Vikipediya

Azərbaycanlılaşdırma

(Azərbaycanlılaşma səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Azərbaycanlılaşdırma, Azərbaycanlılaşma[1][2] və ya Türkləşmə — şəxslərin, tayfaların və etnik qrupların azərbaycanlılığı mənimsəməsi, ərazi və dövlətlərin azərbaycanlılaşdırılması. Etnik qrupların azərbaycanlılaşmasında səbəblər Azərbaycan dilini və mədəniyyətini mənimsəmə, İslama keçid, ticarət münasibətləri, ekzoqam evliliklər, köçərilik, qonaqpərəstlik münasibətləri və s.-dir.

Tarixi arxa plan

redaktə

Azərbaycan xalqının formalaşması

redaktə
Əsas məqalələr: Azərbaycanlıların etnogenezi və Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri § Türk-monqol tayfalarının yerləşdirilməsi siyasəti
Etnik baxımdan bu dövrdə məhv edilən yerli irani ünsürün yerinə İran ərazisinə yenidən mühüm sayda türk və bir az da monqol ünsürünün gəlib yerləşdiyini görürük. Xanların və böyük sərkərdələrin xüsusi hərbi qüvvələrini təşkil edən və İlxanlılara tabe olan Şərqi İran ərazisindən Orta Anadoluya qədər yayılan bu monqol ünsürü islam dinini rəsmi olaraq qəbul etdikdən sonra az bir zamanda türkləşdilər.

— Fuat Köprülü[3]

 
Qazan xan (mərkəzdə). Onun dövründə Muğan düzünə türk və monqol tayfaları köçürülmüşdür.[3]

Azərbaycana türklərin gəlişi hunların dövründə başlamış və daha sonra davam etmişdir. Türk köçərilərinin daimi olaraq bölgəyə girişi Xəzər xaqanlığı dövrü üçün xarakterik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə salınmış daimi türk məskənləri haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur.[4]

Türk tarixçisi Faruk Sümer Azərbaycanda türkləşmənin üç dövrünü müəyyən etmişdir: Səlcuq dövrü, monqol dövrü və monqollardan sonrakı dövr (Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövrü). İlk iki dövrdə oğuz türk boyları qərb sərhədlərinə (Anadoluya) və Şimali Azərbaycana (Arran və Muğan çölünə) yerləşdilər və ya zorla məskunlaşdırıldılar.[4] Azərbaycanda türkləşmənin ilk mərhələsi XI əsrdə şimalda (Şirvan istisna olmaqla) Səlcuqların uc torpaqlarında, XII əsrdə isə cənubda (İran Azərbaycanında) başlamışdır.[5]

745-ci ildə Monqolustanın hakimiyyəti oğuzlardan uyğurlara keçdi. Oğuzlar qərbə və cənuba köçdülər. Oğuzların köçü azərbaycanlıların da daxil olduğu cənubi-qərb türklərinin formalaşmasına səbəb olmuşdur.[6] Bağdad Xilafətinin süqutu dövründə (X və XI əsrlərdə) türk elementləri Şərqi Zaqafqaziyaya yavaş-yavaş daxil oldular. Buranın aborigen əhalisi ya məhv edildi, ya dağlara qaçdı, ya da assimilyasiya edildi.[7]

XI-XIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır.[8][9] Bölgədə mövcud olan etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin olmuşdur.[9] İosif Oranski[rus.][10] və Natalya Volkova qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiyaya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.[11]

Elxanilər dövründə türk boylarının Azərbaycana köçü baş vermişdir. Bu dövrdə tat-tacik qruplara qarşı monqolların göstərdiyi diskriminasiya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-i Əcəmdən (Sultanabad) İraqa köç etməsinə səbəb olmuşdur. Qalanlar isə monqollarla birlikdə türkləşmiş, İran Azərbaycanında Azərbaycan dili hakim olmuşdur. Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır.[12] Bu dövrdə Azərbaycana gələn türk-monqol tayfalarının ümumi sayı 2 milyon olaraq düşünülür. Təbriz və Marağa şəhərləri dağıdılmadığı üçün İran elementi saxlanılmış, daha sonra isə türkləşmə baş vermişdir.[13]

