Ermənistan konstitusiyası
Ermənistanın Konstitusiyası 5 iyul 1995-ci ildə keçirilmiş olan ümummilli erməni referendumu nəticəsində qəbul edilmişdir.[1] Bu konstitusiya Ermənistanı demokratik, suveren, sosial və konstitusiyalı bir dövlət kimi qurmuşdu. İrəvan ölkənin paytaxtı olaraq təyin olunmuşdur. Hakimiyyət nümayəndələrinin seçilməsi hüququ birbaşa səsvermə yolu ilə həyata keçirilmə yolu ilə vətəndaşlara verilmişdir. Konstitusiya statusunun dəyişdirilməsi və ya sərhədlərin dəyişdirilməsi ilə bağlı qərarlar yenə də, referendum yolu ilə səsvermə əsasında Ermənistan vətəndaşlarının ixtiyarına verilmişdir. 1995-ci il konstitusiyasında 117 maddə vardır. 27 noyabr 2005-ci ildə ümummilli konstitusiya referendumu keçirilmişdir və düzəlişlər edilmiş yeni bir konstitusiya qəbul edilmişdir.[2] 6 dekabr 2015-ci il tarixində keçirilmiş növbəti ümumxalq səsverməsindən sonra yenidən konstitusiyada dəyişikliklər edilmiş və beləliklə də, dövlətin siyasi quruluşu yarı prezident respublikası sistemindən parlamentli respublikaya dəyişdirilmişdir.
2005-ci il noyabr Konstitusiyasına görə Respublika Prezidenti Milli Məclisdəki yerlərin bölgüsü və parlament fraksiyaları ilə məsləhətləşmələr əsasında Baş Naziri təyin edir.[3] Ermənistan Prezidenti, Baş nazirin tövsiyəsi ilə Hökumət üzvlərini təyin edir (və ya vəzifəsindən azad edir). Prezidentin konstitusiya səlahiyyətlərini nəzərə alaraq, Ermənistanı yarı prezident respublikası hesab etmək olar.
Erkən konstitusiya tarixi və 1995-ci il konstitusiyasının hazırlanması
redaktəMüstəqillikdən dərhal sonra, Sovet İttifaqının 1977-ci il konstitusiyasının bir nüsxəsi olan Ermənistan SSR-in 1978-ci il konstitusiyası, konkret qanunvericiliyin dəyişdirildiyi bəzi hallar istisna olmaqla qanuni qüvvədə qaldı. 1992-ci ilin sonunda prezident və APM parlament nümayəndələri konstitusiya layihəsini təqdim etdilər. 1993-cü ilin martında yenidən işlənmiş bir versiyanı irəli sürdülər. Sonra təxminən bir illik işlərdən sonra, Ermənistan İnqilabi Federasiyasının (ARF) rəhbərlik etdiyi altı müxalifət partiyasının bir bloku (hissəsi) 1994-cü ilin yanvarında parlamentin səlahiyyətlərini genişləndirəcək, prezidentin səlahiyyətlərini məhdudlaşdıracaq, eyni zamanda yerli idarəetmə orqanlarının da səlahiyyətlərini artıracaq alternativ bir konstitusiya təqdim etdi. Bu konstitusiyaya görə dünyanın hər yerində yaşayan ermənilərə respublikanın idarə olunmasında iştirak etmək hüququ verilməli və 1915-ci ildə baş vermiş olan erməni soyqırımının beynəlxalq səviyyədə tanınmasına nail olunmalı idi. 1994-cü ilin əvvəllərində, parlament konstitusiyanın son versiyasını qəbul etməzdən əvvəl müşahidəçilər uzun bir mübarizənin şahidi oldular.[4]
Konstitusiyanın quruluşu
redaktəErmənistan Respublikasının Konstitusiyası preambula (ön söz) və 9 fəsildən ibarətdir. Preambula konstitusiyanın ümumi prinsiplərini və məqsədlərini bildirir. (Ermənistan xalqının, Ermənistanın İstiqlal Bəyannaməsində təsbit olunmuş, Ermənistan dövlətçiliyinin təməl prinsiplərinə və milli məqsədlərinə əsaslanan, öz suveren dövlətinin bərpası ilə bağlı müqəddəs istəyini həyata keçirən, Vətənin, firavanlığın, vətəndaş həmrəyliyinin güclənməsinə həsr olunmuş, ümumbəşəri dəyərlərə sadiqliyini təsdiqləyən, Ermənistan Respublikasının Konstitusiyasını qəbul etmişdir). Preambula həm də hüquqi baxımdan əhəmiyyətlidir, çünki 1991-ci il avqustun 23-də qəbul edilmiş Ermənistanın Müstəqilliyi haqqında Bəyannaməyə istinad edir və bununla da erməni dövlətçiliyinin prinsip və məqsədlərini konstitusiya-hüquqi səviyyəyə qaldırır.
