Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi

Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi (it. La cupola di Cattedrale di Santa Maria del Fiore) və ya Brunelleski günbəzi (it. Cupola del Brunelleschi) — Florensiyada yerləşən Santa-Mariya-del-Fiore kafdralının mərkəzi kəsişmə hissəsini örtən kərpic günbəzdir; inşası tamamlandığı dövrdə Brunelleski günbəzi dünyanın ən böyük günbəzi idi, Müqəddəs Pyotr bazilikasının günbəzinin inşasından bu günə kimi isə Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi dünyada kərpicdən inşa edilmiş ən böyük günbəz (daxili günbəzin maksimal diametri 45.5 metr, xarici diametri isə −54.8 metrdir) olaraq qalmaqdadır.

Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi
it. La cupola di Santa Maria del Fiore
43°46′21″ şm. e. 11°15′20″ ş. u.
Ölkə	İtaliya
Şəhər	Florensiya
Yerləşir	Santa-Mariya-del-Fiore
Memar	Filippo Brunelleski
Tikilmə tarixi	1420 - 1436
Üslubu	qotika/intibah
Sahəsi	60 m²
Material	mərmər, kərpic
Günbəzin kəsimi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İntibah memarlığının sonrakı inkişafında oynadığı fundamental əhəmiyyətə və müasir memarlıq nəzəriyyəsinə təsirinə görə, bu günbəz günümüzə kimi Avropada Qədim Roma dövründən sonra həyata keçirilmiş ən mühüm memarlıq əsəri olaraq qalmaqdadır.

Tarixi

Andrea Bonayuti — Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının təqdim edilməsi, təxm. 1355, Bonayuti kapellası.

Kafedral kilsənin inşasına 1294–1295-ci illərdə başlanılmış günbəz barabanı isə artıq 1314–1315-ci illərdə tikilərək hazır vəziyyətə gətirilmişdi; lakin, XV əsrin əvvəllərinə kimi o zaman yaşamış memarlardan heç biri belə nəhəng günbəzin inşası üün ciddi təklif irəli sürə bilməmişdir. Hələ kafedralın inşasının getdiyi dövrdən günbəzin inşası bir çox memarları düşündürürdü. Çünki, günbəzin tamamlanmasına kimi onu daxildən saxlamalı olan nəhəng taxta qabırğaların hündürlükdə necə yerləşdirilməsi məsələsini həll etmək lazım idi.

Əlbəttə ki, kafedralın memarı olan Arnolfo di Kambio bu problemi əvvəlcədən görür və onun həll edilməsi üçün orta əsr kafedrallarının əənəvi triburiyasından fərqli olaraq daha iri həcmli təməl inşa edirdi. Kambionun planına əsasən kafedralın günbəzinin daha ənənəvi aspektdə nəzərdə tutulmasını Florensiyadakı Santa-Mariya-Novella bazilikasının Bonayuti kapellasında Andrea Bonayuti tərəfindən çəkilmiş məşhur freska da sübut edir. 1355-ci ildə çəkilmiş həmin freskada Santa-Mariya-del-Fiore kilsəsi aydın görünsə də, onun dairəvi günbəzi barabansız bina üzərində oturdulmuşdur. Həmin yarımsferik günbəz Brunelleskinin günbəzindən daha kiçik ölçülərdə inşa edilsə belə, freskadakı fənərin ağırlığını daşımaqda çətinlik çəkərdi.

1418-ci ildə kafedral, günbəzin inşası üçün müsabiqə elan edir. Rəsmi qalibi olmayan müsabiqədən sonra Filippo Brunelleski və Lorenzo Gilbertiyə günbəzin inşası işi həvalə edilir. 7 avqust 1420-ci ildə günbəzin inşasına başlanılmış və fənərin təməlinə kimi olan hissənin inşası 1 avqust 1436-cı ildə tamamlanmışdır.