Müasir Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yaxşı otlaqların olması səbəbi ilə monqollar, türklər və türkmən tayfaları monqol elxanları, teymurilər və türkmən padşahların dövründə burada yerləşmişdir. Daha sonra bu tayfalar azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur. XIII–XV əsrlərdə köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir.[14] Monqollardan sonrakı dövrdə İrandakı türk ünsürləri geri qayıdan Anadolu türkləri ilə birləşdilər. İrandakı türk ünsürləri oğuz mənşəli olmaqla birlikdə, onlara monqollar dövründə İrana gələn uyğur, qıpçaq, karluk və digər türklərin, eləcə də türkləşmiş monqolların daha kiçik qarışıqları daxil idi.[4]

XII–XV əsrlərdə xüsusilə Arranın ətəkləri türk köçəri tayfalarının intensiv şəkildə məskunlaşdığı yerlər olmuşdur. Bunun nəticəsində region tədricən türk-iran mənşəli toponim olan "Qarabağ" ilə adlandırılmışdır. Qarabağın dağlıq hissəsi türkləşməyə qarşı güclü şəkildə mübarizə aparmış və xristian erməni əhalisinin sığınacaq tapdığı yer olmuşdur. XIV–XV əsrlərdə Qarabağın düzlük hissəsi demək olar ki, tamamilə türkləşmişdi.[15] Yekun olaraq, Qarabağ azərbaycanlılarının kimliyi Qarabağdakı türklük əsasında formalaşmışdır.[16]

Xristianların türkləşməsi

redaktə

1724-cü ildə Qafqazın xristianları Böyük Pyotra məktub yazmışdır. Məktubda deyilirdi: "Gizlicə biz, həm qoca, həm cavan öz dinimizə əməl edirik, ancaq gözgörəsi yerdə bizi qılıncla türk olmağa məcbur edirlər."[17]

Sülalələr, dövlətlər və tayfaların azərbaycanlılaşması

redaktə
Həmçinin bax: Azərbaycan mədəni təsiri və Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
 
Şah Süleyman Səfəvi sarayda

1384–1551-ci illərdə mövcud olmuş Şəki hakimliyinin ilk hökmdarları olan Orlatlar azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[18][19][20]

İran Azərbaycanının türkləşməsində Səfəvilər sülaləsinin əhəmiyyətli rolu olmuşdur.[21] XI əsrdə Ərdəbildə məskunlaşmış Səfəvilər sülaləsi zaman keçdikcə azərbaycan dilini qəbul etmişdir.[22] Encyclopædia Iranicaya görə onlar azəri dilini (azərbaycan dili ilə əlaqəsi yoxdur) unudaraq türkləşmişdilər.[23] Bu sülalədən olan I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[24] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[25] Buna baxmayaraq, 1670-ci illərdə İrana səfər etmiş alman səyyahı Engelbert Kempfer qeyd edir ki, burada nüfuzlu insanın azərbaycan dilini bilməməsi demək olar ki ayıb hesab edilir.[26] Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[27]

Osmanlı vəziri Çandarlı Əli Paşa kölə əsgərlərin istifadə edildiyi qulam (cəm forması qılmandır) sistemini azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə Osmanlı imperiyasında tətbiq etmişdi.[28]

1562–1844-cü illərdə mövcud olmuş İlisu sultanlığının əhalisi ağır bir şəkildə Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır.[29] İlisu sultan və bəylərinin bir hissəsi saxur, bir hissəsi türk-azərbaycanlı mənşəli idi.[30] Azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuş digər qruplar Yıva boyunun Azərbaycana köçmüş qrupları,[31] İyirmidördlər tayfa ittifaqına daxil olan kürd tayfalarıdır.[32]

Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[33] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı.[34]

