Mudros müqaviləsi

Mudros müqaviləsi – 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı imperiyası ilə Antanta dövlətləri arasında bağlanmış sülh müqaviləsi. Müqavilə Lemnoos adasının Mudros limanında ingilis hərb gəmisi "HMS Agamemnon" gəmisində imzalanmışdır. Müqavilənin şərtlərinə görə Osmanlı dövləti Birinci dünya müharibəsi zamanı ələ keçirdiyi ərazilərdən geri çəkilmişdir.

Mudros müqaviləsi
türk. "Mondros Ateşkes Anlaşması"
Dörd günlük müzakirələrdən sonra Mudros müqaviləsinin imzalandığı HMS Agamemnon gəmisi Mudros limanında
Müqavilənin tipi	atəşkəs müqaviləsi
İmzalanma tarixi	30 oktyabr 1918
İmzalanma yeri	Lemnos adası, Mudros limanı
Tərəflər	Antanta dövlətləri Osmanlı
Dili	ingiliscə, fransızca, osmanlıca

Tələt paşa hökumətinin istefası

Birinci Dünya müharibəsi davam edərkən, 1918-ci ilin yay aylarında Osmanlı dövləti və müttəfiqləri Almaniya, Avstriya-Macarıstan İmperiyası və Bolqarıstan, döyüş cəbhələrində ağır məğlubiyyətlərə uğrayaraq böyük torpaq sahələri itirmişdilər. Bolqarıstan 15 sentyabrda Makedoniya cəbhəsində faciəvi bir məğlubiyyətə uğradı və Antanta Dövlətləri ilə 29 sentyabrda barışıq imzaladı. Beləliklə, Osmanlı Dövlətinin, müttəfiqləri ilə qurudan əlaqəsi kəsilmiş oldu. Cənub cəbhəsinin süqutu nəticəsində işğal təhlükəsi ilə üz-üzə qalan Avstriya-Macarıstan imperiyası da 5 oktyabrda İtaliyada qalib dövlətlərlə barışıq imzaladı. Almaniya isə 11 noyabrda Fransada barışığa imza atdı.

Müharibənin sona çatmasının hiss olunduğu bir dövrdə, Ənvər paşa Şərq Orduları qrupu Komandanı Xəlil paşaya göndərdiyi məxsusi əmrdə belə deyirdi:

"Mövcud vəziyyətdəki dəyişiklik səbəbi ilə, ehtimal ki, bizdən sonra gələcək kabinet, Azərbaycan və Şimali Qafqazın boşaldılması şərtini qəbul edəcək və yerinə yetirəcək. Əvvəlcə yazdığım kimi, Nuru (Nuru paşa), orada özü ilə işləmək üçün qalacaq zabit, serjant və birlikləri, indidən elə hazırlasın ki, boşaltma əmrindən sonra da fasiləsiz çalışmaq üçün qala bilsin."

Müharibə boyunca Osmanlı Dövlətini sövq və idarə edən, orduları istiqamətləndirən İttihad və Tərəqqi Partiyası və hökumət başçıları Tələt, Ənvər və Cəmil paşalar, müharibənin gedişatından ümidlərini kəsmişdilər. İttihad və Tərəqqi Partiyası, 7 oktyabr 1918-ci il tarixində hökumətə etimadsızlıq göstərdiyini bildirdi. Bununla əlaqədar Baş Nazir Tələt paşa 8 oktyabrda istefa verdi. Sultan Mehmet Vahidəddin London Səfiri Tofiq paşaya yeni hökumət qurmaq tapşırığı verdi. Lakin Tofiq paşa bu işin öhdəsindən gələ bilmədi. Hərbi Nazir Əhməd İzzət paşa 13 oktyabrda hökumət qurdu və Tələt paşanın istefası da ictimaiyyətə bildirildi.