Fəsil 1: Konstitusiya nizamının əsasları.
redaktəBu fəsildə dövlətin mahiyyəti (suveren, demokratik, sosial, hüquqi dövlət), xalqın gücü, dövlət tərəfindən insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması halları, bütün digər qanuni aktlarla konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəyə malik olması, onun dərhal təsiri etməsi göstərilir. Həmçinin hakimiyyətdə səlahiyyətlərin bölünməsi və balanslaşdırılma prinsipi, siyasi, iqtisadi və sosial sistemlərin əsasları, kilsənin dövlətdən ayrılması, silahlı qüvvələrin statusu, dövlətin inzibati-ərazi təşkili, rəsmi dil, dövlət rəmzləri və kapital kimi məsələlər də bu bölmədə göstərilmişdir.
Fəsil 2. İnsan hüquqları və vətəndaşların əsas hüquqları və azadlıqları.
redaktəBeynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş normalara uyğun olaraq təsdiqlənmiş əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları. Bu fəsildə insan və vətəndaş hüquqları ilə azadlıq hüquqları şəxsi, siyasi, vətəndaş və sosial-iqtisadi hüquqlara bölünür. Bu fəsildə ayrıca şəxsin və vətəndaşın xüsusi vəzifələri, yəni hər bir şəxsin qanunla müəyyən edilmiş qaydada və miqdarda vergi ödəməsi, digər məcburi ödənişlər etməsi, Konstitusiyaya və qanunlara əməl etməsi, hüquqlara hörmət etməsi, başqalarının azadlığı və ləyaqəti, habelə hər bir vətəndaşın qanunla müəyyən edilmiş qaydada Ermənistan Respublikasının müdafiəsində iştirak etməsi vəzifəsi müəyyənləşdirilmişdir.
Fəsil 3: Respublika Prezidenti
redaktəRespublika Prezidentinin statusunu, səlahiyyətlərini, seçki qaydasını və səlahiyyət müddətini, Prezidentliyə namizəd üçün tələbləri müəyyənləşdirir. Respublika Prezidentliyinə, Milli Məclis, yerli özünüidarəetmə orqanlarına keçirilən seçkilər, habelə referendumlar ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ ilə gizli səsvermə yolu ilə aparılır.
Fəsil 4: Məclis
redaktəQanunverici orqanın statusunu, səlahiyyətini, seçki prosedurunu, deputatların statusunu və seçki qaydasını, qanunverici prosesi müəyyənləşdirir.
Fəsil 5: Hökumət
redaktəİcra hakimiyyətinin — hökumətin səlahiyyətlərini və prosedurlarını müəyyən edir.
Fəsil 6. Məhkəmə Hakimiyyəti
redaktəMəhkəmə sisteminin quruluşunu, onun təşkili qaydasını, Konstitusiya Məhkəməsinin formalaşması qaydasını və səlahiyyətlərini, habelə məhkəmə orqanlarından ayrı olan Ermənistan Respublikası Prokurorluğunun səlahiyyətlərini və Baş prokurorun təyin edilməsi qaydasını müəyyənləşdirir.
Fəsil 7. Yerli özünüidarəetmə
redaktəYerli özünüidarəetmənin icmalara, icmanın yerli əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin Konstitusiya və qanunlara uyğun olaraq sakinlərinin rifahını təmin etmək üçün həll etmək hüququna və səlahiyyətlərinə zəmanət verir. Yerli özünüidarəetmə orqanları cəmiyyətin və məclisin rəhbəri, səlahiyyətləri, icmaların maliyyələşdirilməsinin əsası və icmalara hökumətin nəzarəti kimi müəyyən edilir.
Fəsil 8. Konstitusiyanın qəbul edilməsi, dəyişdirilməsi və referendum
redaktəKonstitusiyanın yalnız Milli Məclisin tövsiyəsi və ya razılığı ilə Respublika Prezidenti tərəfindən təyin ediləcək referendum yolu ilə qəbul ediləcəyi və dəyişdirilməsi göstərilir. Referendum yolu ilə qanunlar qəbul oluna bilər, sonra referendumla dəyişdirilə bilər. Referendum üçün əsasları da müəyyənləşdirir.
Fəsil 9. Nəticə və keçid müddəaları.
redaktəKonstitusiya dəyişiklikləri ilə əlaqəli keçid müddəalarını müəyyənləşdirir.
Konstitusiyanın əsas müddəaları
redaktəKonstitusiyanın 117 maddəsi doqquz fəsildən ibarətdir. 2–5-ci fəsillər Əsas hüquq və azadlıqlara (fəsil 2), Respublika Prezidentinə (fəsil 3), Milli Məclisə (fəsil 4), Hökumətə (5-ci fəsil) və Məhkəmə Hakimiyyətinə (fəsil 6) aiddir.[5] Onların əsas müddəaları burada ümumiləşdirilmişdir.
Əsas hüquq və azadlıqlar
redaktəBuradakı məzmun.
