Fransua Gizo

Fransua Pyer Giyom Gizo (fr. François Pierre Guillaume Guizot, 4 oktyabr 1787^[…], Nim^[d] – 12 sentyabr 1874^[…]) — fransız tarixçisi, tənqidçi, siyasi və dövlət xadimi.

Fransua Gizo
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	4 oktyabr 1787(1787-10-04)[…]
Doğum yeri	Nim[d]
Vəfat tarixi	12 sentyabr 1874(1874-09-12)[…] (87 yaşında)
Dəfn yeri	Sent-Uan-le-Pen[d]
Təhsili	Cenevrə Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi, diplomat, tarixçi, tərcüməçi, yazıçı, ədəbiyyat tənqidçisi
Dini	Kalvinizm
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Siyasi fəaliyyəti

1848-ci inqilabı ərəfəsindəki fəaliyyəti

1840-cı ildən sonra Fransua Gizonun təzyiqi altında həyata keçirilən siyasət 1830-cu ildən Fransada yaradılan rejimə yenidən qayıdışa gətirib çıxardı. 1840-cı ildən 1848-ci ilədək Lui Filippin hakimiyyəti bir növ müstəbid bir hökmdarın hakimiyyətini və yaxud da feodalizmə qayıdış siyasətini xatırladırdı. 1840-cı ildən sonrakı bu siyasət Fransa xalqını xeyli qəzəbləndirirdi. Orleanlı Lui Filipp Burbonların yan qolu olan Orleanistlərin nümayəndəsi olsa da arxalı, köklü bir insan deyildi. O, Fransa üçün həmin dövrdə lazımlı olduğuna görə hakimiyyətdə idi. 1848-ci ilə qədər Lui Filipp öz hakimiyyətini müxtəlif vasitələrlə möhkəmləndirməyə çalışsa da onun bu cəhdləri baş tutmadı.

Orleanlı Lui Filipp 1847-ci ildə Fransanı kifayət qədər çətin vəziyyətə salmışdı. Ölkə daxilində rejimin böhranı özünü onda göstərirdi ki, təkcə 40-cı illərdə ona qarşı 10 dəfə sui-qəsd təşkil edilmişdi. Bu sui-qəsdlərin təşkilatçıları həm ayrı-ayrı fanatiklər, həm də gizli təşkilatların üzvləri idilər. Bu dövrdə Fransada çoxlu gizli respublikaçı cəmiyyətlər yaradılmışdı. Onlar bir növ özlərini yakobinçilərin davamçıları hesab edirdilər. Onların düşüncəsinə görə Lui Filipp Fransanı uçuruma aparırdı. Bunun qarşısını almağın yeganə yolu onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması idi. 1840–1848-ci illərdə təşkil olunmuş bu sui-qəsdlər Lui Filippi öz siyasətinə yenidən baxmağa və onu bəzi güzəştlərə getməyə məcbur etməli idi. Amma Fransua Gizo onun yolundan dönməməsinə çalışırdı. Fransua Gizonun fikrincə kral vəzifəsini tutan şəxsdən ilahi bir iradə tələb olunurdu. Fransa xalqının maraqları bunu tələb edirdi. Lui Filippin Fransua Gizonun təsiri altında olması onların hər ikisinin taleyində acı rol oynadı. Sanki bu iki şəxs Fransada nə baş verdiyini görmürdülər. Artıq Fransada rejimi müdafiə eden qüvvələr belə rejimdən uzaqlaşmağa başlamışdılar. Balanslaşdırılmış siyasət 40-cı illərdə pozulmuşdu. Orleanlı Lui Filipp Fransanın sərvəti dedikdə yalnız öz sərvətini başa düşürdü. Onun sərvəti təqribən bir milyarda qədər artmışdı. O bu sərvəti torpaq icarəyə verməklə yox, ticarət və birja əməliyyatları vasitəsi ilə əldə etmişdi. Onun düşuncəsinə görə əgər o, yaxşı yaşayırsa bu o deməkdir ki, bütün Fransa xalqı yaxşı yaşayır. Əslində isə ölkənin bütün sərvəti onun əhatəsi olan kiçik bir qrupun əlində cəmləşmişdi. Fransızların əksəriyyətinin gəliri getdikcə azalmağa başlamışdı. Bu özünü tez-tez baş verən sənaye, aqrar, ticarət böhranlarında göstərirdi. Hökumət isə mövcud vəziyyəti qaydasına salmaq üçün heç bir iş görmürdü.

