 |
Bu məqalənin bəzi məlumatlarının mənbəsi göstərilməmişdir.
Daha ətraflı məlumat üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə baxa və məqaləyə uyğun formada mənbələr əlavə edib Vikipediyanı zənginləşdirə bilərsiniz. |
Ermənilər (erm. հայեր)– Qafqaz və Yaxın Şərqdə xalq. Özlərini "Hay", ölkələrini "Hayastan" adlandırırlar. Ermənistan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirlər. Bundan əlavə İran, Türkiyə, Livan, Suriya, və Azərbaycanda da məskunlaşmışlar. Sayları 2010-cu ilə olan təxminlərə əsasən 11 milyon nəfərdir. Ermənistandankı ermənilərin sayı rəsmi rəqəmlərə görə 3 milyona yaxındır. Türkiyədə ermənilərin sayı müxtəlif mənbələrə görə 35000 ilə 50000 arasında olub, demək olar ki, hamısı İstanbul və ətrafında yaşamaqdadır. Azərbaycanda isə təxminən 120,7 min erməni yaşamaqdadır, onların demək olar ki, hamısı Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı işğal olunmuş rayonlarda məskunlaşmışdır. 19-cu əsrə kimi əksəriyyəti Osmanlı İmperiyası və İranda yaşayan ermənilər bu dövrdən sonra müxtəlif səbəblərdən dünya ölkələrinə səpələnib və bu səpələnmə nəticəsidə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan erməni topluluqlarına erməni diasporası adı verilib. Erməni diasporasının ən güclü olduğu ölkələr ABŞ, Rusiya və Fransadır. İran və Türkiyədəki ermənilər özlərini diaspora saymırlar. Dindarları əsasən Erməni Qriqorian kilsəsinə etiqad edir.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ümumi sayı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 6 000 000[1] - 8 000 000[2] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dili | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Mündəricat
Məskunlaşma areallarıRedaktə
AzərbaycanRedaktə
Azərbaycanın faktiki nəzarətində olan ərazilərdə 1999–cu il siyahıyaalınması zamanı 659 nəfər, 2009–cu il siyahıyaalınması zamanı isə 220 nəfər öz etnik mənsubiyyəti erməni olaraq göstərmişdir.[q 1]
GürcüstanRedaktə
RusiyaRedaktə
TacikistanRedaktə
21-30 sentyabr 2010-cu il ümumtacikistan əhali siyahıyaalınmasına əsasən 7.564.502 nəfər olan ölkə əhalisinin 434 nəfəri etnik ermənilərdən ibarətdir.[18]
FransaRedaktə
TürkiyəRedaktə
2008-ci ilə olan məlumata əsasən Türkiyənin təxminən 60.000 erməni kökənli vətəndaşı vardır.[14] Bundan əlavə təxminən 100.000 nəfər Ermənistan vətəndaşı qeyri-qanuni olaraq Türkiyədə işçi olaraq çalışmaqdadır.[19]
İranRedaktə
- 1966[20]-cı ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən 25.078.923 nəfər İran əhalisinin 108.421[20] nəfəri və ya əhalinin 0.43%-i ermənilərdən ibarət idi. Onların 72.121[20] nəfəri Tehran şəhərində məskunlaşmışdı.
- 1996-cı ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən 60.055.488[21] nəfər İran əhalisinin 59.788.791[22] nəfəri (və ya əhalinin 99.55%[21]-i) müsəlman, 78.745[22](qadın: 39.267 nəfər, kişi: 39.478 nəfər) nəfəri (və ya əhalinin 0.13%-i) xristian (əsasən erməni və assuriyalı), 27.920[22] nəfəri (və ya əhalinin 0.05%-i) zərdüşti, 12.737[22] nəfəri (və ya əhalinin 0.02%-i) musəvi, 147.295 nəfəri (və ya əhalinin 0.25%-i) isə digər dinlərə etiqad edənlər olmuşdur .[22]
- 2006-cı ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən 70.495.782 nəfərlik İran əhalisinin 99.43%-ni müsəlmanlar, 0.16%-ni (109.415 nəfər - qadın: 54.664 nəfər, kişi: 54.751 nəfər) xristianlar, 0.03%-ni zərdüştilər, 0.01%-ni musəvilər, 0.37%-ni isə digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edir.[23]
SuriyaRedaktə
2012-ci ilə olan təxminə əsasən Suriyada 70.000-80.000 nəfər dolayında erməni diasporu yaşamaqdadır.[24] Onların yarıya qədəri Hələb şəhərində məskunlaşıbdır. 2010-cu ildə onların bir hissəsi Zəngilan rayonuna gətirilmişdir.