XVIII əsrdə Dizaq mahalını idarə etmiş Məlik Yeqanın soyundan azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlikyeqanovlar, Məlikaslanovlar, Məlikabbasovlar gəlmişdir.[35] Dizaq hakim ailəsinin üzvü Bağdad bəy və oğulları Aslan (Dizaq naibi) və Vaqan zorla islamı qəbul etməyə məcbur edilmişdir[36][37] Aslan bəyin oğullarından biri olan Fərhad bəy türk olmuş, erməni köklərindən uzaqlaşmışdır. Bu ailənin müsəlmanlaşmış nümayəndələri Məlikaslanovlar adlandırılmağa başlamış, ailənin mülkü ailədəki xristian nəsilə yox, onlara qalmışdır.[37] Arakel Babaxanyan Məlikyeqanovlar və Məlikaslanovları Tuğ kəndinin müsəlmanlaşmış bəyləri adlandırır, erməni məliklərinin soyunun uzaq nümayəndələrinin İslam dininin təsirinə görə milli vəzifələri unutduğunu qeyd edir.[37][38]

Etnik qrupların vəziyyəti

redaktə
Həmçinin bax: Azərbaycan mədəni təsiri və Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti

İslamın yayılması Azərbaycanın etnik şəklinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. İslam əsrlər boyunca müxtəlif etnik komponentlərin tək bir etnik sistemə inteqrasiyası üçün vacib bir amil olmuşdur.[39]

XIX əsrdə Qafqazda bir çox müsəlman etnosları arasında kifayət qədər intensiv şəkildə etnik kimliyin dəyişilməsi prosesi gedirdi. Rəsmi Çar Rusiyası statistikasında kürdlər, tatlar, talışlar, saxurlar və ləzgilər çox vaxt "türklər" və ya "Azərbaycan tatarları" adlandırılırdı. Başqa sözlə desək, azərbaycanlıların etnik üstünlük təşkil etdiyi bölgələrdə azsaylı etnik qrupların assimilyasiyası təbii bir proses olaraq gedirdi.[40]

Azərbaycanda

redaktə
 
1890-cı ildə tatların Azərbaycanda məskunlaşdığı yerlər. Qırmızı ilə göstərilən yerlərdə yalnızca tatlar, ağ-qırmızı xətlərlə göstərilən yerlərdə isə tatlar və azərbaycanlılar yaşayırdı.

1873-cü ildə tat kəndlərində tat dili azərbaycan dili ilə əvəz edilməyə başlanmışdı və bu proses XX əsrin ikinci yarısında başa çatmışdı.[41][42] Abşeron tatları Azərbaycan dilini danışır və azərbaycanlı kimliyini qəbul edirlər.[43]

Azərbaycan kürdləri ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi.[44] Kürdlər azərbaycanlıların məscidlərində dua edir, sovet dövründən başlayaraq vəfat edən yaxınlarını azərbaycanlıların qəbirstanlıqlarında basdırır, onlarla eyni qəbir daşı qoyurdular.[45] Azərbaycanda yaşayan ərəblər tamamilə azərbaycanlılaşsa da, bəzi xüsusiyyətlərini hələ də saxlayırlar.[46]

Uzun əsrlər boyu talışlarla azərbaycanlılar arasında mədəni yaxınlaşma baş vermiş, eləcə də talış dilinin ərazisinin daralması müşahidə edilmişdir. Xalq əfsanələri göstərir ki, talış əhalisi vaxtilə Qızılağaca qədər yayılıb və hələ 1830-cu illərdə Lənkəranın çox şimalında talış dilində danışılırmış. Azərbaycanlılarla sıx iqtisadi və mədəni əlaqələrin olması, onların uzunmüddətli və davamlı olaraq Talış ərazisinə girməsi talışlar arasında ikidilliliyin yayılmasına səbəb olmuş, talışlar Azərbaycan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır. Bu, ən çox ticarət yollarında yerləşən talış kəndlərində, hər yerdə Azərbaycan dili nitqi eşidilən, iri bazarı olan kəndlərdə nəzərə çarpırdı. Lənkəran sakini talışlar azərbaycanlıların böyük təsirinə məruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, onların ailələrində talış dili danışılırdı.[47]

Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimlərini və Azərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[48] Azərbaycanlılarla bir yerdə yaşamaq, Azərbaycan ərazisinə miqrasiya, ticarət və iqtisadi əlaqələr Azərbaycan dilinin ləzgilər arasında geniş yayılmasına səbəb olub.[49]

Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlılıq udinlərin həyatının bütün sahələrinə təsir göstərir. Onların arasında Azərbaycan dili geniş yayılmışdır. Udinlər və azərbaycanlılar din fərqliliyinə baxmayaraq, eyni qədim ziyarətgahları (ocaqlar, pirlər) ziyarət edirlər. Udinlərlə azərbaycanlıların doğuş zamanı qadınların şər ruhunu qovmaq haqqında ayinləri üst-üstə düşürdü. Udinlər yarı xristian, yarı-bütpərəst bayramlarında (məsələn, Vardavar) Azərbaycan dilində mahnılar oxuyurdular. Nic kəndinin bölündüyü məhəllələrin adlarının demək olar ki, hamısı azərbaycan dilindədir (Hacıbəyli, Vəzirli, Məlikli, Abdallı və s.)[50]

Patkanov Cənubi Qafqazda boşalardan başqa bütün qaraçıların Azərbaycan dilində danışdığını qeyd etmişdir.[51] İndiki dövrdə Azərbaycan qaraçıları öz dillərini demək olar tamamilə unutmuşdur.[52] Azərbaycanda qaraçı toy və bayramlarında musiqi icrası zamanı Azərbaycan və Avropa musiqi alətlərindən istifadə olunur. Odur ki, qaraçı musiqiçiləri əksəriyyətlə Azərbaycan xalq mahnılarını ifa edirlər.[37]

Qafqazın digər bölgələrində

redaktə
 
Tabasaranlılar. Dərbənd

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[53] Əsrlər boyunca azərbaycanlılardan ayrı yaşayan Dağıstan azərbaycanlıları nəinki öz etnolinqvistik kimliklərini saxlayıblar, həmçinin öz qeyri-türk qonşularını (ərəblər, müsəlman-tatlar, tabasaranlılar) assimilyasiya ediblər.[54] Həmçinin Dərbənddə və Dağıstanın digər şəhərlərində yaşayan farsların Azərbaycan dilini mənimsəməsi və sonradan kimlik şüurunun dəyişməsi nəticəsində azərbaycanlıların sayı artmışdır.[55] Azərbaycan dili Şimali Qafqazda türkləşmənin əsas vasitəsi idi. Rus inqilabı və ondan sonrakı onilliyi də aşan bir müddət ərzində baş verən türkləşmə prosesi dövlət siyasəti nəticəsində dayandırılmışdır.[56]

Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə, azərbaycanlılarla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsəyiblər və tədricən öz doğma dillərini unudublar.[57] Tabasaranlılarda azərbaycan dilinin güclənməsi qonşuluqdan başqa iqtisadi, ailə-məişət (ekzoqam evliliklər), ticarət yollarının azərbaycanlıların ərazisindən keçməsi kimi məsələlərlə də bağlı idi.[58] Beləliklə, tabasaranlıların bir hissəsi (kəndlər: Ərsi, Zil, Gəmeydi, Muqartı, Dərvaq və s.) azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur.[59]

Gürcülərin subetnik qrupu olan Tuşlar uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları qonaqpərəstlik münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu.[60] Dargilər də uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3–4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.[61] Saxurların yaylaqlarının Dağıstanda, qışlaqlarının Azərbaycanda olması Saxur-Azərbaycan ikidilliliyinə (saxurların öz dilləri ilə birlikdə Azərbaycanda dilində də danışması) səbəb olmuşdur.[54]