Növbəti gün nəhəng tərsanə qapılarını 1420-ci ilin tikilisinə açmış və Brunelleskinin özü tərəfindən imzalanmış bu əsərdə barabanın necə tamamlanması və əsas nöqtələrin inşa metodları göstərilmişdir. Unikal "iş proqramı" olan bu əsərdə proqram intensionallığının ifadə edilməsi əvəzinə, bir neçə sətirlə günbəzin struktur, forma və ölçüləri qeyd edilmişdi. Brunelleski layihəni icraçı mövqeyindən təqdim edirdi. Onun göstərdiyi on iki bənddə yalnız yekun iş izah edilməmiş, həmçinin əlavələrə də yer verilmişdi: məsələn, freskalar üzərində işləyən rəssamların rahatlığının təmin edilməsi üçün günbəz daxilində dəmir halqaların yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.

1425-ci ildə Gilberti rəsmən inşa layihəsindən uzaqlaşır və layihə Brunelleskinin əlinə keçir. İnşaat meydanında işlər fasiləsiz olaraq 1436-cı ilə kimi davam edir və günbəzin tamamlanması Papa IV Yevgeninin xeyir-duası ilə qeyd edilir. Mərasim zamanı Florensiyanın gerbinə istinadən ilk dəfə Giyom Düfayın izoritmik "Nuper Rosarum Flores" moteti səsləndirilmişdir.

Günbəzin inşasının tamamlanmasından sonra fənərin inşası üçün daha bir ictimai müsabiqə elan edilmiş, bu dəfə də Brunelleski qalib gəlmişdir. Lakin, inşaat işlərinə yalnız 1446-cı ildə — memarın ölümündən bir neçə ay əvvəl start verilmişdir. Brunelleskinin ölümündən sonra fənərin inşasını onun dostu və ardıcılı olan Mikeloçço di Bartolomeo davam etdirmiş, inşaat işləri 23 aprel 1461-ci ildə Antonio Manettinin rəhbərliyi ilə tamamlanmışdır.

Forma və strukturu

Covanni di Cerardo Prato — Günbəzin stuktur müşahidələrinin təsviri, 1426

Səkkizguşəli barabandan başlayaraq günbəz iki dayaq üzərində formalaşdırılan səkkiz yelkən üzərində dayanır. Bunun səbəbi, şübhəsiz ki, strukturun zəifləməsi ilə bağlıdır. Struktur dörd sütun üzərində həll edilsə idi bina üçün həddən artıq ağır olardı. İki papaq arasındakı məsafə 1.20 metrə bərabərdir. Dəmir mismarlar vasitəsiylə birləşdirilmiş 24 şüalı taxta seplər bütün tikilini əhatə edir. İnşaatın getdiyi dövrdə onların effektivliyi məsələsi uzun müddət müzakirə olunurdu. Faktiki olaraq bu gün günbəzin və onun təməli olan barabanın möhkəmliyi şübhə doğurmur. Bu halqa, demək olar ki, konstruksiyanın təməlini sıxaraq, xaricdən yönlənmiş təhlükəli güclərə qarşı dayaq rolunu oynayır. Digər tərəfdən, taxtanın elastikliyi, daşın isə çəkinməyə qarşı davamsızlığına görə onlardan kəmər hazırlanmasının doğru olmadığı düşünülür. Həmin dövrün ənənələrinə uyğun olaraq, günbəzin tərkibinə daxil olan elementlər arasında qızıl nisbətlər mövcuddur. Günbəzin təməli yerdən 55 metr yüksəklikdə yerləşir, fənərin hündürlüyü 21 metr, barabanın hündürlüyü 13 metr, günbəz hissəsinin hündürlüyü isə 34 metrdir. Qızılı günbəz və xaç da daxil olmaqla günbəz strukturunun ümumi hündürlüyü 116.50 metrə bərabərdir. 1436-cı ildə günbəzin ithaf edilməsi mərasimi şərəfinə məşhur flamand bəstəkarı Giyom Düfay "Nuper rosarum flores" əsərini yazmşdır.

