyinə keçdi.

Honkonq

redaktə

1995-ci ildə yaş limiti 21-dən 18-ə endirilmişdir. 1997-ci il konstitutsiyasında Honkonqda bütün daimi olaraq yaşayanların seçki hüququ olduğu müəyyən edilmişdir. Həmçinin seçki zamanı xaricdə yaşayanların səs verməsi barədə 12 maddəlik qanun verilmişdir.

Honkonqda seçkilərdə səs vermək və namizəd olmaq bərabər şəraitdə keçirilmir. 250,000-dən az seçici 30 nəfər seçə bilər, onların 23 nəfərini isə 80,000 nəfər seçici seçir.

Hindistan

redaktə

Hindistanda ilk keçirilən 1951–1952-ci il seçkilərindən etibarən bütün kişi və qadın seçicilərə seçki hüququ verilmişdir. Əvvəllər ya. limiti 21 idi, lakin 1989-cu ildə bu limit 18-ə endirilmişdir.

Men adası

redaktə
  • 1866 – "Keyslər Evi Seçki Aktı"na əsasən Keyslər Evi seçici orqan olmuşdur. Səs hüququ isə ən azı 21 yaşı və illik ən azı £8 qazanan şəxslərə verilirdi. Namizədlər isə kişi olmalı və illik £100 və ya £50 dəyərində kirayə haqqı olan mülkü olmalı, özü isə illik ən azı £100 gəliri olmalı idi.
  • 1881 – "Keyslər Evi Seçki Aktı"na edilən dəyişikliklərdən sonra əmlak senzi £4 endirildi. Həmçinin dəyişikliyə görə 21 yaşına çatmış subay və dul qadınlara səsvermə hüquq verilirdi. Bununla da Men adası milli seçkilərdə bəzi qadınlara bu hüququ verən ilk yer oldu.
  • 1892 – namizədlər üçün tələb olunan əmlak senzi ləğv edildi.
  • 1903 – seçicilər üçün mövcud olan əmlak senzi ilə yanaşı qeydiyyat yeri məsələsi də qüvvəyə minir. Seçkilər arası vaxt 7 ildən 5 ilə endirilir.
  • 1919 – qeydiyyat yeri əsas götürülərək bütün 21 yaş və yuxarısı qadın və kişilərə seçki hüququ verildi. Bəzi şəxslərin anamizəd olması qadağan edilirdi.
  • 1970 – seçicilər üçün yaş limiti 18-ə endirilir.
  • 2006 – seçicilər üçün yal limiti 16-a endirilir. Namzidələr üçün isə bu limit 18 olaraq müəyyən edilir.

Yaponiya

redaktə
  • 1947 – müharibədən sonrakı konstitutsiyaa bütün yetişkin ölkə vətəndaşlarına seçki hüquq verilirdi.

Yeni Zelandiya

redaktə
  • 1853 – Britaniya hökumətinin 1852-ci ildə qəbul etdiyi akta əsasən Yeni Zelandiyada 2 palatalı parlament təsis edildi. Bütün 21 yaşını tamam etmi. britaniyalılar seçkidə iştirak edə bilərdilər. Lakin bu yalnız müəyyən əmlakı olan və illik gəliri olan kişilərə aid edilmişdi. Ortaq istifadə olan torpaqlar mülk olaraq qəbul edilmirdi. Beləcə, bir çox maori seçkilərdə iştirak etmə hüququnu itirdi.
  • 1860 – seçki hüququ mədənçiləri də əhatə etməyə başladı və əmlak senzindən başqa bütün senzlər onlara aid edilmədi.
  • 1867 – maorilər üçün parlamentin aşağı palatasında 4 yer ayrıldı. Maorilər Yeni Zelandiyalılardan əvvəl ümumi seçki hüququ qazandılar. Maorilər üçün ayrılan deputat yerləri maorilərin sayına uyğun deyildi, amma senzlərə uyğun gələn maori kişisi namizəd ola və ya səs verə bilərdi.
  • 1879 – əmlak senzi ləğv edildi.
  • 1893 – qadınlar kişilərlə eyni seçici hüquqlarına sahib oldular. Bununla da Yeni Zelandiya qadınlara ilk dəfə ümumi seçk hüququ verən ilk millət oldu.
  • 1969 – yaş limiti 20-ə endirildi
  • 1974 – yaş limiti 18-ə endirildi.
  • 1975 – seçki hüququ bütün şəxslrərə aid edildi. Artıq səs verə bilmək üçün vətəndaş olmaq mütləq deyildi, daimi sakin olmaqla da səs vermək mümkün oldu.
  • 1996 – maorilərin sayına uyğun olaraq deputat yerlərinin sayı artırıldı.
  • 2010 – bir və daha çox illik müddətə həbs edilmiş şəxslərə həbsxanada olduqları müddətdə səs vermək qadağan edildi.