Osmanlı Dövləti 5 oktyabrdan 12 oktyabra qədər sülh imzalanması üçün ABŞ-yə bir neçə dəfə təklif etdi. Əhməd İzzət paşa sülh təkliflərinə baxmayaraq, böyük fədakarlıqla əldə edilən Qafqazda əldə olunmuş nailiyyətlərin itirilməməsi üçün də bəzi təşəbbüslərlə çıxış etdi. Bu bölgələrin əldən çıxmaması üçün çalışdı. Brest-Litovsk sülh müqaviləsi ilə Türkiyənin tərkibinə keçən Qars, Ərdahan və Batumun tərk edilməməsi üçün də, müqavilə xaricində ələ keçirilən Dağıstan, Azərbaycan, Ahıska, Ahalkələk və Gümrü ilə Cənubi Azərbaycandakı bəzi bölgələrin boşadılmasının mümkün olduğunu düşünürdü.

Barışıq üçün razılığa gəlinmiş, lakin yeri və tarixi müəyyənləşdirilməmiş, danışıqlar da başlamamışdı. Baş Komandanlıq Qərargah rəhbərliyi 21 oktyabr 1918-ci il tarixində bir əmr yaydı. Buna görə Şərq bölgəsindəki hərbi birliklər yenidən qurulur və hərbi birliklərin Brest-Litovsk müqaviləsində göstərilən yerlərə çəkilməsi əmr edilirdi.

Müqavilənin imzalanması

Sədrəzəm və Baş Komandanlıq Qərargah rəisi Əhməd İzzət paşa, İstanbul Böyükadada əsir tutulan ingilis generalı Thovsendin barışıq üçün vasitəçilik etməsini qəbul etdi. Qarşılıqlı təkliflər nəticəsində barışıq danışıqlarının Egey dənizindəki Lemnos adasında olan Mudros limanında keçirilməsi qərarlaşdırıldı. Türk heyətinə Dəniz Qüvvələri Naziri albay Rauf (Orbay), Xarici İşlər Naziri Rəşad Hikmət və İzmirdəki 8-ci Ordu Qərargah rəisi yarbay Sədullah Bəylər və heyətin katibi olaraq da Əli Fuad (Türkgəldi) daxil idi. Türk heyəti 26 oktyabr 1918-ci ildə Lemnos adasına getdi və Mudros limanına çatdı.

Xarici İşlər və Hərbiyə Nazirliklərinin birlikdə hazırladığı və hökumətin də təsdiq etdiyi səkkiz maddəlik bir sənəd Osmanlı Dövlətinin barışıq heyətinə verilmişdi. 27 oktyabrda zirehli ingilis gəmisi Agamemnonda başlayan və dörd gün davam edən müzakirələrin sonunda 30 oktyabr 1918-ci ildə bir barışıq imzalandı. Sədrəzəm və Baş Komandanlıq Qərargah rəisi Əhməd İzzət paşa 31 oktyabr tarixli bir əmrlə barışıq imzalandığını ordulara bildirdi:

"Osmanlı dövləti təəssüf ki, müttəfiqləri ilə birlikdə məğlub vəziyyətə düşərək milli şərəf və namusumuza zidd olmayan şərtlərlə sülh tələb etdiyindən; Osmanlı hökumətinin qayəsinin, bu acı siyasi vəziyyəti mümkün olduğu qədər o bütünlüklə səltənətin xeyrinə dəyişdirmək və yüngülləşdirmək üçün çarələr axtarmaq lazım olduğu və bu səbəbdən hər ehtimala qarşı qonşularla son dərəcə yaxşı münasibətdə olaraq, lazımsız hərəkətlərlə məmləkətimizin müqəddəs dəyərlərinin gələcəyi üçün zərərli hərəkətlərə yol verilməməsi və barışıq şərtlərinə qəti surətdə əməl olunması əmr edilməkdədir."