Günbəzin hətta görünən konturları da dəqiq qaydalara tabe edilmişdir: xarici künc profili 4/6 sərtliyə, daxili künc isə 6 sərtliyə malikdir. Səkkizguşəli günbəzin təxminən 54 metr uzunluğa malik olan hər bir diaqonalı bərabər ölçüyə malik dörd hissədən ibarətdir: "sərd dörddə bir" anlamı da burdan qaynaqlanır. İstənilən halda günbəzin profili onun stabilliyi üçün mühüm rol oynayır: əslində bu strukturda əlaqə tağlarının ixtisar edilməsinə çox yaxınlaşılmışdır. Bu ad, hər iki tərəfdən sonluğunu saxlayan qabırğanın formasından əmələ gəlmişdir. Sonradan, XVII əsrin sonlarında Bernulli qeyd edir ki, günbəzin öz çəkisini saxlamalı üçün bu forma ən uyğun olan variantdır. Günbəz üzərində 1446-cı ildə Brunelleskinin ölümündən sonra bir neçə başqa memarın iştirakı ilə inşa edilmiş fənər ucalır. Fənərin inşası üçün memarların xüsusi olaraq hazırladığı texnikadan istifadə edilmişdir. İnşaat materiallarının daşınması və qaldırılması üçün istifadə olunan həmin qurğular bütün tədqiqatçılar tərəfindən inşaat işində mühüm irəliləyiş və əhəmiyyətli kəşf kimi qiymətləndirilmişdir. Binanın möhkəmliyinin təmin edilməsində fənər də özünəməxsus rol oynayır. Günbəzin möhkəmliyini təmin edən qabırğalar fənərin diametri 6 metrə bərabər olan təməlinə birləşir. Günbəzə təzyiq edən çəki elə bölüşdürülmüşdür ki, bütün qabırğalar çəkinin saxlanmasında eyni dərəcədə iştirak edir. Böyük çəkiyə (750 ton) malik fənər günbəzə təsir edən xarici güclərin dağıdıcı qüvvəsinə qarşı duraraq, onun təməlinin yaratdığı çəkmə gücünü neytrallaşdırır. 1472-ci ildə Andrea del Verrokkio tərəfindən bürünc şar hazırlanmış və həmin şar fənərin zirvəzinə yerləşdirərək birləşdirici halqanın stabilləşdirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə də Brunelleskinin maşınları tətbiq edilmişdir. Bu mürəkkəb prosesin həyata keçirilməsində Verrokkioya gənc Leonardo da Vinçi də kömək etmişdir. 1600-cü ilin yanvarın 26-dan 27-nə keçən gecə şimşək vurması nəticəsində kürə yerindən düşmüş və bir neçə yerdən günbəzi zədələmişdir. 1602-ci ildə kürə yenidən öz yerinə yerləşdirilmiş, onun düşdüyü yer isə mərmər hissəsi ilə işarələnmişdir.

Konstruksiya

Günbəz və qabırğalar məsələsi

Covan Batista Nelli — Daxili dəstək strukturunun təsviri, XVII əsrin II yarısı.

