Arjan

Arjan – Rusiya Federasiyasında (Tuva) Uyuk çayı vadisində iki skif kurqanı.

Arjan-1

Arjan-1 1971–74-cü illərdə M.P.Qryaznov və M.X.Mannayool tərəfindən aşkar olunmuşdur. E.ə. IX-VII əsrlərə aid edilir. Daş qalağının (ilkin diametri 110 m, hündürlüyü 3,5–4 m) altında taxtadan düzəldilmiş, tavanı tirlərlə örtülmüş dairəvi formalı dəfn kompleksi yerləşir. Kompleks ümumi mərkəzli iki kvadrat kameradan və radial istiqamətlərdə yerləşən düzbucaq və trapesiya şəklində olan çoxsaylı bölmələrdən ibarətdir. Kurqanda 17 insan və 160-dan çox at, o cümlədən mərkəzi çatı kameranın kötük-tabutlarında “çar” və “çariça”, xarici mərkəzi kamerada 8 insan və 6 minik atı, 12 radial kamera və kameralararası yerlərdə isə qalanları dəfn olunmuşlar. Perimetr üzrə tirlərdən maili divar çəkilmişdir. 15–30 m məsafədə kurqan dairəvi daş cərgələrlə (diamet ri 2–3 m) qismən əhatə olunmuşdur. Daşların altında heyvan (əsasən, at) sümükləri aşkar edilmişdir. Qədimdə Arjan-1 qarət olunsa da, burada xəz və yun geyim qalıqları, qızıldan və bəzək daşlarından düzəldilmiş zinət əşyaları, tunc xəncərlər, tunc və sümükdən ox ucluqları, tunc, qızıl, gümüş, sümük, buynuz, taxta və dəridən düzəl dilmiş, o cümlədən skif-Sibir heyvani üslubunda bəzədilmiş dəhnə və yüyənlər qalmışdır. Bir sıra yüyən dəstləri və ox ucluqlarının Şərqi Avropanın skiflərə qədərki və erkən skif abidələrində analoqları var; digər silah və yüyən növləri, eləcə də heyvani üslub motivləri skif dövrünün başlanğıcına aid olan Sayan–Altay mədəniyyətləri üçün səciyyəvidir.

Arjan-2

Arjan-2 1998–2004-cü illərdə K.V.Çuqunov, H.Parsinger və A.Naqlerin rəhbərliyi ilə Rusiya-Almaniya ekspedisiyası tərəfindən aşkar olunmuşdur; e.ə. XII əsrin 2-ci yarısına aid edilir. Diametri 80 m, hündürlüyü 2 m olan kurqan daşları üfüqi düzülmüş divarla və şaquli tavalardan ibarət hasarla dövrəyə alınmışdır. Cənub-şərq tərəfdə yerləşən girişin yanındakı tavaların üzərində heyvan təsvirləri vardır. Kompleksi üç tərəfdən araları yandırılmış heyvan sümükləri ilə doldurulmuş valunlardan ibarət hasar, dördüncü tərəfdən isə daş bürclər əhatə edirdi. Kompleksdəki əsas qəbir – “çar” və “çariça”nın dəfn yeri düzbucaq formasında olan ikiqat çatılı çaladır. Onların baş geyimləri at, maral, bəbir, sancaq şəklində olan qızıl təbəqələrlə bəzədilmişdi, sırğa və muncuqlar qızıl, firuzə, kəhrəba və piritdən idi; “çar”ın boynuna qızıl qrivna (çəmbər) salınmışdı. Hər ikisinin geyimi qızıl piləklərlə işlənmiş, “çar”ın şalvarı xırda qızıl muncuqlarla naxışlanmış, uzun boğaz çəkmələrinin səthi qızıl təbəqə ilə örtülmüşdü. Kamerada güzgülər, qızıldan pektoral (sinə bəzək əşyası), içində buğda və meyvə olan dəri qablar, taxta parç, tunc və daş buxurdanlar, təntənəli kəmər, kaman və ox qabı, qamçı yerləşdirilmişdi. Dəmir bıçaqlar, ox ucluqları və akinak skif-Sibir heyvani üslubunda qızılla bəzədilmişdir.

Kurqanın hasarı daxilindəki daş kameralarda tunc bıçaqlar, oxlar, müxtəlif muncuqlar, qızıl sırğalar qoyulmuş müşayiətedici dəfn yerləri; kurqanın c.-ş. hissəsində 14 atın sümükləri, yüyən dəstləri və qızıl bəzək əşyaları aşkar olunmuşdur. Təpənin mərkəzinə yaxın yerdə üzərində təsvirlər olan daş qoyulmuşdur.

Ədəbiyyat

Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. ISBN 978-9952-441-00-0.
АРЖА́Н / Канторович А. Р., Чугунов К. В. // Анкилоз — Банка [Электронный ресурс]. — 2005. — С. 205-206. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 2). — ISBN 5-85270-330-3.