Təsirləri

Mudros sazişi, Birinci dünya müharibəsi boyunca imzalanan bəzi müqavilələr kimi nəticəsi, təsiri və davamı baxımından keçici xarakterdə olmaqdan bir xeyli uzaq idi. İmzalanan bu saziş Osmanlı Dövlətinin və türk millətinin həyatında böyük acılara yol açan və qanlı hadisələrin yaşanmasına zəmin hazırlayan yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu acı və iztirabın, Milli Mübarizə və Türkiyənin doğuşu ilə nəticələnəcəyini qabaqcadan təyin etmək olduqca çətin idi.

Osmanlı ordusu Suriya və İraqda zəifləməsinə baxmayaraq, döyüş qabiliyyətini saxlamışdı. 18 mart 1915-ci ildə Çanaqqalada Antanta Dövlətlərinə ağır itkilər verdirərək onları geri çəkilməyə məcbur edən ordular və komandirlər də öz vəzifələrinin başındaydılar. Osmanlı orduları Şimali Qafqazda Dərbənd və Mahaçqala, Qara dəniz sahilində Batum, Şimali Azərbaycanda Bakı və Qarabağ, Cənubi Azərbaycanda Təbriz və Urmiya gölü və ətrafı olmaqla, çox əhəmiyyətli mövqeləri əlində saxlayırdı. Buna baxmayaraq, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Bolqarıstanın orduları tamamilə dağılmışdı. Antanta Dövlətləri üçün bu ölkələr artıq təhlükə mənbəyi deyildi, ağır bir məğlubiyyətə uğramışdılar. Osmanlı Dövləti və ordusu haqqında isə belə bir məğlubiyyət baş verməmişdi.

Bu şərtlər altında Antanta Dövlətlərinin tək hədəfi artıq Osmanlı Dövləti idi. Osmanlı Dövlətini parçalamağa dair, müharibə boyunca hazırladıqları gizli razılaşmaları həyata keçirmək üçün, aralarında yeni bir rəqabət başlamışdı. Bu səbəbdən, Osmanlı Dövlətinə qarşı "qeyd-şərtsiz təslim olma" kimi bir duyğunu verəcək ifadələrdən qaçmağa çalışan bir saziş mətni də hazırlanmışdı. Türk vətənini bölüşdürmək üçün bəzi elastik və qəti olmayan ifadələrə yer verilmişdi.

Sultan Mehmet Vahdəddin İttihad və Tərəqqi Partiyası və Tələt paşaya müxalif idi. İstanbulda Əhməd İzzət paşa kabinetinin qurulacağından söhbət gedərkən, o günlərdə Ənvər paşadan Xəlil paşaya gizli bir teleqraf gəlmişdi. Ənvər paşa, Qafqaza gedəcəyini, Asiya türkləri arasında işləyəcəyini və Turançılıq ideyasından əl çəkməyəcəyini bildirir və bu barədə Xəlil paşanın fikrini soruşurdu. Sədrəzəm Əhməd İzzət paşa bir tərəfdən düşmənlə barışığa gəlməyin yollarını axtardığı halda, digər tərəfdən də Sultan Vahdəddinin əmrinə əsasən İttihadçıların tutulub, müharibə günahkarı olaraq Divani-Hərbə verilmələri haqda düşünürdü. Saray ilə Sədrəzəm arasında müzakirə edilən bu fikirdən xəbər tutan İttihad və Tərəqqi Partiyası üzvləri, ölkəni tərk etmək qərarına gəlmişdilər. Mudros sazişinin imzalanmasından iki gün sonra, 1918-ci il noyabr ayının ikisindən üçünə keçən gecə bəzi liderlər gizlicə ölkəni tərk etdi. Ölkədən gedənlər arasında Sədrəzəm Tələt paşa, Hərbiyə Naziri Ənvər paşa, Bəhriyyə Naziri Camal paşa, Hərbi Ləvazim rəisi Topal İsmayıl Haqqı paşa, Polis Baş Müdürlüyü ilə Hələb və Beyrut valiliyi vəzifələrində olmuş Bədri və Əzmi bəylər, İttihad və Tərəqqi Partiyasının İdarə Heyəti üzvlərindən Doktor Nazim və Doktor Bahəddin Şakir bəylər var idi. Qara Kamal bu liderlərin ölkədən kənara qaçması üçün lazımi təşkilati işləri görmüş və kömək etmişdi.

