Entoni İden
Entoni İden (ing. Robert Anthony Eden; 12 iyun 1897[1][2][…] – 14 yanvar 1977[1][2][…]) — Britaniya dövlət xadimi, Böyük Britaniya Mühafizəkarlar Partiyası (Böyük Britaniya) üzvü. 1935-1938-ci illərdə (Boldvin kabineti), 1940-1945-ci illərdə (Çörçillin hərbi hökuməti) və 1951-1955-ci illərdə xarici işlər naziri, 1951-1955-ci illərdə baş nazirin müavini 1955-1957-ci illərdə Böyük Britaniyanın baş naziri olub. O, nasistlərin bütün Avropa yəhudilərini məhv etmək planlarını bütün dünyaya ilk çatdıranlardan biri idi. O, bir neçə yüz min yəhudini Holokostdan xilas etməklə tanınır.
| Entoni İden | |
|---|---|
| ing. Anthony Eden | |
.jpg) İden 1940-cı illərin reklam portretində | |
| 6 aprel 1955 – 9 yanvar 1957 | |
| Əvvəlki | Uinston Çörçill |
| Sonrakı | Harold Makmillan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum adı | Robert Anthony Eden |
| Doğum tarixi | 12 iyun 1897[1][2][…] |
| Vəfat tarixi | 14 yanvar 1977[1][2][…] (79 yaşında) |
| Vəfat səbəbi | qaraciyər xərçəngi |
| Dəfn yeri |
|
| Partiya | |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, diplomat, Əsilzadəlik |
| Hərbi xidmət | |
| Qoşun növü | Britaniya Ordusu[d][3] |
| Döyüşlər | |
| Rütbəsi | mayor |
|
|
|
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı redaktə
Entoni İden 12 iyun 1897-ci ildə İngiltərənin şimal qraflıqlarından birində - Durhamda yerləşən Vindlistone Hall ailə mülkündə anadan olub. Entonin atası, 7-ci Baron Eden Villiam, Sybil Grey ilə evli idi. Qrey ailəsinin nümayəndələri də yüksək dövlət vəzifələrində çalışıblar. Entoni ailənin dördüncü övladı idi. Atası sərt xasiyyətli idi. Entoniyə atasından təkcə rəssamlıq sevgisi deyil, həm də çətin xarakteri miras qalıb. Məlumdur ki, İdendə gərginlik və yorğunluq bəzən qıcıqlanma ilə nəticələnirdi. Səkkiz yaşında Entoni Cənubi Kensinqtondakı hazırlıq məktəbinə, bir il sonra isə ingilis zadəganlarının uşaqlarının tərbiyə olunduğu Surrey qraflığındaki Sandroyddakı internat məktəbinə göndərildi. Dörd il burada qaldı. Həmyaşıdları arasında o, fərqlənmirdi. Bununla belə, Entoninin təhsilini davam etdirdiyi Etonda o, nümunəvi, intizamlı, lakin parlaq tələbə deyildi[4].
Birinci dünya müharibəsi redaktə
Məktəbdən düz 18 yaşı tamam olan kimi Eden Birinci Dünya Müharibəsi cəbhəsinə könüllü kimi getdi. Con və Nikolay qardaşları döyüşlərdə həlak oldular. Entoninin xidməti 1915-ci ilin sentyabrında piyada batalyonunda başladı. İden, 1916-cı ilin ortalarında Somme-də itkilərdən sonra getdikcə daha çox londonlularla əvəzlənən Durham qraflığındakı kənd fəhlələrindən işə götürülən Kitnecer Ordusu birliyi olan Kral Tüfəng Korpusunun (KRRC) 21-ci (Yeoman Tüfəngləri) Batalyonunda xidmət etməyə başladı. O, 2 noyabr 1915-ci ildə (29 sentyabr 1915-ci il tarixinə qədər) müvəqqəti ikinci leytenant rütbəsinə yüksəldi. Onun batalyonu 41-ci diviziyanın tərkibində 4 may 1916-cı ildə Qərb Cəbhəsinə keçdi. 31 may 1916-cı ildə İdenin kiçik qardaşı Midshipman Villiam Nicholas İden, Jutland döyüşü zamanı HMS İndefatigable gəmisində 16 yaşında döyüş zamanı öldürüldü. O, Plimut Dəniz Memorialında yad edilir. 19 yaşında Qərb Cəbhəsinin ən gənc adyutantı idi. Noyabrın 19-da İden müvəqqəti kapitan rütbəsi ilə Baş Qərargahın 3-cü dərəcəli zabiti (GSO3) kimi Baş Qərargaha köçürüldü. O, 1917-ci il noyabrın ortaları ilə 1918-ci il martın 8-i arasında İkinci Ordu qərargahında xidmət etdi, İtaliyada xidmətdən məhrum oldu (çünki 41-ci diviziya İtaliyanın İkinci Ordusu Kaporetto döyüşündə məğlub edildikdən sonra oraya köçürülmüşdü). İden Qərb Cəbhəsinə qayıtdı, çünki böyük bir Alman hücumu qaçılmaz idi, yalnız onun keçmiş batalyonunun Britaniya Ordusunun kəskin işçi qüvvəsi çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün bu ordu lazım idi. O, müharibənin sonunda parlamentə namizəd olmağı düşünürdü, lakin bunun mümkün olması üçün ümumi seçkilər çox tez təyin olunmalı idi. Almaniya ilə barışıqdan sonra o, 1918-1919-cu illərin qışını öz briqadası ilə birlikdə Ardenlərdə keçirdi. 28 mart 1919-cu ildə 99-cu Piyada Briqadasının briqada mayoru vəzifəsinə keçdi. İden Daimi Orduda bir komissiyaya müraciət etməyi düşünürdü, lakin ordunun bu qədər sürətlə daralması ilə bunları əldə etmək çox çətin idi. O, əvvəlcə anasının Oksfordda oxumaq təklifini rədd etdi. O, vəkil olmaq fikrini də rədd etdi. Bu mərhələdə onun üstünlük verdiyi karyera alternativləri yepiskop Oklend parlamentində, Şərqi Afrikada Dövlət Xidmətində və ya Xarici İşlər Nazirliyində olmaq idi. 13 iyun 1919-cu ildə ordudan tərxis olundu. O, kapitan rütbəsini saxladı.