İranda

redaktə

Müasir dövrdə İranda bir çox türkləşmiş kürd qrupları və az miqdarda, mənşəcə monqol olan qruplar Azərbaycan dilinin müxtəlif çeşidlərini danışır.[62] İran talışları (İran Azərbaycanında yaşayan talışlar) türk dilini ticarət dili olaraq qəbul etmiş, yaşadıqları bəzi ərazilərdə talışların ana dili Azərbaycan dili olmuşdur.[63]

İran Azərbaycanının linqvistik assimilyasiyası müasir dövrdə də davam etmiş, linqvistik sərhəd ərazilərində köhnə dialektlərin yerini türkcə tutmuşdur.[64]

Sovet dövrü

redaktə

Sovet Azərbaycanında linqvistik və mədəni assimilyasiya baş vermişdir.[63] Lakin Azərbaycanda etnik azlıqların sayının azalması sadəcə SSRİ-nin etnik siyasəti ilə əlaqəli deyildi, hələ XIX əsrdə bir çox müsəlman etnoslarının təbii bir proses nəticəsində azərbaycanlılara assimilyasiyası baş verirdi.[40]

Azərbaycan SSR dövlətinin və Bakının azərbaycanlılaşdırılması

redaktə

Stalinin ölümündən sonra İmam Mustafayevin hakimiyyəti dövründə Bakı şəhəri və Azərbaycan SSR dövlət qurumlarının azərbaycanlılaşdırılması prosesi başlanmışdır. Bu siyasət Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə daha da güclənmişdir. Nəticə olaraq, Bakı azərbaycanlılarının sayı artmış, kosmopolit bir şəhər olan Bakıda azərbaycanlıların sayı digər millətlərin (ruslar, ermənilər, yəhudilər və s.) sayını keçmişdir.[65]

Rayonlardan şəhərə köçən azərbaycanlılar 1960-cı illərdən etibarən Bakıda dövlətin mərkəzinə yerləşməyə başlamışdır. Bu dövlətin azərbaycanlılaşmasına (dövlət işlərində azərbaycanlıların sayının artması) gətirib çıxarmışdır. Hər rayon və kəndin Bakıda təhsil alan tələbəsi potensial vəzifə sahibi kimi görülür, ona göstərilən inamı doğrultması gözlənilirdi.[65]

Azərbaycan dilinin tarixən qəbul edilmə səbəbləri

redaktə
Səbəblər
Etnik qrupun adı Ekzoqam evliliklər Dini yaxınlıq Ticarət və iqtisadiyyat Mədəni əlaqələr Qonşuluq Qonaqpərəstlik Köçərilik
Azərbaycan kürdləri  Y  Y  Y
Talışlar  Y  Y
Azərbaycan ləzgiləri  Y  Y
Udilər  Y
Tabasaranlılar  Y  Y  Y
Tuşetilər (gürcü subetnik qrupu)  Y
Dargilər  Y
Saxurlar  Y

