Rus-çeçen münaqişəsi
Rus-çeçen münaqişəsi (rus. Чеченский конфликт, Çeçenskiy konflikt) - Rusiya (bir müddət Sovet İttifaqı) dövləti ilə müxtəlif çeçen qüvvələri arasında çox vaxt silahlı, əsrlər boyu davam edən qarşıdurmadır. Formal hərbi əməliyyatların 1785-ci ilə uzanmasına baxmayaraq, münaqişənin kökləri daha uzaq keçmişdə axtarıla bilər.[1][2]
| Rus-çeçen münaqişəsi | |||
|---|---|---|---|
 Çeçenistan Respublikasının (qırmızı) Rusiya Federasiyasındakı yeri | |||
| Tarix | 1785-davam edir | ||
| Yeri | Şimali Qafqaz | ||
| Nəticəsi |
Rusiyanın qələbəsi - 1864 Çeçenistanın qələbəsi - 1996 Rusiyanın qələbəsi - 2009 |
||
| Ərazi dəyişikliyi |
|
||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|||
|
|
|||
.svg){kind=small}
Rusiya İmperiyası əvvəllər müttəfiqi Gürcüstan və onun düşmənləri olan Səfəvilər və Osmanlı İmperiyasına bir keçid nöqtəsi olması xaricində, Şimali Qafqazın özünə çox az maraq göstərmişdi, lakin Rusiyanın bölgədəki fəaliyyəti ilə əlaqəli artan gərginlik çeçenlərin Rusiya varlığına qarşı 1785-ci ildə üsyanı ilə nəticələndi. Bu hadisələri daha sonrakı toqquşmalar və 1817-ci ildə başlayan Qafqaz müharibəsi izlədi. Rusiya yalnız 1864-cü ildə çeçen üsyançıları yatırtmağa müvəffəq oldu.
Rusiya vətəndaş müharibəsi dövründə çeçenlər və digər Qafqaz xalqları 1921-ci ildəki sovetləşməyə qədər bir neçə il müstəqillik şəraitində yaşayırdılar. İkinci Dünya müharibəsi zamanı almanların Qafqazı işğalını Sovet rejiminə qarşı üsyan fürsəti olaraq görən çeçenlər, buna cavab olaraq 1957-ci ilə qədər geri qayıda bilmədikləri və və qalmaq məcburiyyətində olduqları Orta Asiyaya sürgün edildilər
Çeçenlərlə Rusiya hökuməti arasında ən son münaqişə 1990-cı illərdə baş verdi. 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılanda çeçen separatçıları müstəqilliklərini elan etdilər. 1994-cü ilin sonlarında Birinci Çeçenistan müharibəsi başladı və iki il davam edən döyüşlərdən sonra Rusiya qüvvələri bölgədən çıxdı. 1999-cu ildə döyüşlər yenidən başladı və növbəti il Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri Çeçenistan üzərində tam nəzarəti əldə etdi.