Üzərində günbəz ucaldılmış səkkizguşəli baraban 43 metr diametrə və 54 metr hündürlüyə malikdir. İnşaat zamanı barabanın ölçüləri, ilkin planda nəzərdə tutulduğundan əhəmiyyətli dərəcədə böyüdülmüşdür. Bu böyümənin səbəbi Panteonun günbəzinin ölçülərini geridə qoymaq istəyi idi. Həmin dövrdə Panteonun günbəzi dünyanın ən böyük günbəzi hesab edilirdi və onun ölçüləri insanları o qədər heyrətləndirirdi ki, günbəzin şeytan tərəfindən tikildiyinə inanılırdı. İlkin nəzərdə tutulmuş baraban, səkkiz tərəfinin hər birində işıqlandırma üçün dairəvi gözlər açılmış hissənin hesabına böyüdülmüşdür. Beləliklə də Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzinin barabanı o zamana qədər inşa edilmiş və hündür günbəz barabanı olmuşdur. Fransanın Bove şəhərindəki Müqəddəs Pyotr kafedralının o zaman üçün çox cəsarətli hesab edilən 48 metrlik tağları isə inşaatın tamamlanmasından qısa müddət sonra uçaraq dağılmışdır. Səkkizguşəli baraban günbəzin də formasını müəyyənləşdirmişdir. Brunelleski divarların səmtindən kərpic hörgüsünün istiqamətinə kimi bütün xırda detalları hesablamışdı. Buna görə də, inşaat zamanı günbəz ənənəvi taxta dayaqlara ehtiyac olmadan özünü saxlaya bilirdi.

Günbəz olmayan günbəz

Yarımsferik (parabolik və ya Piza kafedralının günbəzi kimi ellipsoidal da adlandırılır) günbəz öz oxu ətrafında fırlanan tağların formalaşdırdığı fiqurdan ibarətdir. Bu halda söhbət fırlanan günbəzdən gedir. Belə ki, günbəz inşası tamamlandıqdan sonra hər biri müstəqil dayanmalı olan sonsuz tağlardan təşkil olunduğunmuşdu. Günbəzin yaradılmasına kənarlardan hər biri faktiki olaraq müstəqil dayanan, həmçinin, özündən sonrakı, ölçüsünə görə böyük olan tağı saxlayan kiçik tağların inşasından başlanmışdır.

Duomonun inşasında çalışan və bir-biri ilə yarışan inşaçı ustadları, layihəyə səkkizguşəli olan günbəzin də daxil olması həvəsləndirirdi. Florensiya kafedralının günbəzi sözün əsl mənasında günbəz olmayıb səkkizguşəli struktur olmaqla, bir növ kafedralın özünün nefinin formasını təkrarlayır. Buna görə də kərpic hörgünü birləşdirən məhlulun bərkiməsinə kimi taxta inşaat meşəsi və qabırğalardan istifadə edilmişdi. Bunlardan başqa, Şimali Avropadan fərqli olaraq, İtaliyada uzun şalbanlar əldə etmək də mümkün deyildi. Hətta Fransa və İngiltərə kafedrallarının inşasında istifadə edildiyi kimi uzun şalbanların gətirilməsi belə, inşa edilməsi planlaşdırılan günbəzin ağırlığını saxlaya bilməzdi.

Günbəzin sirri

Daxili və xarici günbəz arasında dəstək qabırğaları

Filippo Brunelleski Florensiyada həm də çoxistiqamətli rəssam və yaxşı yumor hissi olan adam kimi tanınmışdı; onun Qrasso adlı kasıb xarratlardan birinə etiyi zarafat Florensiya cəmiyyətində məşhur idi: əvvəlcədən bir-biri ilə danışmış bir neçə insanın köməkliyi ilə Filippo xarratı Matteo adlı başqa bir adam olduğuna inandırmışdı. Hekayə o qədər təsirli alınmışdı ki, xarrat şəhərdən qaçmağa məcbur olmuş, baş verənlər isə hekayə kimi nəşr edilərək bir neçə versiyada dövrümüzə çatmışdı.