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Filologiya məsələləri. Bakı, 2018, № 6. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. "Elm və təhsil" nəşriyyat. [1] Arxivləşdirilib 2023-06-30 at the Wayback Machine
  2. ↑ Guliyeva, V. (2012). Azərbaycan Memarlığının Şah Əsərlərinin Durumu . Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1 (4), 227–239 . DOI: 10.7884/teke.104
  3. ↑ 1 2 Köprülü, 2000. səh. 23-24
  4. ↑ 1 2 3 Golden, 1992. səh. 385–386
  5. ↑ Golden, 1992. səh. 225
  6. ↑ Hostler, 1993. səh. 7
  7. ↑ Hostler, 1993. səh. 18
  8. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Arxivləşdirilib 2013-03-14 at the Wayback Machine М., "Восточная литература", 2002. ISBN 5-02-017711-3
  9. ↑ 1 2 Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 1972. 56–57.
    Orijinal mətn (rus.)
    Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современнaого азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.
  10. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
    Orijinal mətn (rus.)
    начиная с XI—XIII вв. (с эпохи сельджукского и — особенно — монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях Иранского нагорья, в Азербайджане. Ираноязычное население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки — татский, талышский, диалекты Северо-западного Ирана
  11. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 18.
    Orijinal mətn (rus.)
    В Восточном Закавказье к XIV в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански
  12. ↑ Cevat Heyet. "Azerbaycan'ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü". Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Noyabr, 2004. (#accessdate_missing_url)
  13. ↑ Azerbaycan // MEB Islam Ansiklopedisi. — 1979. — Т. 2, вып. 5. — С. 103–105.
  14. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 36
  15. ↑ Закавказье в XI–XV вв. // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: Восточная литература РАН, 1997.
  16. ↑ Laurence Broers. Armenia and Azerbaijan: Anatomy of Rivalry. — Edinburgh University Press, 2019. — С. 86. — ISBN 978 1 4744 5054 6.
  17. ↑ Caucasian Albania: An International Handbook, 2023. səh. 231-232
  18. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
    Orijinal mətn (rus.)
    Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
  19. ↑ Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
    Orijinal mətn (rus.)
    В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
  20. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
    Orijinal mətn (rus.)
    Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
  21. ↑ Hafez F. Farmayan. "The Beginning of Modernization in Iran: The Policies and Reforms of Shah Abbas (1587–1629)". — С. 15.
  22. ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  23. ↑ Encyclopaedia Iranica. E. Yarshater, The Iranian Language of Azerbaijan: "Адари (=азери) утрачивает позиции более быстрыми темпами, чем раньше, так что даже Сефевиды, первоначально ираноязычный клан (как свидетельствует четверостишия шейха Саафи-эль-Дина, их эпонимного предка, и его биография), тюркизировались и приняли тюркский язык. (Adari lost ground at a faster pace than before, so that even the Safavids, originally an Iranian-speaking clan (as evidenced by the quatrains of Shaikh Sáafi-al-din, their eponymous ancestor, and by his biography), became Turkified and adopted Turkish as their vernacular)."
  24. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
    Orijinal mətn (ing.)
    Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
  25. ↑ Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
    Orijinal mətn (ing.)
    Shah Abbas moved his capital from Qazvin to Isfahan. His reigned marked the peak of Safavid dynasty's achievement in art, diplomacy, and commerce. It was probably around this time that the court, which originally spoke a Turkic language, began to use Persian
  26. ↑ Willem Floor and Hasan Javadi The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies
  27. ↑ Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". 2022-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  28. ↑ İnalcık, 2011. səh. 121
  29. ↑ Агеева Р. А. Какого мы роду-племени? Народы России: имена и судьбы. Словарь-справочник. — Academia, 2000. — С. 365. — ISBN 5-87444-033-X.
  30. ↑ И. П. Перушевский. Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века. — Махачкала, 1993. — С. 73–74.
  31. ↑ Ataniyazov, S. Dictionary of the Turkmen ethnonyms. Ylym; Ashgabat. 1988.
  32. ↑ И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949. С. 71.
  33. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
    Orijinal mətn (ing.)
    Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
  34. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  35. ↑ Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N. A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN 5-86871-204-4