Münaqişənin kökləri
redaktəÇeçenistanın da daxil olduğu dağlıq ərazi olan Şimali Qafqaz Rusiya ilə Yaxın Şərq arasındakı mühüm ticarət və rabitə yolları üzərində yerləşir və nəzarəti uğrunda müxtəlif güclər tərəfindən min illər boyunca müharibələr aparılmışdır. Rusiyanın bölgəyə girməsi IV İvan Qroznının 1556-cı ildə Qızıl Orda xanlığının Qazan və Həştərxan şəhərlərini fəth etməsiylə başlamış, bu da öz növbəsində, Şimali Qafqaz uğrunda Səfəvi, Osmanlı İmperiyası və Krım xanlığı da daxil olmaqla digər müasir güclər arasında uzun illər dəvam edəcək bir mübarizəyə səbəb olmuşdu. [3] Daxili bölünmələr Rusiyanın 18-ci əsrə qədər gücünü bölgəyə təsirli şəkildə tətbiq etməsinə mane oldu; lakin rus müttəfiqi kazaklar İvanın fəthlərindən[4] sonra Şimali Qafqaz ovalığında məskunlaşmağa, gərginliklər yaradan və çeçenlərlə ara-sıra toqquşmalara başlamışdılar.[4][5]
1774-cü ildə Rusiya Osetiyanı nəzarət altına aldı və bununla da strateji əhəmiyyəti olan Dəryal keçidi Osmanlılardan alındı. Bir neçə il sonra, 1783-cü ildə Rusiya Gürcüstanla Georgiyevsk müqaviləsini imzaladı və Gürcüstanı - düşmən müsəlman dövlətləri ilə əhatə olunmuş xristian anklavını - Rusiya himayəsinə aldı. Müqavilədəki öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün Rusiya imperatoru Böyük Yekaterina Dəryal keçidində Gürcüstan Hərbi Yolunun marşrutunu qorumaq üçün bir sıra hərbi qalaların inşasına başladı.[6] Lakin bu fəaliyyətlər qalalarını həm dağlıların tarixi ərazilərinə qəsd kimi, həm də potensial təhlükə kimi görən çeçenlər arasında ciddi narazılığa səbəb olmuşdu.[7]
Rusiya İmperiyasında çeçen münaqişəsi
redaktəŞeyx Mənsur üsyanı (1785-1794) və nəticələri
redaktə
Bu dönəm çeçenlərin imamı Şeyx Mənsur İslamın daha saf bir halının təbliğinə başladı və Şimali Qafqazın müxtəlif dağ xalqlarını özlərini daha çox xarici zülmlərdən qorumaq üçün İslam bayrağı altında birləşməyə təşviq etdi. Onun fəaliyyətlərini ruslar bölgədəki öz maraqlarına təhdid olaraq gördülər və 1785-ci ildə onu ələ keçirmək üçün bir qüvvə göndərildi. Göndərilən dəstə onu tuta bilmədikləri üçün, əvəzində onun işğal edilməmiş dogma kəndini yandırdı, lakin geri dönüşdə Mansurun tərəfdarları tərəfindən hücuma məruz qaldı və məhv edildi. Beləliklə tarixdəki ilk çeçen-rus müharibəsi başlamış oldu. Müharibə bir neçə il davam etdi. Mansur, əsasən, partizan taktikaları ilə vuruşurdu və ruslar 1791-ci ildə Mansurun tutulmasına qədər çeçen kəndlərini cəzalandırmaq üçün bir sıra basqınlar etdilər. Mənsur 1794-cü ildə əsirlikdə öldü.[8][9]
1801-ci ildə Rusiya Gürcüstanı rəsmi şəkildə ilhaq etdi və bu, Rusiyanın bölgədəki öhdəliyini daha da dərinləşdirdi.[10] Sonrakı illərdə çeçen döyüşçülərinin Qafqazdan keçən rus qüvvələrinə artan çoxsaylı basqınları rusları Çeçenistan ərazisinə iki əhəmiyyətli hərbi ekspedisiya etməyə məcbur etdi. İşğalçılar hər ikisində məğlub oldular. Bununla Rusiya liderləri daha sərt tədbirlər görməyə başladılar. Ancaq bunlar Napoleonun 1812-ci ildə Rusiyaya hücumu ilə təxirə salındı.[11]
Qafqaz və Krım müharibələri (1817-1864)
redaktə
