Avantekst

Avantekst (fr. l’avant-texte "dotekst, prototekst") — folklor mətninin mövcudluğunun əsas formasıdır. Folklor mətninin heç vaxt əsas variantı olmur, əksinə, həmişə mətnin bərabər variantları kompakt şəkildə mövcud olur.

Haqqında

Ədəbiyyatdakı avantekstin analoqu mətndir. Tərtib zamanı mətnə fərqli yanaşmalar nəşrin keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Bu fərqlilik xalq dilinin ədəbi dil xüsusiyyətləri ilə verilməsinə, mətnlərdə akustikanın pozulmasına, regional tələffüz əlamətlərinin yazıda itməsinə, mətnlərin nöqsanlı sistemləşdirilməsinə, şərti işarələrdən düzgün istifadə edilməməsinə və digər qüsurlara yol açır, pərakəndəlik yaradır. Elə buna görə də folklor materiallarının bu qaydalara ciddi əməl edərək, səhvlərə yol vermədən, vahidlik prinsipini gözləyərək tərtib edilməsi folklor tərtibçisinin əsas vəzifəsi olmalıdır.

Folklorda mətnin müxtəlif variantları olur. Hansı şəraitdə gerçəkləşməsindən asılı olmayaraq, hər hansı bir söyləmə aktı söyləyicinin dünyagörüş və ifaçılıq səviyyəsini aşkarlamada önəmli gedişatdır. Söyləmə aktının həyata keçirilməsində bir çox vasitələr iştirak etsə də, qeyd şərtsiz demək olar ki, dil bu aktın icra olunmasında alternativsiz vasitədir. Yerdə qalan təmayüllər yalnız yardımçı funksiyada gedişata qatıla bilir ki, bu da müəyyən mənada söyləmənin effektini artırmış olur (Müxtəlif jest, əl-qol və pantomim hərəkətlər bu baxımdan əhəmiyyət daşıyır), lakin müxtəlif janr və ənənələrdə sabitliyin ölçüsü çox fərqli olsa da, folklor mətni söyləyicinin yaddaşında əzbərlənmiş formada saxlanılmır. Hər söyləyicinin ifasında mətn müəyyən modellərə (süjet, kompozisiya, janr) uyğun olaraq yenidən redaktə olunur.

Sözlü ənənədə (folklorda) söyləyicilik tarixən çoxplanlı və ayrıca bir kateqoriyada özünə yer almış sənət sahəsi olmuşdur. Ümumiyyətlə, söyləyicilik yalnız şifahi mətnin (mif, nağıl, dastan, lətifə və s.) əzbərlənməsi və söylənilməsi prosesindən ibarət olmamış, həm də əhatəsində olduğu etno-mədəni mühitin bütöv bir sözlü ənənəsinin qorunub saxlanılması, inkişaf etdirilməsi və gələcək nəslə transformasiyasını təmin edəcək sənət növü olması ilə seçilmişdir. Şifahi ənənədə söyləyicilik və ifaçılıq yaxın anlayışlar olsa da, mətn tipi və icra ortamının dəyişkənliyi bu anlayışların ayrı-ayrı sahələrə xidmət eydiyini ortaya çıxarır. Belə ki, aşıqlar dastanların nəsr hissəsini şifahi olaraq söyləyir, nəzm hissəsini isə sazın müşayiəti ilə ifa edirlər, lakin folklorda epik növə daxil olan elə örnəklər vardır ki, onların nəzm hissəsi ya azdır, ya da ki heç yoxdur (mif, nağıl, əfsanə, rəvayət və s.). Yaxud elə lirik örnəklər vardır ki (bayatı, layla, oxşama, düzgü və s.), onların da söylənilmə prosesi ayrıca müşayiət tələb etmir (bəzən istisnalar olur).

Problemin araşdırılması

Folklor mətninin ifaçısı (söyləyici, mahnı ifaçısı) ifaçı yaddaşında saxladığı bəzi əhəmiyyətli bloklardan folklor əsərinin mətnini hər dəfə yenidən yaradır. Bu önəmli bloklar folklor ənənəsinin formalaşdırdığı mənaları (janr modeli, süjet çərçivəsi, tematik bloklar, üslub klişeleri və s.) folklor əsəri yaratmaq üçün zəruri edir. Buna görə də ifaçının əsərin bütün mətnini xatırlamasına ehtiyac olmur.