  36. ↑ Magalyan, Artak. "Artsakh melikdoms and melik houses in the 17th-19th centuries" (PDF) (erməni). Yerevan. 2007. 177, 207–209. 2023-01-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-06-17.
  37. ↑ 1 2 3 4 Magalyan, Artak. Artsakh melikdoms and melik houses in the 17th-19th centuries (erməni və rus). Yerevan. 2012. 206–209. ISBN 978-9939-60-157-1.
  38. ↑ Babakhanian, Leo. Collected Works. 4. səh. 31.
  39. ↑ Aliyeva, Lala. (2013). Vernacular Islam in Azerbaijan. Humanities and Social Sciences Review, CD-ROM. ISSN: 2165–6258. 2. 145–151. page 146.
  40. ↑ 1 2 Arif Yunus (2004), Ethnic Profile of Post-Soviet Azerbaijan, European Yearbook of Minority Issues, Vol. 4, 2004/5, pp. 481–494.
  41. ↑ Ибрагимов М.-Р. А. К истории формирования дагестанских азербайджанцев // Историко-культурные и экономические связи народов Дагестана и Азербайджана: через прошлый опят взгляд в XXI век. Материалы Международной научно-практической конференции, посвящённой 110-летию со дня рождения Азиза Алиева. — Махачкала, 2007. — С. 73–74.
  42. ↑ Абдуллаев И. Г. О характере и формах проявления двуязычия и многоязычия в Азербайджане (на материале взаимовлияния азербайджанского и иранских языков) // Проблемы двуязычия и многоязычия. — М.: Наука, 1972. — С. 215.
  43. ↑ АКАДЕМИЯ НАУК СССР ИНСТИТУТ ЭТНОГРАФИИ им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ. КАВКАЗСКИЙ ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ СБОРНИК IV. — НАУКА МОСКВА.
  44. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
  45. ↑ Аристова Т. Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк). — М.: Наука, 1966.
  46. ↑ "The Caucasus & Globolization. Volume 4" (PDF). 2018-04-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28.
  47. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 43–44.
  48. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  49. ↑ Ганиева А. М. Очерки устно-поэтического творчества лезгин. — М.: Наука, 2004.
  50. ↑ "Народы Кавказа". — 1962. — Т. II.
  51. ↑ Патка́нов, Керопэ́ Петро́вич. Цыганы. Несколько слов о наречиях закавказских цыган: боша и карачи [Çıqanlar. Zaqafqaziya çıqanlarının dialektləri haqqında bir neçə kəlmə: Boşa və qaraçı] (rus). Санкт-Петербург: Императорская академия наук. 1887. səh. 73. ISBN 978-5-4460-6795-4.
  52. ↑ Kılınçer, Zafer Kemal oğlu. AZƏRBAYCAN QARAÇILARI VƏ TÜRKİYƏ ROMANLARI MUSİQİSİNİN TƏDQİQİ (AZƏRBAYCAN AĞDAŞ-YEVLAX VƏ TÜRKİYƏNİN ÇUKUROVA BÖLGƏLƏRİNİN NÜMUNƏSİNDƏ (PDF) (az.). Bakı: Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası. 2022. səh. 4. 2022-08-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-30.
  53. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world Arxivləşdirilib 2022-03-27 at the Wayback Machine. — Elsevier, 2009. — С. 110–113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  54. ↑ 1 2 Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290–291, 293.
  55. ↑ Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — ISBN 5-02-008808-0. səh 510.
  56. ↑ Golden, 1992. səh. 390
  57. ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  58. ↑ Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX–XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 112.
  59. ↑ М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. Дата обращения: 19 марта 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.
  60. ↑ Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.
  61. ↑ Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
  62. ↑ Johanson, 2021. səh. 52
  63. ↑ 1 2 de Planhol, X. (1987). "Azerbaijan i. Geography". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume III/2: Awāʾel al-maqālāt–Azerbaijan IV. London and New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 205–215. ISBN 978-0-71009-114-7.
  64. ↑ Yarshater, E. Azerbaijan vii. The Iranian Language of Azerbaijan // Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 3. 1988. 238–245. 2019-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-03.
  65. ↑ 1 2 Tural Abdullazadə. "Azərbaycanda modernləşmə prosesi və dövlətin formalaşma dinamikası" (az.). Topçubaşov Mərkəzi. 18-04-2022. 2024-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-17.

Ədəbiyyat

redaktə
  • И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
  • Gippert, J. & Dum-Tragut, J. (2023). Caucasian Albania: An International Handbook. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110794687
  • Golden, Peter B. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. 1992. ISBN 978-3-447-03274-2.
  • Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Hostler, Charles Warren. The Turks of Central Asia (Greenwood Press, November 1993), ISBN 0-275-93931-6.
  • Johanson L. Turcia, the Turkic World. In: Turkic. Cambridge Language Surveys. Cambridge University Press; 2021:41–93.
  • M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlılaşdırma&oldid=7864097"