Brunelleski insanları bir-birinə inandırmaqda ustad olduğunu göstərir; təsadüfi deyil ki, memar, iki ölçülü vasitələrdən istifadə ilə üç ölçülü illüzor prespektivlər yaratmağın banisi hesab edilir. İnşa etdiyi günbəzlə də Filippo buna bənzər zarafet, hətta ekstraordinallığı ilə əvvəlki zarafatını da geridə qoyan zarafet etmişdir; bir neçə illik debatlardan sonra sənətşünaslar onun bu addımının memarlıqda irəli atılmış addım olmadığını bildirmişlər. Düz künclərə malik səkkizguşəli günbəz qabırğalarsız inşa edilməli idi və bu halda o dövrün gec quruyan inşaat məhlulu ilə günbəzin möhkəmlənməsini təmin etmək mümkün deyildi. Hamıya açıq olan iki günbəz arası dəhlizlərdə istifadə edilən şam ağacı təsvirli kərpic hörgüsünün əsas əhəmiyyəti sirr kimi qiymətləndirilmişdi.

Hazırda daha geniş yayılmış izahlardan birinin müəllifi professor Salvatore de Paskual (Florensiya Universitetinin memarlıq fakültəsinin keçmiş dekanı) və professor Maynstoundur. Günbəzin qapalı sektorlarından birində restavrasiya zamanı plitələrin çıxarılması zamanı onlar aşkar edirlər ki, kərpiclər horizontal yox, yuxarı doğru əyri yerləşdirilib. Daha əvvəl nəzərdən qaçmış bu fakt, o zamana kimi tədqiqatçıların Qədim Roma və ya ərəb hörgü texnikasının istifadə edilməsi haqqında iddiasının boş olmasını göstərərək yeni müzakirələrə yer açmışdır. Restavrasiya sayəsində kərpiclərin künclərinin paralel olmayıb düz xəttlərdə yerləşdirildiyini və xəttlərin səkkizguşəlinin mərkəzinə doğru getdiyini görmək olmuşdur. Beləliklə, hörgü elə yerinə yetirilmişdir ki, sanki, dairəvi günbəz hörgüsünü xatırladır. Strukturu mümkün qədər sadələşdirmək üçün klassik günbəzlərdə olduğu kimi yastı səth hörgülərin bir-birinə keçirilməsi yolu ilə yaradılmışdır.

Qalın günbəz inşa etməyin mümkünsüzlüyünü anlayan Brunelleski günbəzi bir-biri üzərində yerləşdirilmiş və aralarından keçən qabırğalar tərəfindən dəstəklənən iki qapaq formasında dizayn etmişdir. Bundan sonra konstrukdiyanın ölçülməsi üçün şam ağacı formalı kərpic hörgüsü istifadə edilmişvə beləcə uzun şalbanların istifadəsinə ehtiyaac qalmamışdır. Filippo bu nəticəni Qədim Roma günbəzləri və həndəsəsinin diqqətlə öyrənilməsi, ən əsası isə bir neçə il davam edən dəqiq dizayn nəticəsində əldə etmişdir.

Günbəzin dizaynı ilə bağlı ən məşhur nəzəriyyələrdən biri professor Massimo Riççi tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə, günbəzin inşa texnologiyası nə daxili strukturların, nə də fırlanan günbəz quruluşunun tələblərinə cavab vermir: kərpiclər isə şam ağacı kimi yox, yelkənin yuxarısına paralel olaraq hörülmüşdür. Həmin yenidənqurma nəzəriyyəsində günbəz konstruksiyası horizontal radial plastinlər ardıcıllığı kimi nəzərdə tutulmuşdur. Həmin konstruksiya nəzəriyyəsinin sınanması zamanı məlum olmuşdur ki, qapaqlar intradosuna əsasən günbəz strukturu fırlanma nəzəriyyəsinin tələbinə uyğun olaraq horizontal yox, radial-vertikal istiqamətdə işlənmişdir. Horizontal-radial sistemin istifadəsi həm də kürək kərpiclərinin strukturuna uyğundur. Bu yolla kiçik hərəkətli qabırğalar vasitəsiylə günbəzin künclərini müşahidə etmək mümkün idi, eyni zamanda, bu sistem hər bir kərpicin forma və ölçüsünə müvafiq olaraq əvvəldən nəzərdə tutulduğu yerdə hörülməsini, memarların çox ehtiyatlı işləməsini tələb edirdi. Həmin nəzəriyyə əsasında professor Massimo Riççinin elmi rəhbərliyi altında Florensiyanın Ançonella parkında model inşa edilmişdir. Bu təcrübə həm də günbəzin, künc hissələrin struktur xüsusiyyəti kimi daha incə aspektlərini dəqiqləşdirməyə imkan vermişdir.