Nəticədə 1830-cu ildə Filippi hakimiyyətə gətirən qüvəllər 40-cı illərdə tədricən ondan uzaqlaşmağa başladılar. Onlar yenidən Lui Filippin hakimiyyəti ətrafında birləşə bilərdilər, sadəcə bəzi güzəştlərin edilməsini gözləyirdilər. Onların ən böyük istəyi seçki sisteminin dəyişdirilməsi, seçki islahatının keçirilməsi idi. Seçki islahatının keçirilməsinə olan tələblər daha çox təminatlı insanların dövlətin idarəetməsinə cəlb oluna bilmələri ilə bağlı idi. Yəni Fransada idarəçilik 240 seçicidən yox, daha çox seçicidən asılı olmalı idi. Hələ 1830-cu ildə qəbul olunmuş Fransa konstitusiyasına əsasən səs vermək istəyən insanlar 200 frank məbləğində əmlaka, seçilmək istəyənlər isə 500 frank məbləğində əmlaka malik olmalı idilər. Onların məqsədi seçicilərin sayının artması üçün bu əmlak senzinin bir qədər aşağı salınması idi. Lakin Orleanlı Lui Filipp və Fransua Gizo nəyin bahasına olur olsun bu güzəştlərə getmək istəmirdilər. Cünki onların fikrincə rejimin kiçicik də olsa güzəştə getməsi narazı qüvvələr tərəfindən onun zəifliyi kimi qarşılana bilər və daha yeni güzəştlərin tələb olunmasına səbəb ola bilərdi. Hətta Fransua Gizo parlamentdəki çıxışlarından birində belə fikir bildirmişdi ki, Fransa xalqı özü nə istədiyini bilmir. O bilməlidir ki, Fransa kralı onun nə istədiyini onun özündən yaxşı bilir. İnsanların çıxışları, petisiyaları boş-boş şeylərdi, hökumət nəyi məsləhət bilsə onu da edəcəkdir.