Rusiyanın 1812-ci il müharibəsində Fransız Napoleon qüvvələrini məğlub etməsindən sonra Çar I Aleksandır diqqətini bir daha Şimali Qafqaza çevirdi və ən məşhur generallarından biri Aleksey Yermolovu bölgənin passivləşdirilməsi üçün istiqamətləndirdi. 1817-ci ildə Yermolovun komandanlığı altında rus qüvvələri Qafqazın fəthinə başladılar.[12] Yermolovun iqtisadi müharibə, kollektiv cəza və zorla sürgün edilməni özündə cəmləşdirən qəddar taktikaları əvvəlcə uğurlu idi, lakin rusların Çeçenistan cəmiyyətinə və mədəniyyətinə təsirini effektiv bir şəkildə dayandırdığı və çeçenlərin əbədi düşmənçiliyinə səbəb olduğu üçün əks təsir göstərmişdir. Yermolov 1827-ci ilə qədər orduya komandanlıq etdi.[13][14]
Münaqişədə dönüm nöqtəsi kimi 1828-ci ildə Müridizm hərəkatının yaranması qəbul edilir. Hərəkata İmam Şamil rəhbərlik edirdi. 1834-cü ildə Şimali Qafqaz xalqlarını İslam bayrağı altında birləşdirdi və Rusiyaya "müqəddəs müharibə"(qazavat) elan etdi.[15] 1845-ci ildə Şamilin qüvvələri Darqoda minlərlə rus əsgərini və bir neçə generalı mühasirəyə aldı və öldürdü, onları geri çəkilməyə məcbur etdi.[15]
1853-66-cı illər Krım müharibəsi zamanı çeçenlər Osmanlı imperiyasını Rusiyaya qarşı dəstəklədi.[15] Lakin daxili tayfa münaqişələri Şamili zəiflətdi və 1859-cu ildə o, əsir alındı.[16] Müharibə 1862-ci ildə Rusiyanın Çeçenistan və digər Qafqaz etnik qruplarına muxtariyyət verməsi ilə rəsmi olaraq başa çatdı.[16] Ancaq Çeçenistan və ətraf Dağıstan da daxil olmaqla bölgə Rusiyaya Terek vilayəti olaraq daxil edildi.
Rusiya vətəndaş müharibəsi və Sovet dövrü
redaktəRusiya inqilabından sonra Şimali Qafqazın dağ xalqları Şimali Qafqaz Dağ Cümhuriyyətini yaratmaq üçün birləşdilər. Bu dövlət Sovet hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olduğu 1921-ci ilə qədər mövcud idi. İosif Stalin şəxsən 1921-ci ildə Qafqaz liderləri ilə danışıqlar apardı və Sovet dövləti daxilində geniş bir muxtariyyət vəd etdi. Həmin il Dağ Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı, ancaq yalnız altı respublikaya bölündüyü 1924-cü ilə qədər varlığını dəvam etdirə bildi.[17] Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 1934-cü ildə qurulmuşdur. Çeçenlər və Sovet hökuməti arasında qarşıdurmalar kollektivləşmə zamanı, 1920-ci illərin sonlarında yaranmışdı. Bu münaqişələr 1930-cu illərin ortalarında yerli liderlər həbs edildikdən və ya öldürüldükdən sonra qismən azaldı.[18] 1932-ci ilin əvvəlində yeni bir çeçen üsyanı baş qaldı, ancaq mart ayında məğlub edildi.
İkinci dünya müharibəsi
redaktəNasist Almaniyası Sovet İttifaqını 1941-ci ilin iyununda işğal etməyə başladı. Sovet mənbələrinə görə çeçenlər Vermaxta qoşuldular, lakin bu iddia üçün yetərli sayda sübut olmadığı üçün mübahisəli qəbul edilir.[18] 1943-cü ilin yanvarına qədər almanlar geri çəkilməyə başladı. Sovet hökuməti çeçen və inquşların Şimali Qafqazdan uzağa deportasiya edilməsini müzakirə etməyə başladı. 1944-cü ilin fevralında Lavrentiy Beriyanın birbaşa əmri ilə təxminən yarım milyon çeçen və inquş evlərindən didərgin düşdü və zorla Orta Asiyada məskunlaşdı. Onlar Qazaxıstanda və Qırğızıstanda məcburi əmək düşərgələrinə salındılar.[19] 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra Nikita Xruşşov hakimiyyətə gəldi və tez bir zamanda sələfini qınadı.