Ənvər paşa "Birinci dünya müharibəsində qalib gəlsəydik, Çarlıq süqut etmiş, Böyük Turan qurulmuş olacaqdı. Nə edək ki, tale üzümüzə gülmədi. Buna müvəffəq olmadıq. Viran olduq". demişdi. Sabiq Hərbiyə Naziri Ənvər paşa Böyük Turan ideyasını gerçəkləşdirmək üçün getdiyi Türkistanda, Pamir dağlarının ətəyində, 1922-ci ildə ruslara qarşı hücumların birində, at belində ən ön sıralarda vuruşarkən ölmüşdü.

Tələt, Ənvər və Camal paşalar ölkədən getdikdən sonra, haqlarında bir çox araşdırmalar aparıldı, xatirələr yazıldı, məqalələr qələmə alındı. Yazılanlar arasında bu liderlərin bilgisizliyini, bacarıqsızlığını, siyasi və hərbi liderliklərini və səhvlərini də dilə gətirənlər oldu.

Əhməd İzzət paşa Mudros sazişinin imzalanmasından doqquz gün sonra vəzifəsindən istefa verdi. Yerinə 11 noyabrda Tofiq paşa gətirildi. Çünki, Əhməd İzzət paşa kabinetinin ölkə daxilindəki problemləri həll edə bilməyəcəyi əvvəlcədən məlum idi. Düşmən qüvvələri, ehtiyac olmadığı halda və heç bir səbəb də göstərmədən, 11 noyabr 1918-ci ildə İstanbula qoşun yeritdilər. Beləliklə, sazişin şərtlərini pozdular. Osmanlı Dövlətinin bölüşdürülməsi ilə əlaqədar Sykes-Picot Müqaviləsinin əsasları çərçivəsində və Paris Sülh Konfransı qərarlarına əsasən, Mudros sazişi şərtlərini öz anlayışlarına uyğun həyata keçirməyə başladılar.

Qafqaz İslam ordusunun geri çağırılması

Əhməd İzzət paşa hökuməti elan etdikdən sonra, ermənilərin İstanbuldakı təmsilçisi onun yanına gedərək, türk əsgərlərinin Bakıda 30 min ermənini qətlə yetirdiyini, Qarabağda isə hərbi hərəkatın davam etdiyini iddia edərək, bölgədə daha çox insanın ölməsinin qarşısını almağı xahiş etdi. Bu və buna bənzər şikayətlər əsasında Əhməd İzzət paşa 23 oktyabrda Nuru paşaya bu teleqramı göndərdi:

1. Ermənilərin İstanbuldakı təmsilçisinin dediyinə görə, Osmanlı hərbi birliklərinin Qarabağda Şuşaya girdiyi məlum oldu. Bu hərəkət qarşılıqlı qətliama yol aça biləcəyindən, Qarabağa hərəkət edən hərbi hissələrimiz varsa, dərhal geri çəkiləcək və geri çəkilmə barədə Baş Qərargaha məlumat veriləcəkdir. Qarabağa heç bir əsgərimiz girməyəcəkdir.
2. Bakının zəbti zamanı 30 min erməni öldürüldüyü və mallarının talan edildiyi, talanlarda bizim əsgərlərimizin də iştirak etdiyi, indi də bir çox ermənilərin təqib olunduğu bildirilmişdir. Bu söylənənlər doğru isə, buna səbəb olanlar və bununla əlaqəsi olanların aşkara çıxarılıb cəzalandırılmaları və ya tərəfimizə bildirilməsi lazımdır.