Norveç

redaktə
  • 1814 — konstitutsiya bütün 25 yaşdan yuxarı torpaq sahibi və məmur kişilər seçki hüququndan istifadə edə bildi.[67]
  • 1885 — İllik 500 NOK vergi verən bütün kişilər seçki hüququndan istifadə edə bildi.
  • 1900–25 yaşdan yuxarı bütün kişilər seçki hüququndan istifadə edə bildi.
  • 1901–25 yaşı olan və vergi verən qadınlar məhəlli seçkilərdə seçki hüququndan istifa edə bildi.
  • 1909–25 yaşı olan və vergi verən qadınlar bütün seçkilərdə seçki hüququndan istifa edə bildi.
  • 1913–1915-ci ildən sonra müracitə edən hər kəs ümumi seçki hüququndan istifadə edə bildi.
  • 1920 — seçici yaşı 23-ə endirildi.[68]
  • 1946 — seçici yaşı 21-ə endirildi.
  • 1967 — seçici yaşı 20-ə endirildi.
  • 1978 — seçici yaşı 18-ə endirildi.

Polşa

redaktə
  • 1918 — Polşa 1918-ci ildə müstəqil olduqdan sonra bütün qadın və kişilərə ümumi seçki hüququ verdi. 1919-cu ildə Seymə olan seçkilərdə 8 nəfər qadın qalib gəldi.
  • 1952 — seçici yaşı 18-ə endirildi.

İsveç

redaktə
  • 1809 — yeni konstitutsiya qəbul edildi və hakimiyyət bölgüsü əsas götürüldü.
  • 1810 — parlamentin işləmə prinsiplərini müəyyən edən 'Riksdag Aktı" qəbul edildi.
  • 1862 — bələdiyyə qanunları çərçivəsində bəzi qadınlara bələdiyyə seçkilərində səs vermə hüququ verildi.
  • 1865–4 strukturlu parlament ləğv edildi və yerində 2 palatalı qanunverici orqan yaradıldı. Birinci palata birbaşa böyük şəhərlərin bələdiyyə assambleyaları və şəhər şuraları tərəfindən seçilməyə başladı.
  • 1909 — hərbi xidmətdə olmuş və vergi verən bütün kişi əhalisinə ümumi seçki hüququ verildi.
  • 1918 — məhəlli seçkilərdə qadın və kişilərə ümumi seçki hüququ verildi.
  • 1919 — ümumi seçkilərdə ümumi, bərabər və qadınların da iştirakını nəzərdə tutan qanun təsdiq edildi.
  • 1921 — yuxarıdakı kriteriyalara cavab verən ilk seçki keçirildi. Lakin bəzi qruplar hələ də səs verə bilmirdilər.
  • 1922 — kişilərin səs verə bilməsi üçün hərbi xidmətdə olması ilə bağlı şərt ləğv edildi.
  • 1937 — məhkumlara da seçki hüququ şamil edildi.
  • 1945 — iflas etmiş və baxıma girmiş şəxslərə də seçki hüququ şamil edildi.[69]
  • 1989 — seçkilərdə sonuncu məhdudiyyət ləğv edildi. Beləki, Riksdagın qərarı ilə "gəlir bəyannaməsi" ləğv edildi.[70]

Türkiyə

redaktə
  • 1926 — Türk Qanuni Mədənisi qəbul edildi.
  • 1930 — qadınlara məhəlli seçkilərdə səsvermə haqqı verildi.
  • 1933 — ilk qadın kənd rəhbəri (muxtar) Gülqız Ürbül Aydın vilayətindən seçildi.
  • 1934 — qadınlara ümumi seçkilərdə iştirak haqqı verildi.
  • 1950 — ilk qadın şəhər bələdiyyəsinin rəhbəri olan Müfidə İlhan Mersin şəhərində seçildi.