Etnik toqquşmalar (1958-1965)
redaktə1957-ci ildə çeçenlərə evlərinə qayıtmağa icazə verildi. Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yenidən quruldu.[20] Yeni zorakılıq 1958-ci ildə rus dənizçi və inquş gənc arasında rus dənizçinin ağır yaralanması ilə qurtaran qız üzərində davayla atılmışdı. Sonrakı 4 gündə dəvam edən iğtişaşlarda vaynaxların mülkləri talan edildi, üsyançılar hökumət binalarını ələ keçirdilər..[21] Ethnic clashes continued through 1960s, and in 1965 some 16 clashes were reported, taking tall of 185 severe injuries, 19 of them fatal.[21] Etnik qarşıdurmalar 1960-cı illərə qədər davam etdi və 1965-ci ildə 19 ölümcül, 185 ağır yaralanmnın olduğu 16 toqquşma qeydə alındı. 1960-cı ilin sonlarında bölgə sakitləşdi və çeçen-rus qarşıdurması Sovet İttifaqının dağılmasına və 1990-cı ildə Çeçen müharibələrinin başlamasına qədər ən passiv dövrünü yaşadı.
Postsovet
redaktəÇeçenistan müharibələri
redaktə
1991-ci ildə Çeçenistan müstəqilliyini elan etdi və özünü Çeçen İçkeriya Respublikası adlandırdı. Bəzi mənbələrə görə 1991-ci ildən 1994-cü ilə qədər çeçen olmayan etnik mənşəli on minlərlə insan (əsasən ruslar, ukraynalılar və ermənilər) qeyri-çeçen əhalisinə qarşı zorakılıq və ayrı-seçkilik hallarıyla respublikanı tərk etdilər.[22][23][24] Digər mənbələr yerdəyişməni dövrün hadisələriylə əlaqələndirmir, bunun əvəzinə Çeçenistan daxilindəki pisləşən daxili vəziyyətə, Çeçenistan Prezidenti Cövhər Dudayevin təcavüzkar siyasətinə və Rusiya Prezidenti Boris Yeltsinin daxili siyasi ambisiyalarına diqqəti yönəldir.[25][26] 1994-cü ildə Rusiya Ordusunun qüvvələri Qroznıya istiqamətləndirildi,[27] lakin iki il davam edən qızğın döyüşlərin nəticəsi olaraq sonra rus qoşunları Xasavyurt razılaşması ilə Çeçenistandan çıxdılar.[28] Çeçenistan faktiki müstəqilliyini 1999-cu ildə, ikinci müharibə başlayana qədər qorudu.[29]
1999-cu ildə Rusiya hökumət qüvvələri çeçen mərkəzli islamçı qüvvələrin Dağıstana hücumunu bəhanə edərək, Çeçenistanda antiterror əməliyyatlarına başladı.[29] 2000-ci ilin əvvəllərində Rusiya Qroznı şəhərini demək olar ki, tamamilə məhv etdi və Çeçenistanı Moskvanın birbaşa nəzarətinə verməyə müvəffəq oldu.[29] Norman Naymarkın sözlərinə görə, "ciddi dəlillər Rusiya hökumətinin 1990-cı illərin ortalarında müharibəni itirmiş olduqları təqdirdə yenidən çeçenləri deportasiya etmək planlarını hazırladığını göstərir”[30]
Çeçen üsyanları
redaktə2000-ci ilin mayında İkinci Çeçenistan müharibəsi başa çatandan bəri, xüsusən Çeçenistan, İnquşetiya və Dağıstanda passiv xarakterli üsyanlar davam edir. Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri 2006-cı il 10 iyulda öldürülən Şamil Basayev kimi bəzi çeçen rəhbərləri sıradan çıxarmağa müvəffəq oldu.[31] Basayevin ölümündən sonra Dokka Umarov Şimali Qafqazdakı üsyançı qüvvələrin rəhbərliyini əlinə aldı. 2013-də Umarov zəhərlənərək öldürüldü.[32]