3. Bakıda həbs olunan ermənilər dərhal azadlığa buraxılacaq və onların təqib olunması qətiyyətlə qadağan ediləcəkdir. Bakıda olan ermənilərdən şəhərdən kənara çıxmaq və ya Ermənistana getmək istəyənlərə heç bir maneə olmayacaq, lazımi köməklik göstəriləcəkdir. Azərbaycan ilə Ermənistan arasındakı sərhəd münaqişələri, siyasi konfranslar və danışıqlar yolu ilə həll ediləcəyindən, silahlı birliklərin bu kimi hallara müdaxilə etməsini qəti surətdə qadağan edirəm. Əksinə, əsgəri qüvvələrimiz olduqları yerlərdə asayişi təmin etməklə məşğul olmalıdır."

Erməni təmsilçilərin Osmanlı Baş Nazirinə verdikləri məlumatın bölgədəki həqiqətlərlə heç bir əlaqəsi yox idi. Ermənilərin hadisələri və sayları şişirdərək, dəyişdirərək və içinə yalan və yanlış olan bir çox məlumatlar da qataraq, dünya ictimaiyyətini öz tərəflərinə çəkməkdə mahir olduqları hamıya bəllidir. Bakı hadisələrində də eyni cür hərəkət etmişdilər. Nuru paşa Sədrəzəm Əhməd İzzət paşaya 27 oktyabrda göndərdiyi raportda bunları qeyd etdi:

1.Qarabağ bölgəsinin düzlük ərazisində yaşayanların hamısı türkdür. Bunlar isti yay günlərində yaylaqlara gedirlər. Şuşanın üçdə ikisi türk və müsəlmandır. Ermənilər uzun müddətdir Şuşa şəhərini mühasirədə saxlayırlar, şəhərdə yaşayan müsəlmanlar isə aclıqdan tələf olmaq üzrədirlər. Bunun qarşısını almaq üçün 08.10.1918 tarixində Azərbaycan hərbi birlikləri ilə bizim əsgərlərimiz tərəfindən şəhər işğal edilmiş və Ağdam ilə əlaqəsi təmin edilmişdir. Bu irəliləmə əsnasında ilk gün bir neçə yüz erməni buna mane olmaq istəmişsə də bunlar geri oturdulmuş və asayişi pozacaq heç bir hadisə olmamışdır. Əsasən Bakının qüvvətləndirilməsi məqsədilə Qarabağdakı hissələrimiz geri çəkilmiş və Şuşada yalnız Azərbaycan hərbi birləşmələri qalmışdır. Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir, onsuz yaşaya bilməz.
2. Bakının Osmanlı qüvvələri tərəfindən zəbti ilə düşmən tərəfindən tərk edilməsi və evakuasiyası arasındakı müddət ərzində, 31 mart qırğınının intiqamını almaq üçün müsəlmanlar və ermənilər arasında qarşılıqlı münaqişə olmuş və bu zaman 2 minə qədər erməni tələf olmuşdur. Osmanlı qüvvələrinin şəhərə girməsi ilə bu münaqişəyə dərhal son qoyulmuş və müsəlmanlardan bu işdə günahkar olan 174 adam edam edilmiş, ermənilərin malını qarət etməklə, onları öldürməklə məşğul olan daha 3 nəfər isə dünən asılmışdır. Halbuki mart hadisələrində 20 minə yaxın müsəlman qətl edilmiş, malları qarət edilmiş, məscidlər topa tutulmuş, yüzlərlə böyük bina uçurulmuş, olmazın faciələr baş vermişdir. Bu dəfə müsəlmanların etdikləri müqayisəyəgəlməz dərəcədə əhəmiyyətsizdir. İrəvan ətrafında yerləşən 240 türk kəndi əhalisi ilə bərabər yer üzündən silinmişdir. Bu faciə azərbaycan xalqının qulaqlarında hələ də səslənməkdədir.
3. Münaqişələrdə və mart hadisələrində şəxsən iştirak edən bəzi ermənilər həbs olunmuşdur. Bunlardan günahı sübut olunmayanlar azad edilmiş, digərləri barədə isə Azərbaycan hökuməti tərəfindən dindirilmə aparıldıqdan sonra, qanunla hərəkət ediləcəkdir. Əsasən, çoxdan bəri həbs tədbirinə əl atılmadığı kimi, bu üsula yenidən müraciət edilməmişdir.