Birləşmiş Krallıq

redaktə

1265-ci ildə etibarən İngiltərədə yetişkin əhalinin bir neçə faizi parlamentə keçirilən seçkilərdə iştirak etmə imkanına malik idi. Bu dövrdə parlamentə seçkilərin dəqiq vaxtı yox idi. Şotland parlamenti ayrılıqda inkişaf etmişdir.[71][72][73] İngiltərə kralı VI Henrinin 1432-ci ildə verdiyi qərarla yalnız 40 şillinq dəyərində mülkə sahib olan şəxslər səsvermələrdə iştirak edə bilərdi.

Seçkilər hər hansısa qanunlar yerinə ənənə ilə tənzimlənirdi. Uzun tarix boyunca seçki sistemi üzərində bəzi dəyişikliklər edilsə də, 1832-ci ilə qədər əsaslı islahatlar aparılmamıdşır. Bir sıra aktlardan sonra, 1918-ci ildə 21 yaşdan yuxarı bütün kişilər və 30 yaşdan yuxarı bəzi qadınlar səsvermə hüququna malik idilər.[74]

  • 1832-ci il islahat aktı — mülk üçün icarə haqqı ödəyən və yetişkin olan kişilərə səsvermə imkanı yaradıldı. Bununlada BK-da hər 7 kişidən 1-nə səsvermə şansı yaradıldı.
  • 1867-ci il islahat aktı — şəhərlərdə yaşayan və əmlak senzi tələblərinə cavab verən bütün kişilər səsvermə imkanı yaradıldı. 1884-cü il qərarına görə kənd və şəhərətrafı yerlər arasında balans pozuldu, seçicilərin sayı isə 5,5 milyona yüksəldi, lakin kişilərin 40 faizi hələ də əmlak senzinə görə seçkilərdə iştirak edə bilmirdi.
  • 1885–1914-cü illər ərzində qadınlara da səsvermə hüququ verilməsi üçün referendum tələbləri artırdı. Lakin Birinci Dünya müharibəsinin başlanması bunu yarımcıq saxladı.
  • 1918 — bu ildə qəbul edilmiş akta əsasən müharibə dövründə müharibəyə getmiş kişiləri əvəz etmək üçün onların yerinə keçən və fabriklər ağır işlərdə işləyən qadınlara səsvermə hüquq verildi. Bununla yanaşı 21-dən çox yaşı olan bütün kişilərə səsvermə hüququ verildi. Əmlak senzi ləğv edildi. Qadınlarda isə əmlak senzi və 30 yaş limiti saxlanılmışdı. Nəticədə ümumi qadınların 40 faizinə səsvermə imkanı verildi. Ölkə üzrə seçicilərin sayı 7,7 milyondan 21,4 milyona yüksəldi. Bunların 8,5 milyonu qadın idi. İş senzi və ali təhsil senzinə əsasən seçicilərin 1/7 hissəsinin səsi 1-dən çox hesablanırdı. Bu tipdı ilk seçki 1918-ci ildə keçirildi.
  • 1928 — bu ildə qəbul edilmiş akta görə qadınlarla kişilər üçün bərabər seçim şərtləri yaradıldı. Əmlak senzi qaldırıldı və yaş limiti 21 olaraq müəyyən edildi.
  • 1948 — parlament seçkilərində bir şəxsin səsinin müəyyən hallarda (ödədiyi vergi və ya ali təhsilinə görə) çox hesablanması aradan qaldırıldı.
  • 1969 — bir şəxsin səsinin müəyyən hallarda (ödədiyi vergi və ya ali təhsilinə görə) çox hesablanması məhəlli seçkilərdə də aradan qaldırıldı. Seçicilər üçün minimum yaş 18 müəyyən edildi.

ABŞ

redaktə

ABŞ konstitutsiyasi kimin səs verə biləcəyinə aydınlıq gətirməmişdir və bunu ştatların öhdəsinə buraxmışdır. ABŞ tarixinin əvvəllərində əksər ştatlarda yalnız müəyyən əmlakı olan və müəyyən yetişkinlik yaşına çatan və ağ kişilərin səsvermə imkanı var idi. Bu da ümumi əhalinin 6 faizini əhatə edirdi.[75][76]

ABŞ Vətəndaş müharibəsindən sonra konstitutsiyaya edilmiş dəyişikliklərdə 5 düzəliş səsvermə hüququ barədə idi.