1840-cı illər Fransa üçün təkcə daxili vəziyyətin mürəkkəbliyi ilə deyil həm də xarici siyasətdəki uğursuzluqlar ilə müşayət olunurdu. Fransa "Şərq məsələsi"ndə İngiltərə, Rusiya, Avstriya kimi dövlətlərlə üz-üzə qalmışdı. Onlar Fransanı "Şərq məsələsi"nin həllindən uzaqlaşdırdılar. 1841-ci ildə Fransa sanki təhqir olunmuş bir şəkildə onun da "Şərq məsələsi"nin həlli üçün yaradılmış birgə ittifaqa daxil edilməsi üçün müraciətlər edirdi. Dolayısı ilə Fransa bununla həm də 1815-ci ildə Fransanın taleyini həll etmək üçün çağırılan Vyana konqresində yaradılmış "Müqəddəs İttifaq"a daxil oldu. "Müqəddəs İttifaq" Avropanın yeniləşmək yolundakı addımlarının qarşısını alan bir ittifaq idi. İndi özünü liberal sayan Fransa hakimiyyətinin bu ittifaqa qoşulması rejimi cəmiyyətin gözündə kifayət qədər aşağı saldı. İndi ölkədə siyasi həyatın liberallaşdığı bir dövrdə Fransa hakimiyyətinin əksinə, geri bir addım atması rejimin ölkə daxilindəki tərəfdarlarının sayının azalmasına gətirib çıxardı. Fransua Gizo bele hesab edirdi ki, Fransa Rusiya və Avstriya ilə sıx ittifaqda olmalıdır. Avstriya və Rusiya ilə sıx ittifaq Fransanın Avropa dövlətləri içərisində statusunun sabit olaraq saxlanılmasına gətirib çıxaracaqdı. F.Gizonun bu utopik iddialarının reallaşması sözsüz ki, çox böyük çətinliklərlə qarşılaşa bilərdi. Çünki nə Avsrtiya, nə də xüsusilə Rusiya Fransa ilə ittifaq müqaviləsində birləşməyin tərəfdarı deyildilər. Əksinə Avstriya Fransanı İtaliyanın daxili işlərinə qarışdığına görə qınayırdı. Yəni 1820–30-cu illər İtaliya inqilabları zamanı Fransa dolayısı ilə Avstriyanın düşmənlərinə köməklik edirdi. Buna görə də bu iki dövlət arasında bir etimadsızlıq var idi. Bu etimadsızlığı Fransa aradan qaldıra bilməzdi. Çünki inqilablar zamanı Fransaya mühacirət etmiş italyanların Fransadan qovulması İtaliyanı Fransaya qarşı qaldıra bilərdi. Digər bir tərəfdən 1842-ci ildə Fransanın kiçik müstəmləkə mülklərindən biri olan Taiti adlı bir adada "Taiti işi" adlanan bir hadisə baş vermişdi. Adada fransızlar ingilis təhlükəsi altında yerli əhalini itaətdə saxlamağa çalışırdılar. Buna cavab olaraq ərazidəki bir ingilis əczaçısı antifransız təbliğatı aparır, yerli əhalini fransız müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizəyə çağırırdı. Buna görə həmin əczaçının həbs olunması İngiltərədə çox böyük bir etiraz dalğası yaratdı. Hətta iş o yerə çatdı ki, İngiltərə Fransaya müharibə elan etdi. Fransa hökuməti isə geri çəkilərək həbs olunmuş ingilis əczaçısını azadlığa buraxdı və ona 25 min funt sterlinq məbləğində kompensassiya ödədi. Yəni Fransa dolayısı ilə öz sözünün üstündə durmadı və özünü beynəlxalq aləmdə rüsvay etdi və bu addım Fransanı kifayət qədər silkələdi. Artıq fransızlar başa düşdülər ki bu hakimiyyət İngiltərənin hədəsi qarşısında geri cəkilərək Fransanın şərəfini qorumağa layiq olmayan bir hakimiyyətdir.

1848-ci il inqilabı zamanı

Şato-Ruj banketi 9 iyul 1847-ci il— ilk banket kompaniyası.

1847-ci il, iyulun 9-dan etibarən Fransada banket kompaniyası başlandı. Banket kompaniyası o zaman keçirilir ki, həmin ölkədə toplantı və yığıncaq azadlığına, nümayişlərin kecirilməsinə qadağalar qoyulmuş olsun. Fransua Gizo Fransada toplantıların keçirilməsinə qadağalar qoyduğuna görə müxalifət öz tədbirlərini məhz bu formada keçirirdi. Banket kompaniyasının keçirilməsini ilk dəfə ingilis siyasi xadimləri düşünüblər.