4. Erməni xalqından Gürcüstan və Ermənistana getmək istəyənlərə heç bir maneçilik törədilməmişdir."

Osmanlı Dövlətinin Birinci dünya müharibəsindəki müttəfiqlərinin məğlub olması səbəbindən saziş bağlanması ilə əlaqədar hazırlıqlar davam edərkən, Qafqazda çox böyük fədakarlıqlarla əldə edilən üstünlüyün, bir fəlakətlə tamamilə aradan qalxması kimi bir vəziyyət ortaya çıxdı. Ənvər paşa, vəzifəsindən getməzdən qabaq, Qafqazdakı və Cənubi Azərbaycandakı türk hərbi qüvvələrinin, Dağıstan və Azərbaycan milli ordusu kimi yerlərində qalmasını planlaşdırmışdı. İttihad və Tərəqqi Partiyası hökumətinin yerini tutan Əhməd İzzət paşa kabineti isə heç olmazsa, Brest-Litovsk Müqaviləsi ilə Osmanlı Dövlətinə qatılan Qars, Ərdəhan və Batumun qurtarıla bilməsi üçün, Batum Müqaviləsi nəticəsində alınan Axıska, Axalkalaki və Gümrü bölgələrinin, Qafqazda Dağıstan və Azərbaycanın boşaldılmasına qərar vermişdi.

Osmanlı Baş Qərargahı, 21 oktyabr 1918-ci il tarixli və 8.852 saylı bir yazı ilə Şərq Orduları Qrupu Komandanlığına bu əmri göndərdi:

1. Şərq Orduları Qrupu və Baş Mənzil Müfəttişliyi və 1-ci Qafqaz Korpusu Qərargahları ləğv edilərək, qərargah heyətlərinin İstanbula dönməsi, 2. 6-cı və 9-cu Orduların birbaşa Baş Qərargaha bağlandığı,
3. İranda olan nizami süvari briqadasının 6-cı Ordunun əmrinə verildiyi,
4. 10-cu Qafqaz diviziyası, 5-ci Qafqaz diviziyası, 36-cı diviziya və 15-ci piyada diviziyasının İstanbula nəqlindən sonra, 3-cü, 9-cu, 11-ci Qafqaz diviziyalarının və 12-ci diviziyanın 9-cu Ordunun əmrində qalacağı.

5. 9-cu Ordunun İran və yenə Brest-Litovsk Müqaviləsi ilə Osmanlı Dövlətinə verilməmiş bütün torpaqları boşaltması.

Bu əmrə əsasən indiki İran və Qafqazda olan hərbi birlikləri geri çəkmək vəzifəsi 9-cu ordu Komandanı Yaqub Şövqi paşaya həvalə olunmuşdu. Cənubi Azərbaycanda 9-cu Ordunun tərkibində olan 11-ci diviziya ilə 4-cü Korpus Qərargahı və nizami süvari briqadası (12-ci süvari alayı və Aşirət süvari alayı) və bu korpusun ərzaq və cəbbəxana qolları, olduqları yeri boşaltmaq üçün hazırlıqlara başladı. 4-cü Korpus Qərargahı ilə nizami süvari briqadası, Rəvandiz üzərindən qərbə doğru hərəkətə başladı. Osmanlı hissələrinin Təbrizi boşaltması barədə əmrin səs-sədası camaat arasında yayılandan sonra, bölgədə yaşayan türklər xəbərin doğru olduğuna uzun müddət inana bilmirdilər. Bu xəbərin bir ingilis təbliğatı olduğunu düşünürdülər. Ancaq 18 noyabr 1918-ci il tarixində geri çəkilmə əməliyyatı başlayanda təbrizli türklərlə Osmanlı Ordusu arasında vidalaşma əsnasında hüzn