  • XV Düzəliş (1870)- ABŞ vətəndaşlarının səsvermə hüququnu ABŞ və ya digər hər hansısa ştat irqlərinə, rənglərinə, əvvəlki bağlılıqlarına görə məhdudlaşdıra bilməz.
  • XIV Düzəliş (1920) — ABŞ vətəndaşlarının səsvermə hüququnu ABŞ və ya digər hər hansısa ştat vətəndaşların cinsinə görə məhdudlaşdıra bilməz.
  • XXIII Düzəliş (1961) — bu düzəlişə əsasən Kolumbiya dairəsinin əhalisi ABŞ prezidentini və vitse-prezidentini seçmək üçün keçirilən seçkilərdə iştirak edə bilər.
  • XXIV Düzəliş (1964) — ABŞ vətəndaşlarının prezident və ya vitse-prezident, prezident və ya vitse-prezident seçiçilərinin seçilməsində və yaxud senator və ya Nümayəndələr palatasına olan seçkilərdə şəxsi vergi və ya digər hər hansısa vergini ödəmədiyinə görə ABŞ və ya hansısa ştat tərəfindın hüquqları məhdudlaşdırıla və ya ləğv edilə bilməz.
  • XXVI Düzəliş (1971) — 18 və daha yuxarı yaşa sahib ABŞ vətəndaşlarının səsvermə hüququnu nə ABŞ, nə də hər hansısa ştat məhdudlaşdıra bilməz.