İraqRedaktə
2003-cü ildə ABŞ İraqda hərbi əməliyyatlara başladığı zaman bu ölkədən 25.000-dən çox erməni yaşasa da, müharibənin təsiri ilə ölkədə yaşayan ermənilərin 40%-ə qədəri digər ölkələrə köç etmişdir.[25] 2012-ci il üçün İraqda ermənilərin sayı 15.000-16.000 nəfər dolayında qiymətləndirilir.[25]
LivanRedaktə
2007-ci ilin sonuna olan rəsmi təxminə əsasən Livan əhalisi 3.759.136 nəfərdir .[26] 2005-ci ilə olan məlumata əsasən ölkədə 116.214 nəfər erməni yaşayır.[11] Onların 88.601 nəfəri qreqoryan, 20.259 nəfəri katolik, 7.354 nəfəri isə protestantdır .[11] Erməni toplumu Livan parlamentində 6 qriqoryan millət vəkili ilə təmsil olunur .[11] Siyasi-hərbi münaqişələr və sosial vəziyyətin pisləşməsi Livandakı erməni diasporasının ABŞ başda olmaqla Şimali Amerikaya, Avropa Birliyi ölkələrinə və Avstraliyaya köçünü sürətləndirmişdir, bu səbəbdən erməni əsilli əhalinin sayı artım göstərməyərək ildən ilə azalmaqdadır.
MisirRedaktə
Bəzi məlumatlara əsasən Misirdə 2010-cu ilə olan təxminlərə əsasən 6.000-11.000 nəfər arası erməni əsilli əhali yaşamaqdadır.[27]
EfiopiyaRedaktə
SudanRedaktə
Məxəzlərdə ermənilər Sudan ərazisində ilk dəfə XVII-XVIII əsrlərdə xatırlanırlar.[28] Bununla belə bu ölkədə erməni cəmiyyəti XIX əsrin ikinci yarısında formalaşmağa başlamışdır.[28] Ənənəvi olaraq erməni cəmiyyəti Sudanın Xartum, Omdurman və Qadarif şəhərlərində cəmləşmişdir.[28] Sudanda ilk erməni məktəbi 1930-cu ildə əsasən məsihi etiqadlı əhaliyə sahib Qadarif şəhərində yaradılmışdır.[28] 1956-cı ildə paytaxt Xartumda "Erməni gimnaziyası" yaradılsa da 1977-c ildə mərkəzi hökumət tərəfindən bağlanıldı.[28] 1957-ci ildə Sudanda Müqəddəs Qriqori erməni kilsəsi açıldı.[28] 1965-ci ildə Sudanda erməni diasporasının sayı 2.3 min nəfərdən çox idi.[28] Sudanda mövcud olan erməni cəmiyyətinin önəmli hissəsini Türkiyədən, həmçinin Misir və Efiopiyadan bura köçmüş əhalinin varisləri təşkil edirdi.[28] Efiopiya və Misirdə olduğu kimi Sudanda da ermənilər müəyyən dərəcədə yerli məsihi etiqadlı həbəş və kopt kökənli əhali ilə qaynayıb-qarışmışdı.[28] 2003-cü ildə baş vermiş Darfur hadisələri zamanı 300 nəfər erməni əsilli əhali də ödürüldü.[28] Hələ bu hadisəyə qədər ölkədə milliləşdirmə haqqında qanunun qəbulu ilə ermənilər ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Misir və Fransaya köç etməyə başlamışdılar.[28] Ancaq Darfur hadisələri ilə bu köç kütləvi xarakter almış və beləliklə 2011-ci ilə olan məlumata əsasən ölkədə 50 nəfər erməni əsilli əhali qalmışdır.[28] Qalan əhali isə 60 % yaşlılardan ibarətdir.[28]
BraziliyaRedaktə
Braziliyanın statistika xidmətinin məlumatına əsasən 1885-c ildə ölkədəki ermənilərin sayı 100 nəfərdən çox deyildi.[29]
Erməni diliRedaktə
Erməni dili Hind-Avropa dilləri ailəsində xüsusi bir qol təşkil edən dildir. Yuxarı Fərat hövzəsində e.ə. 5-ci əsrdən varlığı haqqında mənbələrdə məlumat verilən bu dil b.e. V əsrindən Erməni əlifbası ilə yazıya köçürülmüşdür. Din adamı Mesrop Maştos (361-441) tərəfindən 405-cü ildə yaradılan 38 hərfli bu əlifba inkişaf etdirilərək günümüzə qədər istifadə olunmaqdadır. Mesrop Maştosun bu 38 hərfi yuxusunda gördüyü rəvayət edilir.