Avantekst fenomenini tədqiq edən tədqiqatçılar, folklor əsərinin şifahi mətninin yenidən yaradıldığı çoxsaylı səviyyə vahidlərini inkişaf etdirmişlər, lakin bu vahidlər elm adamları tərəfindən yaradılan bir modelləşdirmə reallığının elementləridir. Bunlar arasında — motiv, çərçivə, elementar süjet və s. mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, folklor mətninin tərtibi onun toplanması ilə nəşri arasında bir fəaliyyət proqramıdır. Bu işləri folklorşünas-filoloq həyata keçirir. Onun əsas vəzifəsi nümunələrdə dil və üslub, o cümlədən dialekt-şivə xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanılmasını təmin etmək, toplanmış materialı ədəbi növlərə, janrlara, mövzuya görə qruplaşdırmaq, (akademik və ya kütləvi) nəşrin xarakterinə uyğun olaraq mətndəki qüsurları aradan qaldırmaq, mətnə müvafiq izahlar, qeydlər vermək, lüğətlər hazırlamaq, mətnləri sistemləşdirmək, kodlaşdırmaqdır. Yazıya alındığı andan folklor mətninə yarandığı zamanın və məkanın möhürü vurulur: müxtəlif dövrlərə məxsus nitq təzahürləri, eləcə də müxtəlif dialekt göstəriciləri söylənmiş mətnin dövrünü və yerini bəlli edir. Xalqın sevgi və nifrəti, sevinc və kədəri, tarix və etnoqrafiyası, məişət və məşğuliyyəti ilə yanaşı, xalq dilinin özünəməxsusluğu da əks olunmuş bu mətnlərdə yazıya köçürülməklə həmin zaman və məkana məxsus xeyli əlamətlər "dondurulur". Bunların yazıda doğru və düzgün əks olunması tarixilik və müasirlik baxımından böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.

Bu gün hər bir oxucu, ən azı, orta təhsil almış və bu təhsil zamanı ana dilində düzgün yazmağı və oxumağı bacaran, Azərbaycan dilinin yazı və tələffüz qaydalarının incəliklərini öyrənmiş şəxslərdir. Onların yazıdakı hər hərfin, hecanın, sözün necə səslənməsi, sözlərin yazılışı ilə tələffüzü arasındakı fərq, durğu işarələrinin rolu və s. haqqında geniş məlumatı var. Odur ki, folklor kitablarında ədəbi tələffüz əlamətlərində ifrata varmağa ehtiyac yoxdur, lakin mühüm olan regional dil əlamətlərinin yazıda əks olunmasıdır ki, bu, həm folklorşünaslıq və dilçilik, həm də tarixi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəsrdən fərqli olaraq, nəzmdə bu, daha vacibdir. Çünki cüzi dəyişiklik ölçü, bölgü və qafiyədə problemlər yaradır, misra sayını artırıb-azalda bilir və nəticədə, ən azı, struktur pozulmasına gətirib çıxarır.

Əsas xüsusiyyətləri

Son zamanlar folklorşünaslar, müəyyən folklor mətninin müxtəlif variantlarda yayılması faktından çıxış edərək, mətnin ifaçı tərəfindən yadda saxlanması lazım olan məcburi məqamları (seçim) müəyyən etmişlər:

• Folklor mətnlərində rast gəlinən bəzi problemlər söyləyici tərəfindən yaradılır və bunların çoxu onun yaddaşı ilə bağlıdır. O, söyləmə zamanı hər hansı bir detalı unuda, uydura, təhrif edə, mətnin poetikliyinə xələl gətirən başqa sözlə əvəzləyə bilər, yersiz inversiyalar edə, oxşar mətnlərin hissələrini dəyişik sala və s. naqislik və nöqsanlar törədə bilər. Təbii ki, bütün bu hallar mətni qüsurlu edir, xoşagəlməzlik və anlaşılmazlıq yaradır. Nəticədə mətn oxucunun dərk edə bilməyəcəyi və ya zövqünü təmin etməyən bir əsər kimi təqdim edilir.
• Toplayıcılıqla ana dilini mükəmməl bilən, folklorla maraqlanan və onu sevən, folklorşünaslıq elmi haqqında məlumatı olan şəxslər məşğul ola bilərlər. Toplama materialının keyfiyyətli olması və mətndə qüsurların olmaması üçün toplayıcının diqqəti, eşitmə həssaslığı, görmə qabiliyyəti, qavrayışı yerli-yerində olmalı və o, dilin tələffüz və yazı qaydalarını lazım olan səviyyədə bilməlidir. Bunlardan hansınınsa zəif və ya qüsurlu olması səbəbindən yazıya köçürmədə səhvlərə yol verilir və nəticədə mətn nöqsanlı olur.
• Folklor mətnlərinin tərtibi zamanı tələffüz və yazı ilə bağlı saya gəlməyəcək qədər problemlər qarşıya çıxır. Hər nəşrin (elmi və ya kütləvi) xarakterinə uyğun olaraq mətndə olan linqvopoetik problemlərin çözülməsi tərtibçinin üzərinə düşür və bu zaman mətnə bəzən şəraitə uyğun olaraq qeyri-ənənəvi tələffüz və yazı üsulları ilə yanaşmaq lazım gəlir. Onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: qafiyə xatirinə sözü yazı qaydası ilə tələffüz etmək və yazmaq; sözdə artıq yazılmış səsi, hecanı və ya bütövlüklə sözü ixtisar etmək; sözdə çatmayan səsi, hecanı və ya bütövlüklə sözü mətnə əlavə etmək; əvəzlənmiş səslərin səhv yazılmasını və bunun nəticəsində bəzən bir dialektə məxsus mətnin düşünülmədən başqa dialekt nümunəsi kimi verilməsini aradan qaldırmaq; bəzi uzun tələffüz olunan səsi iki hərflə yazmaq; kütləvi nəşrlərdə şivə xüsusiyyətlərini aradan qaldırmaq, arxaik, həmçinin regional leksikanı imkan daxilində ümumişlək sözlərlə əvəzləmək; eyni cür yazılıb, vurğusuna görə fərqli səslənən sözlərdə vurğu işarəsi qoymaq; vulqar sözləri mətndə xüsusi üsulla vermək; əsas mətnlə mətndənkənar yazıları fərqləndirmək və s. Bu problemlərin həlli mətnin quruluş və ahənginin qorunmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
• Folklor mətnlərində yersiz inversiyalar, şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmanın pozulması, ellipsislə bağlı nöqsanlar, yersiz təkrarlar, cinas sözlərin hüdudlarının səhv müəyyənləşdirilməsi, bəzi mürəkkəb sözlərin düzgün yazılmaması, durğu işarələrindən yerli-yerində istifadə edilməməsi və s. problemlər mətnlərin mənasına xələl gətirir, üslubunu korlayır, nitqin təbiiliyini pozur. Düzəliş edilməzsə, bütün bunlar folklor nəşrlərinin elmi səviyyəsini aşağı salar.
• Toplanmış mətnləri kodlaşdırmaq, söyləyici və toplayıcı haqqında rəsmi məlumatlar vermək, mətnlərin toplandığı məkan və tarixi qeyd etmək, eləcə də müxtəlif mənbələrdən götürülmüş mətnlərin ünvanını düzgün formada göstərmək, bəzi mətnləri xronoloji ardıcıllıqla düzmək (əlyazma və cünglərdə, aşıq ədəbiyyatında), nağılların süjet göstəricilərini vermək, yeri gəldikcə şərti işarələrdən istifadə eməklə nəşr ediləcək folklor mətnlərinin elmi səviyyəsini artırmaq olar.
• Mətnlərin janrının düzgün təyin edilməsi, adlandırılması və qruplaşdırılması sistemləşdirmənin tərkib hissəsidir. Əsərin janrı və adı ilə bağlı söyləyici və toplayıcıdan gələn təyinatların doğru olub-olmamasını yoxlamaq, bu işi elmi əsaslarla düzgün şəkildə həll etmək, adsız mətnləri adlandırmaq, həmçinin nəşr üçün seçilmiş nümunələri folklorşünaslığın tələbləri səviyyəsində qruplaşdırmaq və s. tərtibçinin sistemləşdirmə ilə bağlı görəcəyi işlərdir.
• Tərtib zamanı mətnə fərqli yanaşmalar nəşrin keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Bu fərqlilik xalq dilinin ədəbi dil xüsusiyyətləri ilə verilməsinə, mətnlərdə akustik srukturun pozulmasına, regional tələffüz əlamətlərinin yazıda itməsinə, mətnlərin nöqsanlı sistemləşdirilməsinə, şərti işarələrdən düzgün istifadə edilməməsinə və digər qüsurlara yol açır, pərakəndəlik yaradır. Bunlar folklor kitablarından istifadəni çətinləşdirir, mətnlərinin yadda qalmasına mane olur və unudulması ilə nəticələnir.

Həmçinin bax

• Folklor
• Folklorşünaslıq
• Mətn

Ədəbiyyat

• http://www.ruthenia.ru/folklore/avantext.html
• Чистов К. В. Текстологические проблемы поетического наследия И. А. Федосовой // Фольклор и этнография Русского Севера. – Ленинград, 1973, c. 150–172.
• Vəliyev K. Linqvistik poetikaya giriş. Bakı: Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı, 1989, 102 s.