Tərxis olunduqdan sonra İden Oksforda, Christ Church College-ə daxil oldu və qeyri-adi bir ixtisası - Şərq dillərini seçdi. O, fars və ərəb dillərini öyrənib. Şərqi bilmək diplomatik xidmətdə irəliləyiş üçün yaxşı perspektivlər açdı[5].
Xarici İşlər Naziri redaktə
1923-cü ildə İden Mühafizəkarlardan Uorvikdən və Liminqtondan parlamentə seçildi və 1926-cı ildə Xarici İşlər Naziri Ostin Çemberlenin parlamentin şəxsi katibi oldu. 1931-ci ildə İden xarici işlər nazirinin müavini, 1934-cü ildə Lord Privy Seal və 1935-ci ildə Millətlər Liqası üzrə nazir olub. Con Simon, sonra Samuel Hoare altında işləyən İden sülh kampaniyası ilə tanındı. O, sakitləşdirmə siyasəti ilə razılaşmadığını bildirdi və 1935-1936-cı illər İtaliya-Efiopiya müharibəsi ilə bağlı Hoarenin mövqeyinə etiraz etdi. 1935-ci ildə Hoare istefa verəndə İden Xarici İşlər Naziri oldu və 1938-ci ilə qədər bu vəzifədə qaldı. O, N.Çemberlenin siyasətinə etiraz olaraq istefaya getməyə məcbur oldu. Müharibə başlayanda İden hökumətə qayıtdı və Dominion İşləri üzrə Nazir oldu, 1940-cı ildə V. Çörçill hökumətində Müharibə Departamentinə rəhbərlik etdi. Elə həmin 1940-cı ildə Xarici İşlər Naziri təyin edildi və 1945-ci ilə qədər bu vəzifədə qaldı.
İkinci dünya müharibəsi redaktə
Müharibə başlayandan iki gün sonra, 3 sentyabr 1939-cu ildə İden əksər ərazilərdən fərqli olaraq, aktiv xidmətə səfərbər olmadı. Bunun əvəzinə o, Dominion İşləri üzrə Dövlət Katibi kimi Çemberlen hökumətinə qayıtdı və o, İkinci Avstraliya İmperator Qüvvələrini yoxlamaq üçün 1940-cı ilin fevralında Fələstinə səfər etdi. Lakin o, Hərbi Nazirlər Kabinetində deyildi. Nəticədə, Narvik debatından və Çörçill baş nazir olduqdan sonra 10 may 1940-cı ildə Çemberlen istefa verəndə o, baş nazirliyə namizəd deyildi. Çörçil İdeni Müharibə üzrə Dövlət Katibi təyin etdi. 1940-cı ilin sonunda İden Xarici İşlər Nazirliyinə qayıtdı və 1941-ci ildə Siyasi Müharibə İcraiyyə Komitəsinin icraiyyə komitəsinin üzvü oldu. O, Çörçillin ən yaxın sirdaşlarından biri olsa da, müharibə dövründə onun rolu məhdudlaşdırıldı, çünki Çörçil özü ən mühüm işlərə rəhbərlik edirdi. 1942-ci ildə İdenə İcmalar Palatasının Rəhbəri kimi əlavə rol verildi. O, 1942-ci ildə Yaxın Şərqdə Ali Baş Komandan Hindistanın vitse-prezidenti də daxil olmaqla müharibə zamanı və ondan sonra müxtəlif digər əsas vəzifələr üçün nəzərdə tutulmuşdu. 1944-cü ildə İden Tolstoy Konfransında Sovet İttifaqı ilə danışıqlar aparmaq üçün Moskvaya getdi. İden həmçinin Almaniyanın sənayesizləşdirilməsi üçün Morgenthau Planına qarşı çıxdı. 1942-1945-ci illərdə İden İcmalar Palatasının lideri idi.