Müasir erməni dili mərkəzi İstanbul olmaqla Qərb ermənicəsi və mərkəzi İsfahan olmaqla Şərq ermənicəsinə bölünür. Ermənistanın rəsmi dili Şərq ermənicəsidir. Qərb ölkələrindəki diasporalarda yaşayan ermənilərin dili Qərb ermənicəsidir. Buna baxmayaraq Ermənistanın təsiri ilə son dövrlərdə Qərb erməniləri arasında da Şərq ermənicəsi yayılmaqdadır.
Dini mənsubiyyətRedaktə
Erməni topluluğu rəvayətlərə görə b.e. 301-ci ilndə "Aydınladıcı" ləqəbiylə anılan Aziz Qriqorun rəhbərliyi ilə xristian dinini qəbul etmişdir. Xristianlar arasında yayılan rəvayətə görə ermənilər xristianlığı bütünlüklə qəbul edən ilk xalqdır. Lakin mərkəzi İstanbul olan Bizans kilsəsi ilə erməni kilsəsi arasında çıxan narazılıqlar və çəkişmələrə görə 452-ci ildə Erməni kilsəsi kotoloik-ortodoks dünyası ilə yolunu ayıraraq beynəlxalq bir məzhəb olaraq fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Erməni Apostoloik (Qriqoqyan) Kilsəsi adını daşıyan bu kilsə Qərb məbələrində (erməni kilsəsinin qurucusu Aziz Qriqoryana ithafən) Qriqoryan Kilsəsi kimi qeyd olunur.
Diər bir mənbəyə görəsə ermənilər xristianlığı 583-cü ildə qəbul ediblər [30] Bununla bağlı Ziya Bünyadovun Gevorq Eminə yazdığı məktubda deyilir: "İlk dəfə olaraq 313-cü ildə albanlar, onlardan sonra isə gürcülər və bizanslılar xristianlığı qəbul ediblər. Ermənilər isə albanlardan 270 il sonra xristian olublar. 313 üstəgəl 270 neçə eləyir? Bəli – 583. Məhz həmin ildə ermənilər xristianlığı qəbul ediblər və deməli, erməni kilsəsinin yaradılmasının 1700 illiyinin qeyd olunması tədbirlərini hələ sonraya saxlamaq lazım gələcək. Belə ki, bu yalnız XXIII əsrdə olacaq!... Hamıya məlimdur ki, Qafqazda apostol kilsəsi alban kilsəsi olub. Heç olmasa katalikos Avraamın albanlata ünvanlanan məktubunu oxu: bizim erməni taxt-tacından əvvəl olan alban taxt-tacı və s. və i. Axı erməni kilsəsi qriqoryan kilsəsidir. Yəni öz başlanğıcını Qriqoridən götürür. Qriqori isə məlimdur ki, apostol Yeliseyin şagirdinin şagirdi olub. Əgər Qriqori apostol olmayıbsa, erməni kilsəsi necə apostol kilsəsi ola bilər. Bax, məsələ bundadır!" [31]
Deməli, ermənilərin əksəriyyətinin apostolik kilsəsinə məsub olmağına baxmayaraq burada tarixi saxtakarlıq göz qabağındadır. Bunula bərabər 17-ci əsrdə meydana çıxan az miqdarda katolik və protestant ermənilər də mövcuddur.
V əsrdə Qədim Erməni Çarlığının süqutu ilə erməni apostol kilsəsinə məsub olmaq erməniliyin əsas ünsürü kimi dəyərlədirilməyə başlandı. Beləliklə, erməni apostol kilsəsinə yox, katolik kilsəsinə mənsub olan ermənilər yunan, eləcə də Malazgird döyüşündən əvvəl və sonra İslamı qəbul etmiş ermənilər isə milli kimliklərini itirərək ərəb və türk kimi bilinməyə başlayıb. Osmanlı dövlətində də erməilərin etnik deyil, dini bir toplum olduğu vurğulanmaqdadır.