Çeçenistan və digər Şimali Qafqaz respublikalarından olan radikal islamçılar Rusiya daxilində baş verən 1999-cu il rusların mənzillərindəki partlayışlar,[33] 2002-ci il Moskva teatr girovları,[34] 2004-cü il Beslanda məktəbdəki teror aktı,[35] 2010-cu il Moskva metrosu partlayışları və 2011-ci ildə Domodedovo Beynəlxalq Hava Limanı bombardmanı[36][37] kimi bir sıra terror hadisələrinə görə məsuliyyətə cəlb edildi.[38]
Hal-hazırda Çeçenistan Rusiya tərəfindən təyin edilmiş lider - Ramzan Kadırovun hakimiyyəti altındadır. Neftlə zəngin bölgə Kadırovun dövründə nisbi sabitliyi qoruduğuna baxmayaraq, onu tənqidçilər və vətəndaşlar mətbuat azadlığını boğmaqda və digər siyasi və insan hüquqlarını pozmaqda ittiham edirlər. Bölgədə dəvam edən rus hakimiyyətinə görə bölgədəki separatçı qrupların kiçik partizan hücumları qeydə alınır. Gərginliyə əlavə olaraq bölgədə İslam Dövləti ilə birləşən cihadçı qruplar mövcuddur.[39]
Münaqişədə ölənlərin sayı
redaktəBu qarşıdurmanın dəqiq itkisini qeydlərin olmaması və qarşıdurmaların uzun müddət davam etməsi səbəbindən müəyyən etmək çətindir. Bir mənbə təkcə 1990-2000-ci illərdə Birinci və İkinci Çeçen müharibəsində ən azı 60.000 çeçenin öldürüldüyünü göstərir.[40] Çeçenistanın müvəqqəti parlamentinin başçısı Taus Cabrailov bu iki müharibədə 150.000 və ya 160.000 insanın öldüyünü bildirir.[41]
İstinadlar
redaktə- ↑ "Chronology for Chechens in Russia". University of Maryland. 2013-12-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2013.
- ↑ "Chechnya – Narrative" (PDF). University of Southern California. 2016-09-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2013.
Russian military involvement into the Caucasus started early in the 18th century and in 1785–1791 the first major rebellion in Chechnya against the imperial rule took place.
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 51–54
- ↑ 1 2 Schaefer, 2010. səh. 52–53
- ↑ Dunlop, 1998. səh. 4–6
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 54–55
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 55–57
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 55–58
- ↑ Dunlop, 1998. səh. 10–13
- ↑ Dunlop, 1998. səh. 13
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 58
- ↑ Shultz, 2006. səh. 115
- ↑ Daniel. səh. 13–18
- ↑ Schaefer, 2010. səh. 58–61
- ↑ 1 2 3 Shultz, 2006. səh. 116
- ↑ 1 2 Shultz, 2006. səh. 117
- ↑ Shultz, 2006. səh. 118
- ↑ 1 2 Shultz, 2006. səh. 119
- ↑ Shultz, 2006. səh. 120–121
- ↑ Shultz, 2006. səh. 121
- ↑ 1 2 Seely, R. Russo-Chechen conflict, 1800–2000: A Deadly Embrace. Frank Cass Publishers. 2001.
- ↑ O.P. Orlov; V.P. Cherkassov. Россия — Чечня: Цепь ошибок и преступлений (Russian). Memorial. 2017-02-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-30.
- ↑ Kempton, 2001. səh. 122
- ↑ Smith, 2005. səh. 134
- ↑ King, 2008. səh. 234–237
- ↑ Ware, 2005. səh. 79–87
- ↑ Kumar, 2006. səh. 61
- ↑ Kumar, 2006. səh. 65
- ↑ 1 2 3 James, 2001. səh. 169
- ↑ Naimark, Norman M. Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-century Europe. Cambridge, Mass: Harvard Univ. Press. 2002. səh. 106. ISBN 9780674009943.