1965-ci ildə qəbul edilmiş "Seçici Hüquqları Aktı"na qədər irqi əsaslara görə səsvermə hüququnun məhdudlaşdırılmasının tam qarşısını almaq mümkün olmamışdı. 1966-cı ildə Ali Məhkəmə tərəfindən bütün vergi (ing. poll taxes əsasında səs vermək konstitutsiyaya zidd elan edildi. Bununla da, qaradərililərlə birlikdə bəzi kasıb ağ dərililər də səsvermə imkanı əldə etdilər.[77][78]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "American Heritage Dictionary Entry: suffrage". www.ahdictionary.com. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  2. ↑ "Definition of 'suffrage'". www.collinsdictionary.com. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ "Definition of suffrage in English". en.oxforddictionaries.com. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  4. ↑ "Legislative Framework". aceproject.org. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  5. ↑ ">> social sciences >> Women's Suffrage Movement". glbtq. Archived from the original on 14 June 2015. İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  6. ↑ "suffrage – Dictionary definition and pronunciation – Yahoo! Education". Education.yahoo.com. 14 mart 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyun 2013.
  7. ↑ "Definition of suffrage". www.merriam-webster.com. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ "suffrage". www.etymonline.com. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ William Smith. "Suffragium". penelope.uchicago.edu.
  10. ↑ Poole, Robert. 'By the Law or the Sword': Peterloo Revisited. April 2006. 254–276. JSTOR 24427836.
  11. ↑ Nohlen, Dieter (2001). "Elections in Asia and the Pacific: South East Asia, East Asia, and the South Pacific". p. 14. Oxford University Press, 2001
  12. ↑ A. Kulinski, K. Pawlowski. "The Atlantic Community – The Titanic of the XXI Century". p. 96. WSB-NLU. 2010
  13. ↑ "The New Jersey Constitution of 1776". www.state.nj.us. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ Votes for Women – Elections New Zealand Arxiv surəti 19 avqust 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 19 avqust 2012 at the Wayback Machine Elections.org.
  15. ↑ "Definition: suffrage". Websters Dictionary. 28 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 October 2011.
  16. ↑ "CIA:The World Factbook". 9 yanvar 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 may 2012.
  17. ↑ Johal, Sukhdev; Michael Moran; Karel Williams. "The future has been postponed: The Great Financial Crisis and British politics". British Politics. 7 (1). 2012: 69–81. doi:10.1057/bp.2011.30. ISSN 1746-918X.
  18. ↑ Adam Leaver. "Banking's groundhog day". www.redpepper.org.uk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  19. ↑ "Written Answers to Questions". publications.parliament.uk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  20. ↑ Arthur, Paul. Northern Ireland 1968–72 // Aughey, Arthur; Morrow, Duncan (redaktorlar ). Northern Ireland Politics. Taylor & Francis. 2014-06-17. səh. 24. ISBN 9781317890836. 2020-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 November 2015.
  21. ↑ "S.I. No. 31/1956 - Local Government (Changing of Place Names) Regulations, 1956". www.irishstatutebook.ie. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  22. ↑ "Plebiscite Palmerston Addresses". South Dublin County Council. 2014. 9 yanvar 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2018.
  23. ↑ "S.I. No. 166/2007 - Local Government (Business Improvement Districts Ratepayer Plebiscite) Regulations 2007". Irish Statute Book. İstifadə tarixi: 8 January 2018.; "Q.50 — Councillor Mannix Flynn" (PDF). Questions Lodged Pursuant to Standing Order No.16 for Reply at the Monthly Meeting of Dublin City Council to be Held on Monday, 4th September 2017. 11–13. 11 December 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2018.
  24. ↑ Leesha McKenny və Nicole Hasham. "City of Sydney business vote plan may falter, backers concede". 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  25. ↑ JORDAN WEISSMANN. "In Australia, Businesses Get to Vote". slate.com. 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  26. ↑ "Abbess". Original Catholic Encyclopedia. 2010-07-21. 2012-01-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-26.
  27. ↑ Women Mystics Confront the Modern World (Marie-Florine Bruneau: State University of New York: 1998: p. 106)
  28. ↑ "Bhutan makes it official: it's a democracy". Christian Science Monitor. Archived from the original on 2021-12-02.
  29. ↑ Williamson, Chilton, American Suffrage. From property to democracy, Princeton University Press, 1960
  30. ↑ Constitution of Delaware, 1776, The Avalon Project at Yale Law School, 30 noyabr 2007 tarixində (#archive_missing_url) arxivləşdirilib (#accessdate_missing_url)
  31. ↑ "A History of the Vote in Canada". www.elections.ca. 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  32. ↑ "Chronology – From the History Museum of the Romanian Jews". Hasefer Publishing House. 9 iyun tarixində arxivləşdirilib.
  33. ↑ David de Ferranti. "Results for Development" (PDF). documents.worldbank.org. 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  34. ↑ "Transcript of Voting Rights Act (1965)". www.ourdocuments.gov. 9 iyun tarixində arxivləşdirilib.
  35. ↑ "Civil Rights Movement Voting Rights: Are You "Qualified" to Vote? Take a "Literacy Test" to Find Out". www.crmvet.org. 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  36. ↑ Wood, J. R. T. (June 2005). So far and no further! Rhodesia's bid for independence during the retreat from empire 1959–1965. Victoria, British Columbia: Trafford Publishing. p. 92. ISBN 978-1-4120-4952-8.
  37. ↑ The Constitution: The 24th Amendment] Time Magazine. Retrieved 2011–10–24.