dolu və duyğulu anlar yaşandı. 11-ci diviziya Təbriz, Dilman, Xoy və Culfa bölgəsindən Şərqi Bəyazidə çəkildi. Beləliklə, böyük fədakarlıqla alınan yerlər 4 dekabr 1918-ci il tarixində tamamilə boşaldılmış oldu.

Hərbiyə Nazirliyi 26 oktyabr 1918-ci il tarixində yaydığı əmrlə, Qafqaz İslam Ordusu və Şimali Qafqaz Komandanlıqları əmrində olan əsgəri birliklərin geri çəkilməsi üçün hazırlıqlara başlamasını istəmişdi. O tarixlərdə, İstanbula göndərilməsi əmr edilən 5-ci Qafqaz piyada diviziyası ilə 15-ci piyada diviziyası və 36-cı Qafqaz diviziyasından 106 və 107-ci piyada alayları və bir topçu batalyonu, Azərbaycan və Dağıstanda xidmət edirdi. Bu hərbi birliklər, Dağıstanda Mahaçqalanı düşmən işğalından qurtarmış, Şimali Qafqazın müxtəlif yerlərindən rus və ermənilərin çıxarılması üçün canla-başla döyüşmüşdülər. 9-cu Ordunun geri çəkilməsi ərəfəsində Arpaçay və Araz çayının şərqində ermənilərin bir əks-hücuma keçmə ehtimalı yaranmışdı. Türk Ordusunun bölgədən çəkilməsi xəbəri ilə əlaqədar Axıska və Axalkalaki xalqı ilə İğdır və ətrafında böyük bir təlaş yaşandı. Bölgənin yerli türk xalqı ermənilərdən qorunmaq məqsədilə hərbi birləşmələr yaratmağa başlamışdı. Qafqaz, Şərqi Anadolu, Naxçıvan və Təbriz bölgələrində böyük bir narahatlıq yaranmışdı.

Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığı və Şimali Qafqaz Komandanlığının ləğv edildiyi və düşmənlə saziş imzalandığı, eləcə də Brest-Litovsk müqaviləsinə daxil olmayan bölgələrin boşaldılması ilə əlaqədar əmr, Nuru paşaya 5 noyabr 1918-ci il tarixində çatdı. Nuru paşa bu əmri 11 noyabr 1918-ci il tarixində Dağıstanda Mahaçqalanı düşmən işğalından qurtaran 15-ci piyada diviziyası komandanı Süleyman İzzət bəyə bildirmişdi. Nuru paşanın Süleyman İzzət bəyə göndərdiyi yazı belə idi:

"Brest-Litovsk Müqaviləsinə daxil olmayan, işğal edilən Qafqaz bölgələrinin 24 oktyabr 1918-ci il tarixindən etibarən altı həftə ərzində boşaldılması, Sədrəzəm və Hərbiyə naziri Əhməd İzzət paşadan alınan əmr əsasındadır. Bu səbəbdən, Mahaçqala cəbhəsindəki bütün Osmanlı birliklərinin göndərilməsi lazım gələcək. Azərbaycandakı dəmir yolu avadanlıqları, bütün Osmanlı birliklərini birdən daşıya bilməyəcəyindən, 15-ci piyada diviziyasının sürətlə daşınmasına başlamaq tələb olunur. 15-ci Piyada Diviziyası daşındıqdan sonra, növbə ilə Bakı və digər yerlərdəki hərbi birliklər, əvvəlcə Qazax məntəqəsinə göndəriləcəkdir. 15-ci piyada diviziyasını daşıyan qatarlar geri qayıtdıqdan sonra, digər birliklər daşınacaqdır. Bununla əlaqədar, bu əmrin alınması ilə Mahaçqala cəbhəsindəki 15-ci piyada diviziyası ilə digər birliklərin dərhal daşınmasına başlanılacaqdır. Köçürülmənin təşkilinə 15-ci piyada diviziyası komandanı cavabdehdir. Hərbiyə Nazirliyinin 26 oktyabr 1918-ci il tarixli və 5.336 saylı əmrinə görə Şimali Qafqada və Azərbaycanda xidmət etmək istəyənlər qalacaqdır".