TarixRedaktə
Eçmiədzin Sinodunun prokuroru A.Frenkelin 1907-ci ildə Ali Sinoda göndərdiyi arayışda deyilir:
"Erməni xalqının tarixi taleyi bu xalqın özünün müstəqil dövlət yaratmağa qadir olmadığını inkaredilməz dəqiqliklə sübut etmişdir" [32] ,[33]
BaşlanğıcRedaktə
Ermənilər özlərinə Hay və ölkələrinı Hayastan və ya Hayk adını veriblər. Onların indi daşıdıqları "erməni" adı isə onların sonradan ərazisində məskunlaşdığı Göyçə gölündən başlayıb Van hövzəsinə qədər uzanan silsilə dağların, yəni Ərmən dağlarının adıdır. Ermənilərin bu əraziyə Midiya tayfalarının axını zamanı gəldiyi güman olunur. Erməni adına ilk dəfə Armina və Arminiya şəklində Bisutun yazılarında rast gəlinir. Əhəməni imperatorluğunun Arminiya satraplığı Van gölü hövzəsi mərkəz olmaqla Arazın Türkiyə hissəsindəki vadilər ilə Qərbdə Elazığ və Ərzincan hissəsindən keçərək Yuxarı Fərat hövzəsini əhatə etməkdəydi. Eyni bölgə antik yunan və Roma mənbələrində Arminia, İslam dövrü ərəb qaynaqlarında Armaniyya/Ərməniyyə olaraq xatırlanır. Türk mənbələrində Ərməniyyə termininə 15-ci əsrə aid qaynaqlada təsadüf olunur.
Bölgədə e.ə.1-ci minillikdə Urartu dövləti mövcud olub. E.ə. XII əsrdə Urartu dövlətinin süqutu ilə ərazidə müstəqil hərəkət edən erməni bəylərinin (ermənicə:nakharar) və Urartu dili ilə heç bir əlaqəsi olmayan erməni dilinin üstün mövqe qazandığı görünür. Erməni ünsürünün bölgədə çoxdan mövcud olduğu, yoxsa Urartu dövlətinin çöküşü zamanı bura köç edən istilaçılar olduğu tarixçilər arasında mübahisə mövzusudur. Lakin urartuluların erməni olmadığı və Urartu mədəniyyətinin ermənilərlə heç bir əlaqəsi olmadığı dəqiqdir.
Qədim Erməni çarlığıRedaktə
Əhəməni dövlətinin son dönəmində Arminiya satraplığının önəminin artdığı müşahidə olunur. Əhəməni dövlətini Makedoniyalı İskəndər tərəfindən süqut etdirilməsindən (e.ə.331-ci il) sonra bölgədə biri Şimali Araz hövzəsində, digəri Elazığ bölgəsində iki krallıq meydana çıxır. Hər iki dövlət Ellinist dövlətlərlə yaxın əlaqələr qururlar.
E.ə. I əsrin əvvəlində Selevkilər dövlətinin süqutu ilə erməni çarı II Tiqran (e.ə.96-55)ərazilərini Yuxarı Mesopotamiya və Suriyaya doğru genişləndirmə siyasəti yürütdü və bu günkü Livanın cənubuna qədər olan ərazini işğal etdi. II Tiqran ölkənin paytaxtını Diyarbəkir şəhəri yaxılığında saldırdığı Tiqranakert şəhərinə köçürdü. Lakin Roma imperiyası ərazidə güclü bir dövlətin yaradılmasına göz yuma bilməzdi. Qney Pompeyin komandanlığı altında Roma və Ermənistan hökmdarları arasında olan döyüşdə II Tiqran məğlub edildi və işğal etdiyi ərazilərdən geri çəkilməyə məcbur oldu.
E.ə.I minillikdən b.e. IV minilliyinə kimi Erməni dövlətinin ərazisi Roma-Parfiya və Bizans-Sasani dövlətlərinin müharibə yeri olub. Erməni çarları tez-tez mübarizə aparan qüvvələr tərəfindən dəyişdirilirdi. Dövlətin zəiflədiyi bir dövrdə yerli bəy xanədanlıqları güclənir və müstəqilliyə can atırdılar. Ən önəmli xanədanlıqlar Muşda Mamikonyanlar, Qarsda Qamsaraqanlar, İspir,Qars, Ardanuç və Muşda Baqratunilər, Başqala və Vanda Ardzunilər, Gevaşda Rştunilər, Təkmanda Vahevunilər, Ərçişdə Abahunilər, Malazgirtdə Knunilər idi.
387-ci ildə uzun çəkişmələrdən sonra nəhayət Erməni dövlətinin ərazisi Bizans və Sasani dövlətləri arasında bölündü və ərazi 300 ilə yaxin Bizans-Sasani sərhəddini təşkil etdi. Bizans tərəfindən götürülən Arminiya torpaqları Bizansın təyin etdiyi bəylər (əksər hallarda erməni nakhararlarından təyin olunurdu) tərəfindən, Sasanilərin tərkibinə qatılan kiçik bir ərazi isə Sasanilərin təyin etdiyi canişinlər (vostikan) tərəfindən idarə olunmağa başladı. 451-ci ildə erməni bəyi Vardan Mamikonyan tərəfindən Sasanilərə qarşı azadlıq hərəkatı başlanılsa da tezlikə yatırıldı.