  38. ↑ 7 iyun 2019. "Australian Electoral Commission, "Voting Overseas – Frequently Asked Questions"". www.aec.gov.au. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  39. ↑ "Valgret og valgbarhed". www.retsinformation.dk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  40. ↑ Delcour, M. C., Traité théorique et pratique du droit électoral appliqué aux élections communales, Louvain, Ickx & Geets, 1842, p. 16
  41. ↑ Lambert, Pierre-Yves, La participation politique des allochtones en Belgique – Historique et situation bruxelloise, Academia-Bruylant (coll. Sybidi Papers), Louvain-la-Neuve, 1999 (#accessdate_missing_url)
  42. ↑ [Patrick Weil, Nationalité française (débat sur la)"] [daimi ölü keçid], dans Jean-François Sirinelli (dir.), Dictionnaire historique de la vie politique française au XXe siècle, Paris, PUF, 1995, pp. 719–721
  43. ↑ Nadia Bernoussi, L'évolution du processus électoral au Maroc, 22 December 2005 Arxiv surəti 25 noyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 25 noyabr 2012 at the Wayback Machine
  44. ↑ "art. 3, al. 3, Loi Organique portant code électoral guinéen". Ife.org.mx. 2 iyun 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyun 2013.
  45. ↑ "Federated States of Micronesia". Inter-Parliamentary Union. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  46. ↑ "Nicaragua". Inter-Parliamentary Union. 9 oyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  47. ↑ "Peru". Inter-Parliamentary Union. 9 oyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  48. ↑ "Philippines". Inter-Parliamentary Union. 9 oyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  49. ↑ "URUGUAY". www.ipu.org. 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  50. ↑ "Le suffrage universel". www.assemblee-nationale.fr. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  51. ↑ "Constitution of the State of Texas (1876)". Tarlton Law Library. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  52. ↑ "Women and the Right to Vote in Australia". www.aec.gov.au. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  53. ↑ "Electoral Milestones for Women". Australian Electoral Commission. 2019-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  54. ↑ "Women win the vote : Digital Resources on Manitoba History". digitalcollections.lib.umanitoba.ca. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  55. ↑ "A History of the Vote in Canada". www.elections.ca. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  56. ↑ Indian Act of Canada S. C. 1938 chap 46 sec 14(2) (i)/Dominion Elections Act S. C.1948 chap 46
  57. ↑ "The Famous Five – Timeline". Abheritage.ca. 8 December 2010. 15 November 2004 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  58. ↑ "History of Women Suffrage in Canada". faculty.marianopolis.edu. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  59. ↑ "CBC Digital Archives". Archives.cbc.ca. 11 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  60. ↑ "A History of the Vote in Canada". www.elections.ca. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  61. ↑ "The Evolution of the Federal Franchise". www.elections.ca. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  62. ↑ Noel Dyck Revised: Tonio Sadik. "". Thecanadianencyclopedia.com (18 December 1970). Aboriginal People, Political Organization and Activism. Thecanadianencyclopedia.com. 1970.
  63. ↑ "The Evolution of the Federal Franchise". www.elections.ca. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  64. ↑ "CBC Digital Archives". Archives.cbc.ca. 22 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  65. ↑ Frank v. Canada. "Attorney General". 2019-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  66. ↑ The Constitution of Finland.
  67. ↑ Stemmerettens historie i Norge Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine, Espend Søbye
  68. ↑ Stemmerettens historie "Laila Ø. Bakken" (#bad_url). www.nrk.no/norge/stemmerettens-historie-1. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  69. ↑ Ruin, Olof. Tage Erlander: serving the welfare state, 1946-1969. Pitt series in policy and institutional studies, 99-0818751-1. Pittsburgh, Pa.: University of Pittsburgh Press. 1990. səh. 93. ISBN 9780822936312. LIBRIS 5791923. 2018-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-31.
  70. ↑ "The history of the Riksdag". Official Riksdag Website. 2019-06-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  71. ↑ "The History of the Parliamentary Franchise". researchbriefings.parliament.uk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  72. ↑ "Origins and growth of Parliament". www.nationalarchives.gov.uk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  73. ↑ "Voting rights before 1832". www.nationalarchives.gov.uk. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  74. ↑ [The History of the Parliamentary Franchise "The History of the Parliamentary Franchise"] (#bad_url). 9 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  75. ↑ "Expansion of Rights and Liberties - The Right of Suffrage". Online Exhibit: The Charters of Freedom. National Archives. July 6, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 21, 2015.
  76. ↑ Janda, Kenneth; Berry, Jeffrey M.; Goldman, Jerry. The challenge of democracy : government in America (9. ed., update). Houghton Mifflin. 2008. səh. 207. ISBN 9780618990948. 2020-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-31; Murrin, John M.; Johnson, Paul E.; McPherson, James M.; Fahs, Alice; Gerstle, Gary. Liberty, Equality, Power: A History of the American People (6th). Wadsworth, Cengage Learning. 2012. səh. 296. ISBN 9780495904991. 2020-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-31.
  77. ↑ Scher, Richard K. The Politics of Disenfranchisement: Why is it So Hard to Vote in America?. Routledge. 2015. səh. viii-ix. ISBN 9781317455363. 2021-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-31.
  78. ↑ "Civil Rights in America: Racial Voting Rights" (PDF). www.nps.gov. 7 iyun 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Aktiv_seçki_hüququ&oldid=7791346"