Baş nazir redaktə
1951-ci ildə Mühafizəkarlar hakimiyyətə qayıdanda İden yenidən xarici işlər naziri vəzifəsini aldı və baş nazirin müavini oldu (Çörçill hökumətində). 1954-cü ildə Koreyada sülh yolu ilə nizamlanma və Hind-Çində (Vyetnam, Laos və Kamboca) müharibəyə son qoyulması məsələsini müzakirə edən Cenevrə Konfransının (1954) və təhlükəsizlik üzrə London konfransının (sentyabrda) işində mühüm rol oynadı. İden 1955-ci il aprelin 6-da Çörçillin istefasından sonra baş nazir oldu. Onun bu vəzifədə fəaliyyəti seçicilərin dəstəyi ilə başladı, lakin 1956-cı ildə baş nazirin populyarlığı xeyli azaldı. 1956-cı ilin martında arxiyepiskop III Makarios qovulduqdan sonra Kiprdə vəziyyət xeyli pisləşdi, ilin sonuna qədər adada iğtişaşlar, tətillər və qanlı atışmalar baş verdi. İyul ayında prezident Nasser Misirdəki Süveyş Kanalı Şirkətini milliləşdirərək İngiltərənin Şərqdəki həyati kommunikasiyalarını təhlükə altına qoydu. BMT-nin danışıqlar prosesinə başlamaq cəhdləri İsrail, İngiltərə və Fransanın Misirə qəfil hücumu ilə boğuldu. Bir neçə gün ərzində Port-Səid ərazisini işğal edən Böyük Britaniya və Fransa ilin sonuna qədər bu ərazini BMT-nin nəzarətinə keçirməyə məcbur oldular. Dünya ictimai rəyi, xüsusən ABŞ-də güc tətbiqinə qarşı çıxdı və İdenin nüfuzuna ciddi zərbə vuruldu. Kipr və Misirdəki problemləri həll edə bilməyən İden 1957-ci il yanvarın 10-da istefa verdi. 1954-cü ildə İden II Yelizaveta tərəfindən Qarter Ordeninə təqdis edildi (1350-ci ildən bu ada layiq görülən yeddinci titulsuz şəxs oldu) və 18 iyun 1956-cı ildə onun Cəngavərlər rütbəsinə yüksəldilməsinin rəsmi mərasimi keçirildi. Sifariş yerinə yetirildi. 1961-ci ilin iyulunda o, həmyaşıd rütbəsinə qaldırıldı və Earl of Avon titulunu aldı[6].
Ölümü redaktə
1976-cı ilin dekabrında Lord Avon, indi İden olduğu kimi, Milad və Yeni ili Averell və Pamela Harrimanla keçirmək üçün həyat yoldaşı ilə birlikdə Birləşmiş Ştatlara səyahət edəcək qədər yaxşı hiss edirdi. Lakin ABŞ-yə çatdıqdan sonra səhhəti sürətlə pisləşdi. Baş nazir Ceyms Kallaqan artıq Amerikada olan RAF təyyarəsini Mayamiyə yönləndirmək və Avon evinə uçmaq üçün təşkil edir. Lord Avon 14 yanvar 1977-ci ildə 79 yaşında, Uiltşirdəki Alvediston malikanəsindəki evində, sümüklərə və mediastinal düyünlərə metastatik prostat karsinomasından ölür. Onun vəsiyyəti 92,900 funt sterlinq (2021-ci ildə 614,039 funt-sterlinqə ekvivalent) olan mülkü ilə 17 mart Müqəddəs Patrik Günündə sübuta yetirildi. O, Ebble çayının mənbəyində, 'Rose Bover'dən cəmi üç mil yuxarıda, Viltshire, Alvedistonda Müqəddəs Məryəm kilsəsinin həyətində dəfn edildi. Lord Avonun sənədləri Birmingem Universitetinin Xüsusi Kolleksiyalarında saxlanılır. Ölümündən sonra Avon Çörçillin Müharibə Kabinetinin sağ qalan sonuncu üzvü idi. Avonun sağ qalan oğlu, 1961-1977-ci illərdə Vikont İden kimi tanınan Avonun 2-ci Qrafi Nikolas İden (1930-1985) həm də 54 yaşında QİÇS-dən ölənə qədər siyasətçi və Tetçer hökumətində nazir olub.
İstinadlar redaktə
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 Anthony Eden // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 3 4 5 Oxford Dictionary of National Biography (ing.). / C. Matthew Oxford: OUP, 2004.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-25.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-25.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-25.