Orta əsrlər dövrüRedaktə
Erməni ölkəsi 640-653-cü il yürüşlərindən sonra Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatıldı. Lakin Xilafət digər bölgələrdən fərqli olaraq bu ərazilərdə ərəbləşdirmə və İslamlaşdırma siyasəti yeritməyərək erməni bəylərinə böyük azadlıqlar verdi.
Abbasilər xilafətinin zəiflədiyi bir dövrdə, Bizansın ermənilərə yaxınlaşma təhlükəsi yarandığı bir vaxtda Abbasi xəlifələri də əsasən Xilafət tərəfdarı kimi tanınan Baqratunilər və Ardzunilərə böyük önəm verməyə başlamışdılar. Məhz bu dövrdə xəlifə Harrun Ər Rəşid Baqratunilərdən "Ətyeyən" ləqəbi ilə tanınan Aşotu erməni əmiri təyin etmişdi. Onun nəvəsi olan II Aşot Baqratuni isə 886-cı ildə "Şahənşahi ərmən" adı ilə erməni tacını qəbul etmişdir. Qars və Ani şəhərlərində hökmdarlıq edən Baqratunilərlə yanaşı Gevaş və Ağdamar adasında hökmdarlıq edən Ardzunilər də erməni tacına iddia edirdilər. Nəticədə hər iki dövlət daxili çəkişmələr səbəbiylə dağılmışdı. Lakin hər iki dövlətdən bəzi mədəniyyət abidələri qalmışdır. Ağdamar adasındakı Surp Xaç Klisəsi belə abidələrdəndir. Malazgirt döyüşündən sonra Anadoluda Bizans hökmranlığının zəifləməsi ilə bəzi erməni bəyləri müstəqillik qazansalar da, türklərin əraziyə gəlişi ilə onlara tabe olmuşlar. Yalnız Kilikiya (Çuxurova) bölgəsində Sis və Anavarza qalalarında yerləşən Kilikiya çarlığı (Rupenyan bəyliyi) 300 ilə yaxın bir müddətdə öz müstəqilliyini saxlamışdı.
Türklərdən asılılıq dövrüRedaktə
Erməni olkəsi 11-ci əsrdən etibarən Anadolu və Azərbaycanda qurulan müxtəlif imperiyaların tərkibinə daxil olmuşdur. Məhz bu dövrdə bir çox erməni yaşayış yerləri əvvəlcə monqolların yürüşləri, sonralar isə Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı dağılmış və ya tərk edilmişdir.
XV əsrdə Ağqoyunlular ermənilərdən osmanlılar əleyhinə istifadə etmək məqsədi ilə Erməni Kilsəsini müdafiə siyasəti yürüdərək 1441-ci ildə Erməni Katolikosluğunu Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan Respublikası) – Üçmüədzin ərazisinə köçürmüşdür. Bu ərazilərin tarixi sakinləri olan Qar-qar (Gər-gər) türkləri isə sıxışdırılmışdı. Fateh Sultan Məhmədin 1476-cı ildə İstanbulda Erməni Patrikilyi qurdurmasıyla Ağqoyunlu və Osmanlı imperiyaları arasında bu sahədə də rəqabət aparıldığını görürük.
1606-cı ildə Səfəvi şahı I Şah Abbas İsfahan yaxınlığında Yeni Culfa yaşayış yeri saldıraraq Anadoludan, xüsusilə də Qarsdan köçürdüyü 150 mindən artıq ermənini burada məskunlaşdırdı. Bu dövrdən etibarən Yeni Culfa İstanbul ilə birgə dünyada erməni mədəniyyətinin iki mühüm mərkəzindən biri kimi tanınır.
Erməni Reformasiya hərəkatı və millətçiliyin təşəkkülüRedaktə
Osmanlı erməniləri arasında Qərbləşmə və reformasiya hərəkatı 18-ci əsrin əvvəllərindən geniş vüsət aldı. 1701-ci ildə Sivaslı Mkhitar Vartabedin rəhbərliyi ilə başlayan reformasiya qız və oğlanlar üçün müasir məktəblər açılması, qədim kilsə ermənicəsinin xalq dilinə yaxınlaşdırılması, Qərb dillərindən kütləvi kitabların tərcüməsi və s. məsələləri hədəf qoymuşdu. Erməni Reformasiya hərəkatı 1860-cı ildə Sultan Əbdülməcidin elan etdiyi "Erməni milləti nizamnaməsi" ilə ən yüksək zirvəsinə çatdı. Bu nizamnamə ilə qurulan "Erməni Millət Məclisi" sonradan Osmanlıda "Qanuni-Əsasi" ilə qurulan "Məbusan Məclisi"nə də örnək olub. 1856-cı il "İslahat fərmanı" ilə ermənilər artıq Osmanlıda yüksək dövlət vəzifələri tutmağa başladılar.