Odilon Barro 1847-ci il, iyul ayının 9-da Parisin yaxınlığında Şato Ruj adlanan yerdə belə bir kompaniya keçirdi. Kompaniyada 86 nümayəndə və 1300-ə qədər qonaq iştirak edirdi. Bu kompaniyaların əsas hədəfi kral yox, hakimiyyət — Fransua Gizo idi. Onu istefaya göndərmək və yaxud da bəzi güzəştlərə getməyə vadar etmək lazım idi. 1847-ci ildən sonra Fransanın bir sıra şəhərlərində Nant, Lids, Amyen kimi şəhərlərdə 70-dən çox banket keçirildi. Lakin maraqlıdır ki, Marsel, Bordo kimi böyük şəhərlərdə bu banketlər keçirilmirdi. Bu isə onu göstərirdi ki, banket kompaniyası və yaxud da müxalifətin fəaliyyətinin bu forması Fransada ele də çox bəyənilən hərəkət deyildi. Banketi təşkil edən qüvvələr təkcə sülalə müxalifətinin nümayəndələri deyildilər. Onların içərisində respublikaçı qüvələr də var idi. Nasional və Reforma qəzetləri də vardı. Reforma qəzetinin redaktoru Lendryu-Rollen, Nasional qəzetinin redaktoru isə Lamartin idi. Onların təşkil etdiyi toplantılarda daha çox insanın iştirak etməsi və səslənən tələblərin daha radikal olması banket kompaniyalarının ətrafında kifayət qədər güclü sosial bazanın formalaşdığını göstərirdi. Hesablamalara əsasən 1848-ci ilin əvvəllərinədək banket kompaniyalarında 100 min nəfərədək fəal müxalifətçi iştirak edib.

Müxalifət liderləri qərara alırlar ki, Fransua Gizonu parlamentdə bir qədər sıxışdırsınlar. 28 dekabr 1848-ci ildə müxalifət hökuməti kəskin tənqid atəşinə tutaraq onu dərhal islahatlar keçirməyə vadar etməyə başlayır. Lakin hökumət Fransua Gizo başda olmaqla müxtəlif yollarla, hətta müxalifət qruplarının bəzi fəallarını öz tərəflərinə çəkməklə son nəticədə səsvermədə qalib gəldilər. Bununla da Gizo parlamentdə bir siyasi qələbə əldə etmiş oldu. F.Gizo məşhur tarixçi olsa da, o, sanki Fransada baş verən hadisələri görmürdü. Hətta 1847-ci ilin mayında o, Avstriya kansleri Metternixə yazdığı məktubunda Fransanın sakitləşdiyini və burada mühafizəkar siyasət yeritmək üçün əlverişli şərait olduğunu bildirirdi.

Siyasi fəaliyyətinə son qoyulması

Gizo və Pyer Berrye. Onore Domyenin karikaturası. 1851.

1848-ci ilin yanvarında müxalifət hökumətin gözünü qorxutmaq üçün növbəti banketi Parisdə keçirməyi qərara aldı. Banketin keçirilmə tarixi əvəllcə 19 yanvara təyin olunsa da daha sonra bu tarix 22 fevral 1848-ci ilədək uzadıldı. Hətta bu banketdə 87 parlament deputatı da iştirak etməyə razı salınmışdılar. Milli qvardiyaya da müraciət olunmuşdu. Milli qvardiya silahsız olaraq buraya gəlməli və deputatları qarşılamalı idi. Bu banketə maraq o qədər güclü idi ki, hökumət özü bu banketlə bağlı necə bir qərar verəcəyi barədə tərədüddə qalmışdı. Hökumət əvvəlcə banketin keçirilməsinə mane olmaq istəmədi. Yalnız fevralın 21-də hökumət bu banketin keçirilməsinə icazə verilməyəcəyi barədə qərar qəbul etdi və banketi təşkil etmək istəyənlərə banket keçiriləcəyi təqdirdə polisdən və ordudan istifadə edilərək zor tətbiq olunacağını bildirdi. Fevralın 22-də banketin ləğv olunmasına baxmayaraq insanlar kortəbii şəkildə Parisin on ikinci dairəsinə toplaşmağa başladılar. İlk olaraq toplaşanlar əvvəlcə tələbələr daha sonra isə fəhlələr idi. Onların buraya toplanması kortəbii xarakter daşısa da bu ilk qığılcım idi. Toplaşanların elə də əhəmiyyətli siyasi tələbləri, siyasi rəhbərləri yox idi. Hökumət təbii olaraq fevralın 22-də buraya toplanan əhaliyə qarşı öz reaksiyasını göstərməli idi. Toplaşanlara qarşı Parisdə olan 3 min nəfərlik polis dəstələrindən və milli qvardiyadan istifadə qərara alındı. Lakin milli qvardiyanın birinci batalyonu istisna olmaqla heç bir batalyonu nümayişçilərə qarşı silah işlətmədi. Əksinə milli qvardiya batalyonlarının bir çoxu "Yaşasın islahat" deyərək xalqın tərəfinə keçdilər.