Respublika Prezidenti
redaktəErmənistan prezidenti (Ermənicə: Հայաստանի Նախագահ , Romanizasiya: Hayastani Nakhagah ) dövlət başçısıdır və eyni zamanda Ermənistanın müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün zaminidir. Ermənistan Prezidenti cəmi bir dəfə yeddi il müddətinə Ermənistan Milli Məclisi tərəfindən seçilir.[6] Ermənistanın parlament sistemində Prezident sadəcə bir şəxsiyyətdir, əksər siyasi səlahiyyətlər Parlamentə və Baş Nazirə verilmişdir. Prezident isə daha çox rəsmi mərasimlər zamanı görünür.
Baş nazir
redaktəErmənistanın baş naziri Ermənistanın hökumət başçısı və Ermənistanın hökumətinin ən yüksək vəzifəli naziri hesab olunur. Baş nazir Konstitusiya tələbləri çərçivəsində Ermənistan hökumətinin və "Hökumət siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir, hökumətinin fəaliyyətini idarə edir, hökumət orqanlarının və üzvlərinin işini əlaqələndirir." Konstitusiyaya uyğun olaraq, Baş nazir, ölkənin müdafiə siyasətinin əsas istiqamətlərini təyin edən dövlət qurumu olan Ermənistan Respublikasının Təhlükəsizlik Şurasına rəhbərlik edir; beləliklə də, Baş nazir həm də, səmərəli şəkildə Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı səlahiyyətlərini də icra edir.[7]
2015-ci il konstitusiyasına görə Baş nazir Ermənistan siyasətində ən güclü və nüfuzlu şəxsdir. Baş nazir Ermənistan prezidenti tərəfindən Milli Məclisin səsverməsi ilə təyin edilir. Baş nazir Parlament tərəfindən keçirilmiş olan etimadsızlıq səsverməsi ilə vəzifəsindən uzaqlaşdırıla bilər. 2015-ci ildə təşkil edilən konstitusiya referendumunda vətəndaşların parlament respublikasının lehinə səs verməsi ilə ölkə parlamentli respublika olmuşdur.
Milli Məclis
redaktəErmənistan Respublikasının Milli Məclisi (Ermənicə: Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողով, Romanizasiya: Hayastani Hanrapetyut'yan Azgayin zhoghov) və ya sadəcə Ազգային ժողով, ԱԺ Azgayin Zhoghov, AZh), həmçinin rəsmi adı ilə Ermənistan parlamenti. (Ermənicə: խորհրդարան, Romanizasiya: khorhrdaran) Ermənistan hökumətinin qanunverici qolu .
Hökumət
redaktəErmənistan Respublikasının Hökuməti (Ermənicə: Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն) Ermənistanda hökumətin icra qoludur. Bu Ermənistan baş nazirinin başçılıq etdiyi Ermənistandakı hökumət nazirlərinin, ali şurasıdır (icra şurası).
Məhkəmə Hakimiyyəti
redaktəErmənistan Məhkəmə Hakimiyyəti Ermənistan qanunlarının şərh və tətbiqi ilə məşğul olur. Hakimiyyət bölgüsü doktrinasına əsasən məhkəmə hakimiyyəti məhkəmə hakimiyyətini parlamentin qanunverici hakimiyyətindən və baş nazirin icra hakimiyyətindən ayrıca həyata keçirir. Konstitusiyaya uyğun olaraq, Ali Məhkəmə Şurasının rəhbərlik etdiyi iyerarxik bir quruluşa malikdir.
Ermənistan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinə əsasən, Ermənistanda məhkəmə hakimiyyəti yalnız məhkəmələr tərəfindən üç səviyyəli məhkəmə sistemi vasitəsi ilə həyata keçirilir, onun məhdudiyyətsiz həyata keçirilməsinin qarantı Ermənistan Ali Məhkəmə Şurasıdır.[8]
Azlıqlar
redaktəKonstitusiya parlamentdə etnik azlıqlar üçün dörd yer ayırır, bunların hər biri müvafiq olaraq ruslar, yezidilər, assurilər və kürdlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.[9]
İstinadlar
redaktə- ↑ The First Constitution of Armenia (5 July 1995) Arxiv surəti 1 avqust 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 1 avqust 2009 at the Wayback Machine
- ↑ "The Constitution of Armenia (27 November 2005)". 17 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 September 2019.
- ↑ The Constitution of Armenia (27 November 2005), Chapter 3: The President of the Republic, Article 55 Arxiv surəti 22 may 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2008-12-25 at the Wayback Machine.
- ↑ [csref|country=armenia|section=The Constitution|author=Glenn E. Curtis and Ronald G. Suny]
- ↑ "Armenia 1995 (rev. 2005)". Constitute. 1 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 March 2015.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-14.
- ↑ LLC, Helix Consulting. "Constitution of the Republic of Armenia - Library - The President of the Republic of Armenia [the official site]". www.president.am (ingilis). 2017-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-10.
- ↑ "Supreme Judicial Council of the Republic of Armenia". 2019-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-14.
- ↑ Edwards, Maxim. "Armenia: Ethnic Minorities Gain a Voice in Parliament". EurasiaNet. August 2, 2017. 2017-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-02.