Ermənilərin ilk sosialist və inqlabçı təşkilatı olan "Xıçnaq" İsveçrənin Cenevrə Universitetinin tələbəsi Avedis Nazarbekyan tərəfindən qurulmuşdu. 1890-cı ildə Tiflisdə Xristofor Mikaelyan, Stefan Zoroyan və Simon Zarayan tərəfindən qurulan "Daşnaqsütyun" tezliklə Rusiyadan yardım görərək Osmanlını parçalama və Azərbaycanı işğal fəaliyyətinə başladı. 1895-ci ildə "Daşnaqsütyun"un rəhbərliyi ilə təşkil olunmuş Anadolu üsyanı Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən yatırıldı və bu hadisə Qərb və erməni mənbələrində I Erməni Qətliamı olaraq qiymətləndirildi. Əbdülhəmid səltənətinin son dövründə "Daşnaqsütyun" türk "İttihad və Tərəqqi" təşkilatı ilə birgə hərəkət etmişdi. Lakin sonradan müttəfiqlər arasında nifaq düşmüşdü.
Ermənistan Respublikasının yaradılmasıRedaktə
1828-ci il 10 fevralda Rusiya və Qacarlar imperiyası arasında bağlanan Türkmənçay sülh müqaviləsi Azərbaycanın bölünməsi ilə yanaşı ermənilərin Azərbaycanda məskunlaşdırılmasını da nəzərdə tuturdu. Müqaviləyə əsasən Türkiyə və İrandan ermənilər Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ ərazisinə köçürüldü. Rusiyanın erməniləri köçürməkdə məqsədi iki türk dövlətini bir-birindən ayrı salmaq idi. Sonradan Rusiya imperiyasının məqsədyönlü siyasəti nəticəsində ərazidə ermənilərin sayı daha da artırıldığı halda azərbaycanlılar öz yurdlarını tərk etməyə məcbur edildi. Beləliklə, Rusiya imperiyası dağıldığı zamanda artıq bölgədə önəmli bir sayda erməni vardı. Lakin azərbaycanlılar hələ də üstünlüyü saxlayırdılar. Çar Rusiyasından qurtulan digər xalqlar kimi ermənilər də öz milli hökumətlərini qurmaq istədilər. Lakin onların Qərbi Azərbaycan ərazisində məskunlaşdırıldığı yerlər pərakəndə və az idi. Buna görə də erməni ziyalıları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamentinə müraciət edərək İrəvan mahalının onlara güzəştə gedilməsini xahiş etdilər. Yenicə qurlmuş və çətin dövrlərini yaşayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti əhalisinin 86 faizini azərbaycanlıların təşkil etdiyi İrəvan nahiyyəsini ermənilərə güzəştə getməyə məcbur oldu. Lakin qarşılığında ermənilər Zəngəzur və Qarabağa olan iddialarından əl çəkməli idilər. Əgər gələcəkdədə belə bir iddia irəli sürülərsə AXC müqavilənin imzalanmasından keçən 100 il ərzində İrəvan nahiyyəsini geri almaq hüququnu saxlayırdı (Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir və bu hüquq indi ona məxsusdur). Sovet dövründə Azərbaycanın Zəngəzur, üstəlik Göyçə bölgələri də Ermənistana verildi. Müstəqillik qazandıqdan sonra(1991) isə ermənilər Qarabağı işğal etdilər.
