Qafur Qulam

Qafur Qulam (27 aprel (10 may) 1903, Daşkənd, Sırdərya vilayəti, Rusiya imperiyası – 10 iyul 1966, Daşkənd) — Özbəkistan şairi, akademik.

Qafur Qulam
özb. Ғафур Ғулом
Doğum tarixi	27 aprel (10 may) 1903
Doğum yeri	Daşkənd, Sırdərya vilayəti, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	10 iyul 1966(1966-07-10) (63 yaşında)
Vəfat yeri	Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ
Dəfn yeri	Çiğatay qəbiristanlığı[d]
Fəaliyyəti	şair, nasir, publisist, tərcüməçi, hekayə yazıçısı[d]
Fəaliyyət illəri	1923–1966
Partiyası	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası
Üzvlüyü	SSRİ Yazıçılar İttifaqı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Qafur Qulam 1903-cü il mayın 10-da Daşkənddə kasıb, amma ziyalı bir ailədə doğulmuşdur. Dayısı Mirzə Abdulla "Mirzə" təxəllüsü ilə tacik dilində şeirlər yazardı. Atası Qulam ağa da savadlı şəxs idi. O, ana dilindən başqa tacik dilini də gözəl bilirdi. Ağır kənd həyatı, böyük bir ailəni dolandırmaq üçün ağır zəhmətlərə qatlaşan Qulam ağa 44 yaşında dünyasını dəyişmiş, beş uşağı yetim qalmışdı. Onda Qafurun 9 yaşı, ailənin körpəsi isə 6 aylıq idi. Qafur Qulamın anası da özbəkcə, tacikcə yazıb-oxumağı bacarır, el ədəbiyyatını gözəl bilirdi. Poeziyasevərlər (ata-anası və dayısı) arasında böyüyən Qafur Qulam özbək və fars-tacik klassiklərinə kiçik yaşlarından maraq göstərməyə başlamışdı. O, sonralar yazırdı: "mən öz mütaliəmə, biliklər əldə etdiyimə görə əvvəlcə atama, sonra isə anama borcluyam."

O, ilk təhsilini mədrəsədə almış, mütaliə ilə biliyini zənginləşdirmişdir. Qafur Qulam əvvəl müəllimliklə məşğul olmuş, daha sonra isə qəzet və jurnal redaksiyalarında işləmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində isə o, akademikliyə qədər yüksələrək Özbəkistan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib (1943). Böyük Vətən müharibəsi illərində yazdığı "Sən yetim deyilsən" şeirini (1942) məhz həmin müharibədə ata-anasını itirmiş uşaqlara ithaf etmiş və öz acı taleyini yenidən yaşamışdır:

Demə yetiməm, Ey ciyərparam!
Eyləmə dərd, qəm, Ol bir az aram.

Şair deyir ki, müharibə daha amansız, qansızdır, min fürsət güdür. Atasız qalsanız oxşaram sizi ata kimi, azad, qayğısız, firavan yaşayın. Təki kirpiyinizdən yaş süzülməsin — siz yetim deyilsiniz. Yetimliyin nə olduğunu bizdən soruşun. Qara-qorxulu, qızdırmalı, bir yuxu kimi yetimliyi keçirən lirik mən yaşadığı ağrılarına göynəyir — bir tumar əl, isti ana qucağına həsrətdən… qovrulur. Bu həsrət, bu istək müharibənin yetim qoyduğu uşaqlara əl uzadır. Əslində, bu əsərdə iki dövrün yaşantısı görünür. İnqilaba qədərki insan həyatı və sovet dövrü adamı. Professor Pənah Xəlilovun yazdığı kimi, "əhatəli yaradıcılığı olan şairin lirikasında surəti öz dili ilə danışdırmaq, zahiri portret yaradıb onun fərdi cizgilərinə xüsusi diqqət yetirmək, mükalimədən istifadə etmək, süjetin ardıcıl inkişafını izləmək, lövhə və əşyanın incə təfsilatına enmək səciyyəvi deyildir. Qafur Qulam hadisənin mahiyyətini açmağı, ona məna verməyi, təəssürat və düşüncələrini ön plana çəkməyi sevir. Onun lirikasında konkret təsvirdən qüvvətli ricətə adlamaq, keçmiş və gələcək haqqında mühakimə yürütmək, müqayisə etmək, ictimai məzmun daşıyan məsələlərdən öz şəxsi həyəcanlarına, öz tərcümeyi-halına, bəzən əksinə, fərdi — intim hiss və həyəcanlardan böyük ictimai ümumiləşdirmələrə meyl qüvvətlidir…. Qafur Qulamın hər şeirində tamamlanmamış bir poetik fikir vardır və müəllif əlvan təsvir vasitələrindən, priyomlardan həmin fikri vermək üçün istifadə edir". Azərbaycan dilində "Sən yetim deyilsən" şeiri ilk dəfə "Özbək ədəbiyyatı anto logiyası"nda (1958) şair Qasım Qasımzadənin tərcüməsində, şair Əhəd Muxtarın tərcüməsində isə Q. Qulamın "Ömrün baharında" (1979) kitabında dərc olunub.