Fevralın 22-də baş verən bu hadisə hökuməti bir qədər narahat etsə də lakin onun əlində ordu var idi. Hökumət Paris yaxınlığında yerləşən 60 minlik bir ordudan istifadə edə bilərdi. Hər şey fevralın 22-dən 23-nə keçən gecə baş verdi. Həmin gecə ordunun generallarının kütləyə zor tətbiq etmək cəhdləri nəinki uğursuzluğa düçar oldu əksinə həmin insanlar milli qvardiya və ordu əsgərləri ilə birləşərək daha da qəzəbli bir kütləyə çevrildilər. Şəhərdə 1500 barrikada quruldu. Demək olar ki, şəhərin bir çox məhəllələri bu qüvvə tərəfindən tutuldu. Fevralın 23-də Lui Filippin qarşısında iki yol var idi ya bu kütləni nəyin bahasına olur olsun darmadağın etmək, ya da seçki islahati keçirmək hansı ki F.Gizo bunun əleyhinə idi. Lui Filipp ya F.Gizonu qurban verməli ya da öz hakimiyyətindən əl çəkməli idi. Son qərar isə Fransua Gizonun istefaya göndərilməsi oldu. F.Gizonun istefaya göndərilməsi xəbəri üsyançılarda bir ruh yüksəkliyinə səbəb oldu.

Əsərləri

• Гизо Франсуа Avropada sivilizasiya tarixi / Пер. с франц. — М.: Издательский дом "Территория будущего", 2007. (Серия "Университетская библиотека Александра Погорельского"). — 336 с.
• В библиотеке РГИУ
• Nouveau dictionnaire des synonymes de la langue française. 1809.
• Corneille et son temps. 1813.
• Shakespeare et son temps. 1822.
• Essais sur l’histoire de France, 1836 (Опыты по истории Франции).
• Histoire de la révolution d’Angleterre depuis l’avènement de Charles Ier jusqu'à sa mort, 1846
  • История английской революции. Т. 1 Т. 2 Т. 3 — СПб., 1868.
• Pourquoi la révolution d’Angleterre a-t-elle réussi ? Discours sur l’histoire de la révolution d’Angleterre, 1850.
• Histoire de la république d’Angleterre, 1855 (История Английской республики).
• Histoire du protectorat de Cromwell et du rétablissement des Stuarts, 1856 (История протектората Кромвеля и реставрации Стюартов).

Ədəbiyyat

• Плеханов Г. В. Предисловие к "Коммунистическому манифесту".
• Реизов Б. Г. Глава VI. Гизо, или доктрина. // Реизов Б. Г. "Французская романтическая историография (1815–1830)" / Отв. ред. А. Л. Дымшиц. — Л.: Издательство Ленинградского гос. ун-та, 1956. — 536 с.
• Гизо, Франсуа / Черкасов П. П. // Гермафродит — Григорьев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 119–120. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.
• Гизо // Литературная энциклопедия : в 11 т. : т. 2 / Отв. ред. Фриче В. М. ; Отв. секретарь Бескин О. М. — [Б. м. : Изд-во Ком. Акад., 1929. — Стб. 530. — 768 стб. : ил.
• Sherer Edm. Etudes critiques sur la littérature contemporaine. 1863.
• A. Bardoux, Guizot, Hachette, 1894
• A. Gayot, François Guizot et Madame Laure de Gasparin, Grasset, 1934
• Ch.-H. Pouthas, Guizot pendant la Révolution, Plon, 1923
• Ch.-H. Pouthas, la Jeunesse de Guizot, Alcan, 1936

Xarici keçidlər

• Fiches consacrées à Guizot sur le site de l’Académie française
• Guizot le libéral
• L’Europe de Guizot