Soyqırımı iddialarıRedaktə
1914-cü ildə I Dünya Müharibəsindən öncə Osmanlı İmperiyasında siyahıya almaya görə bütün imperiya əhalisi 18.520.016 nəfər, İstanbul daxil bütün imperiya ərazisində yaşayan qriqoryan və katolik ermənilərin sayı 1,23 milyon olmuşdur (Qeyd: Qriqoryan ermənilər 1.162.169 nəfər olmaqla).[34] Erməni kilsəsinin vergi qeydlərinin 1913-cü il statistikasına görə bu rəqəm 1.916.000-dir. Qərb mənbələrində isə bu rəqəm 1.600.000 ilə 1.800.000 arsında dəyişir. Cümhuriyyət dövrünün ilk siyahıya almasında (1927)Türkiyədəki ermənilərin sayı 100.000 olaraq göstərilib. Birnci Dünya Müharibəsi dövründə həyata keçən bu böyük say dəyişikliyi erməni mənbələrində adətən Mezu Yeğern (Böyük fəlakət) və ya Çart(Qırım) olaraq adlandırılır və müasir erməni tarixinin dönüş nöqtəsi olaraq qiymətləndirilir. 1965-ci ildən sonra müxtəlif ölkələrdəki erməni diasporaları təbliğat işi apararaq bu hadisəni Erməni soyqırımı kimi tanıtmağa çalışırlar. Lakin tarixi sənədlərdən bəllidir ki, Osmanlıdakı ermənilərin sayının azalmasının səbəbi onların öldürülməsi deyil, Livan, Suriya və digər ərazilərə köçürülməsidir. Hazırda da bu ərazilərdə ermənilər kütləvi şəkildə yaşamaqdadır.
Məşhur ermənilərRedaktə
- Kim Kardaşyan — ABŞ-lı fotomodel
- Levon Aronyan — şahmatçı
- Tiqran Petrosyan — şahmatçı, dünya çempionu
- Andre Aqassi — tennisçi
- Artur Abraham — boksçu
- Martiros Saryan — rəssam
- Aram Xaçaturyan — bəstəkar
- Arno Babacanyan — bəstəkar
- Komitas Vardapet — bəstəkar
- Avetik İsakyan — yazıçı
- Qrant Matevosyan — yazıçı
- Uilyam Saroyan — yazıçı
- İvan Ayvazovski — rəssam
- Arşil Qorki — rəssam
- Sayat Nova — azərbaycan, erməni və gürcü dillərində yazan aşıq
- Avraam Russo — müğənni
- İrina Alleqrova — müğənni, aktrisa
- Şer — müğənni, aktrisa
- Amazasp Ambarsumyan — Sovet astronomu
- Eduar Balladyur — siyasətçi, dövlət xadimi
- Ara Darzi — lord, dövlət xadimi
- Stepan Şaumyan — inqilabçı, Bakı Kommunası hökumətinin başçısı
- Monte Melkonyan — terrorçu
- Andranik Ozanyan — Türk ordusundan fərari, terrorçu
- Anastas Mikoyan — Sovet partiya və hökumət xadimi
- Hovannes Baqramyan — Sovet İttifaqı marşalı
- Sergey Xudyakov — Sovet İttifaqı marşalı
- İvan İsakov — Sovet İttifaqı admiralı
- Kirk Kirkoryan — milyarder
- Aleksandr Mantaşev — neft maqnatı, milyarder
- Qalust Gülbenkyan — milyarder
QeydlərRedaktə
- ↑ AzStat–ın məlumatına görə: 1989-cü il əhalinin siyahıyaalınmasının yekunları əsasında aparılan ekspert hesablamalar nəticəsində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 120086 nəfər (kişilər 57904, qadınlar 62182) təşkil edib. 2009-cu ildə keçirilən sonuncu əhalinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən, Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla ölkənin digər ərazilərində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 220 (kişilər 17, qadınlar 203) nəfər olub. (Bax)
İstinadlarRedaktə
- ↑ Institute for Armenian Research (ERAREN) :The Armenian Community of France and Turkey: Propaganda and Lobbyism
- ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. ISBN 978-0-8160-7158-6 (hardcover : alk. paper),ISBN 978-1-4381-2676-0 (e-book). An imprint of Infobase Publishing 132 West 31st Street New York NY 10001 in the United States of America, 2009.: Contents: Entries A to Z: Armenians, page 66
Orijinal mətn (ing.)
..The Republic of Armenia receives a good deal of financial aid from the diaspora. Estimates suggest that the global Armenian population is 12 million but that only 2.5 million of these live in the Armenian Republic. Today Armenian communities can be found all over the world, with particularly substantial numbers residing in Russia (2 million), the United States (more than 1.5 million), France (700,000), Syria (100,000), and Lebanon (75,000)..