Qafur Qulamın zəngin ədəbi irsi var. Onun şeirləri, poemaları, hekayə və povestləri, rus və dünya klassiklərindən etdiyi tərcümələr yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Nazim Hikmətin pyesləri, Şekspirin "Otello"su, Ş. Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan"ı məhz Q. Qulamın tərcüməsində özbək dilinə çevrilmişdir. Qafur Qulam poeziyası, tədqiqatçılarının dili ilə desək, özbək ədəbiyyatına yeni ruh, yeni üslub gətirmişdir. Özbək tənqidinin tanınmış nümayəndələrindən İbrahim Qafurov şairin yaradıcılığını ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən araşdırarkən qeyd edir ki, Qafur Qulam yaradıcılığında üç cəhət həmişə diqqət mərkəzindədir. Bu üç cəhət — xalq və onun tarixi, insanı yer üzünün əşrəfi edən əmək, zəhmət və yaşadığı dövrün ictimai-siyasi ideologiyası. Şair həmişə bu ideyaları dərin etiqad və odlu məhəbbətlə tərənnüm edib. "O, öz şeirlərində mədəni çayxanalardan tutmuş Türksib yollarınacan, köhnə cəmiyyətin qalığı kimi təzahür edən əyyaşlıqdan tutmuş neft uğrunda aparılan gərgin mübarizəyəcən, qadın azadlığından tutmuş ümumi məcburi təhsil məsələlərinəcən hamısını əhatə etməyə çalışıb… . O, hər bir şerində varlığın yeni bir cəhətini kəşf edir, orijinal bir poetik mənzərə cızır, rəsm edir". "Ustad" adlı bu məqalədə özbək poeziyasının Səməd Vurğunu adlandırılan görkəmli şair Qafur Qulamın poetik yaradıcılığı fəlsəfi düşüncələrlə araşdırılmışdır. Şairin yaradıcılıq xüsusiyyətləri, poetik obrazları, poeziyasının məna və məqsədi tədqiqat obyekti olaraq təhlil olunmuşdur. "Mən şərqli şairəm, ilham üfüqüm — Kuril adalarından Afrikayacan!" — deyən şairin şeir dünyası sərhədsiz orbitdən dünyaya yayılmış və sevilmişdir. Çünki "lirik mən"in poetik ovqatı, poetik düşüncəsi bəşəriyyətin hər bir üzvünün ürəyindən keçən duyğularla həmahəngdir. — "Əziz özbək xalqımdan böyük dünyaya salam!" — şairin dünyaya estetik baxışları saf və düşündürücüdür. Qafur Qulamın bir qeydini təkrarlamaqla fikrimi yekunlaşdırmaq və dəqiqləşdirmək qənaətindəyəm: "Nabat soran uşaqlar şirinlik ləzzətinin öz ağızlarında uzun müddət qalmasını istəyirlər. Mən də çap olunmuş və indi çap olunan əsərlərimin canıma, ruhuma bəxş etdiyi zövq-səfanın uzun müddətli olmasını, imkan olsa, ömürlük olmasını istərdim".

Həmçinin bax

• Özbəkistan ədəbiyyatı