Mahaçqalanın ələ keçirilməsi tapşırığını alan 15-ci piyada diviziyası komandanı Süleyman İzzət bəy, Nuru paşadan gələn əmri Şimali Qafqaz komandanı Yusif İzzət paşaya göndərdi. Yusif İzzət paşa 15-ci piyada diviziyasının öz əmrində olduğunu bildirərək, Nuru paşanın bu barədə əmr verə bilməyəcəyini söylədi. Buna baxmayaraq Süleyman İzzət bəy, köçmə hazırlıqlarına başladı. ,Şimali Qafqaz Respublikasında vəzifə almaq istəyən zabit, serjant və sıravilərin adları Temirxan-Şuradakı Şimali Qafqaz Komandanlığına bildirildi. Yusif İzzət paşa da Şimali Qafqaz Ordusunda xidmət etməyi qəbul etmişdi.

Süleyman İzzət bəy diviziyaya bir əmr yayaraq, bütün hərbi birliklərin, 17 noyabr 1918-ci il tarixində silah və mühümmatı ilə birlikdə geri çəkilmək üçün təyin olunan toplaşma nöqtələrinə doğru getməsini tələb etdi. 15-ci piyada diviziyasının qatarla daşınması lazım gələn 190 zabit və 4,811 sıravi mövcudu var idi.

Osmanlı Dövləti və İngilislər arasında razılaşdırılan şərtlər çərçivəsində, türk birliklərinin bir bölüyü Qafqazda qala biləcəkdi. Hərbi birliklərin çəkilmə hazırlıqları davam edirkən, ingilislər 11 noyabr 1918-ci ildə Osmanlı Baş Nazirliyinə bir nota göndərdilər. Buna görə Qafqazda, Birinci dünya müharibəsindən əvvəlki Osmanlı-Rus sərhədlərinə qayıdılması tələb olunurdu:

"Sazişin 11-ci maddəsinə əlavə bənddir:

Osmanlı Dövləti ilə Rusiya arasında müharibədən əvvəlki hüduddan kənarda olan bütün türk birliklərini və onlara aid elementləri geri almaları barədə əmr etməniz üçün Britaniya hökumətindən təlimat almışam. Sözü gedən birlik və ünsürlərin Azərbaycanda saxlanılması heç bir şəkildə mümkün deyildir. Bu boşaltmanın tamamlanması üçün Xəlil və Nuru paşalar ilə Ənvərin atası Əhmədin və İslam Ordusunda hər hansı bir xidmət üçün göndərilmiş olan türk zabit və sıravilərinin də geri çəkilməsi tələb olunur".

Ədəbiyyat

• Laura M. Adkisson Great Britain and the Kemalist Movement for Turkish Independence, 1919-1923, Michigan 1958
• Paul C. Helmreich From Paris to Sèvres. The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919-1920, Ohio 1974, S. 3-5, der gesamte Vereinbarungstext befindet sich auf S. 341f.
• Patrick Balfour Kinross Atatürk : a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey, New York 1965
• Sir Frederick B. Maurice The Armistices of 1918, London 1943
• Mudros Müqaviləsinin mətni Arxivləşdirilib 2012-07-11 at the Wayback Machine, Türk Tarix Qurumu

Həmçinin bax

• Osmanlı imperiyası Birinci dünya müharibəsində
• Qafqaz İslam Ordusu