- ↑ National Statistical Service of the Republic of Armenia
- ↑ Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" — Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации
- ↑ United States Federal Statistics : • Bureau of the Census (2000 census)
- ↑ 6,0 6,1 Интернет-портал "Армяне в мире": Armeninan population in the world
- ↑ Statistical centre of Iran - (2006)
- ↑ Cultural Diversity in Central European Urban Spaces : Issues , Methods , and Outcomes of Etnological Studies on Cultural Diversity in Poland
- ↑ Statistics Georgia : population census 2002
- ↑ Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Armenian of Syria
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Ermeni Araştırmaları Enstitüsü (ERAREN) :Lübnan'da Ermeni Diasporası
- ↑ 12,0 12,1 Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census
- ↑ State Committee of Statistics of Ukraine : The distribution of the population by nationality and mother tongue (by 2001 census)
- ↑ 14,0 14,1 Milliyet Gazetesi: Dışişleri: Azınlık sayısı 89 bin (haberin yayınlanma tarihi: 12 Aralık 2008)
Dışişleri Bakanlığı tarafından TBMM’ye gönderilen rapora göre, Türkiye’de toplam 60 bin Ermeni, 25 bin Musevi ile 3-4 bin civarında Rum asıllı vatandaş yaşıyor ve bunlara ait 270 ibadethane bulunuyor
- ↑ Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Armenian of Jordan
- ↑ Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census
- ↑ The United Nations Statistics Division
- ↑ Сайти расмии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон:Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон
- ↑ Hürriyet Gazetesi: 100 bin Ermenistan vatandaşı için son 13 gün (haberin yayınlanma tarihi: 12 Ocak 2012)
Erdoğan, Mart 2010 'da BBC'ye verdiği bir demeçte, Türkiye'de kaçak olarak çalışan 100 bin kadar Ermenistan vatandaşından bahsetmiş, Ermenistan tasarısı nedeniyle yaşanan krizlerin "Ermenistan'a zarar vereceğini" vurgulamış, gerekirse Türkiye'de yaşayan 100 bin Ermenistan vatandaşının sınırdışı edilebileceğini vurgulamıştı. Başbakan, "Bakın benim ülkemde 170 bin Ermeni vatandaş var; bunların 70 bini benim vatandaşımdır. Ama yüz binin Ermenistan vatandaşını biz ülkemizde şu anda idare ediyoruz. E ne yapacağım ben yarın, gerekirse bu yüz binine 'Hadi siz de memleketinize' diyeceğim; bunu yapacağım. Niye? Benim vatandaşım değil bunlar... Ülkemde de tutmak zorunda değilim" demişti.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Encyclopædia Iranica :ARMENIANS OF MODERN IRAN
- ↑ 21,0 21,1 United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) - The UN Refugee Agency :Core document forming part of the reports of States Parties : Iran (Islamic Republic of). 30.06.1998. HRI/CORE/1/Add.93. (Core Document)
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 The Middle East and North Africa 2003
- ↑ UNESCO :"Education for all"-2000-2006 Islamic Republic of Iran
- ↑ Центр Льва Гумилева - Современное евразийство :Армянская община Сирии под угрозой
- ↑ 25,0 25,1 Информационный Центр газеты армян России “Еркрамас” :Около 40% армян, проживавших в Ираке, покинули эту страну с начала войны в 2003 году – ТВ
- ↑ Official site of the Central Administration for Statistics - Presidency of the Council of Ministers in Lebanon :Lebanon in Figures 2008 gathers number of social and economic indicators: About Lebanon, Population, Education, Employment, Tourism, Consumer Price Index, National Accounts. Last Updated (Monday, 12 July 2010 09:32)
- ↑ Интернет-портал "Армяне в мире": Армяне в Египте
- ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 28,11 28,12 Интернет-портал "Армяне в мире": Арман Акопян. Армяне в Судане. "Ноев ковчег", № 20 2011.
- ↑ Интернет-портал "Армяне в мире": Арман Акопян. Об истории формирования армянской общины Бразилии. "Ноев ковчег", № 18, октябрь 2012
- ↑ Z.Bunyadov "O вынужденным диалоге Геворга Емина".
- ↑ Tahirə Bünyadova. Сильнее смерти. Bakı: Elm, 2002, səh. 235. (Ziya Bünyadovun Qevorq Eminə müraciətlə yazdığı məqalədən).
- ↑ southcaucasus.org: Справка прокурора Эчмиадзинского синода А. Френкеля, представленная в 1907 г. святейшему синоду
- ↑ bakililar.az :Справка прокурора Эчмиадзинского синода А. Френкеля, представленная в 1907 г. святейшему синоду
- ↑ Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Tarih Vakıf Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, sayfa 226-227; bir çok kaynaktan aktaran DİE, Cilt 2, sayfa 46.
MənbəRedaktə
- Ermeni Araştırmaları Enstitüsü
- [1] İspaniyada 2005-ci il siyahıya almasına əsasən 7,863 nəfər erməni yaşayır.
- Fəridə Məmmədova İstoriya Kavkazskie Albaniya i Albanı 1-ci cild
- Vahan Kurkijyan-A History of Armenia
- James B Minahan, Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States