- ↑ Parsons, Robert. "Basayev's Death Confirmed". Radio Free Europe/Radio Liberty. 8 July 2006. 3 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 July 2013.
- ↑ Rogio, Bill. "US designates Caucasus Emirate leader Doku Umarov a global terrorist". Long War Journal. 25 June 2010. 12 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 July 2013.
After Basayev's death in 2006, the Chechen and Caucasus jihadists united under the command of Doku Umarov, one of the last remaining original leaders of the Chechen rebellion and a close associate of al Qaeda.
- ↑ Feifer, Gregory. "Ten Years On, Troubling Questions Linger Over Russian Apartment Bombings". Radio Free Europe/Radio Liberty. 9 September 2009. 23 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ Krechetnikov, Artem. "Moscow theatre siege: Questions remain unanswered". BBC News. 24 October 2012. 4 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ "Chechen rebel claims Moscow attacks". Al Jazeera. 31 March 2010. 22 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ "Chechen terrorist claims responsibility for Domodedovo Airport bombing". Russia Today. 8 February 2011. 7 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ "Chechen warlord Doku Umarov admits Moscow airport bomb". BBC News. 8 February 2011. 28 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ Williams, Carol J. "A history of terrorism out of Chechnya". Los Angeles Times. 19 April 2013. 21 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- ↑ "Chechnya profile". 17 January 2018. 7 February 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 October 2019 – www.bbc.com vasitəsilə.
- ↑ Crawford, Rossiter, 2006. səh. 99
- ↑ "Russia: Chechen Official Puts War Death Toll At 160,000". Radio Free Europe/Radio Liberty. August 16, 2005. 11 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 October 2017.
Ədəbiyyat
redaktə- Dunlop, John B. Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict. Cambridge: Cambridge University Press. 1998. ISBN 9780521636193.
- Crawford, Marisa; Rossiter, Graham. Reasons for Living: Education and Young People's Search for Meaning, Identity and Spirituality. Aust Council for Ed Research. 2006. səh. 99. ISBN 9780864316134.
- James, Patrick; Goetze, David. Evolutionary Theory and Ethnic Conflict. Westport, Connecticut: Praeger. 2001. ISBN 9780275971434.
- Kempton, Daniel R.; Clark, Terry D. Unity or Separation: Center-Periphery Relations in the Former Soviet Union. Praeger. 2001. ISBN 978-0275973063.
- King, Charles. The Ghost of Freedon: A History of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press. 2008. ISBN 978-0-19-517775-6.
- Kumar, Rajan. Ethnicity, Nationalism and Conflict Resolution: A Case Study of Chechnya. Gurgaon: Hope India. 2006. ISBN 9788178711195.
- Perovic, Jeronim. From Conquest to Deportation. The North Caucasus under Russian Rule. New York: Oxford University Press. 2018. ISBN 9780190889890.
- Schaefer, Robert W. The Insurgency in Chechnya and the North Caucasus: From Gazavat to Jihad. ABC-CLIO. 2010. 49–61. ISBN 9780313386343.
- Shultz, Richard H. Insurgents, Terrorists, And Militias: The Warriors of Contemporary Combat. New York: Columbia University Press. 2006. ISBN 9780231129824.
- Smith, Sebastian. Allah's Mountains: The Battle for Chechnya. Tauris Parke Paperbacks. 2005. ISBN 978-1850439790.
- Ware, Robert Bruce. A Multitude of Evils: Mythology and Political Failure in Chechnya // Richard Sakwa (redaktor). Chechnya: From Past to Future. London: Anthem Press. 2005. 79–115. ISBN 1-84331-165-8.
- Daniel, Elton L. Golestān Treaty // Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 10 October 2013.