Brunelleskinin mümkün ilham mənbələri

Brunelleskinin günbəzi inşa edərkən mümkün ilham mənbələri haqqında müxtəlif fikirlər səsləndirilmiş, sənətkarın, Florensiyadakı o zaman kimi inşa edilmiş günbəzlərdən, Qədim Roma dövrünün tağlı tikililəri və fars konstruktiv praktikasından ilhamlanması ehtimalı irəli sürülmüşdür. Əslində Brunelleski günbəzin seqmentlərinin tikilməsi üçün texnoloji istinadlara malik deyildi; sənətkar bütün mexanikaları ilə birlikdə konstruksiya prosesini kəşf etməli idi.

Brunelleskinin görə biləcəyi bütün günbəzlər ya öz çəkisini saxlayan dairəvi, ya da tağvari günbəzlər idilər. Santa-Mariya-del-Fiore isə bu metodların tətbiqi üçün uyğun deyildi, buna görə də onun konstruksiyası memarlıq tarixində tamamilə yeni hal idi.

Heç şübhəsiz ki, Brunelleski kilsənin həyətində inşa edilmiş, itiuclu profilə və səkkizguşəli plana malik San-Covanni vəftizxanasının memarlığını da nəzərə almışdı. Lakin, memarın əsas ideya mənbəyi kimi vəftizxana binasına istinad etdiyini də demək olmaz. Memarın bioqrafı Antonio di Tuçço Manetti bildirir ki, o, təhsil illərini Romada keçirmişdir və ola bildin ki, həmin dövrdə öyrəndiyi binalar və heykəltəraşlıq nümunələri də onun fikrinin formalaşmasına təsir etmişdir. XV əsrin əvvəllərində əbədi şəhər böyük arxeoloji tədqiqatlar meydanına çevrilmişdi. Məhz burada o, klassik memarlığı öyrənmiş və bütün mümarlığın həndəsi şəbəkə modulu ilə idarə edilməsi iddiasına əsaslanan Vitruvi nəzəriyyəsini təsdiq etmişdir. Lakin, Romanın ən məşhur günbəzi olan Panteon betondan tikilmiş dairəvi günbəz idi. Həmin günbəzin inşa texnikasını təkrarlamaq mümkün deyildi, romalıların istifadə etdikləri konkret metodlar isə itirildiyindən İntibah dövrü İtaliya sənətkarlarına məlum deyildi.

Ən yaxşı halda Brunelleski Panteon günbəzinin xarici görünüşünü tədqiq edərək çoxyaruslu formanın dairəvi forma üzərində yüksəldiyini və müvafiq olaraq Qədim Roma günbəzlərinin adətən hər yarusda tam dairəvi halqaya malik olduğunu başa düşə bilərdi. Ola bilsin ki, Brunelleski, səkkizguşəli pavilyon üzərində təzə betondan inşa edilmiş və inşaat zamanı künc dəstəklərinə ehtiyac olan Neronun qızıl evinin günbəzini də tədqiq etmişdi.

Brunelleskinin Romaya səfər etməsi nəzəriyyəsi demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilir. Lakin, son zamanlar bu nəzəriyyə şübhə altına alınaraq, nəzəriyyənin doğru olacağı halda memarın yaradıcılığında Roma memarlığına xas hansısa elementlərin əks olunmalı olduğu fikri irəli sürülmüşdür. Buna görə də Roma səfəri mümkün olsa da, Brunelleskinin memarlıq kanonlarının formalaşmasında ciddi rol oynamamışdır.

Bəzi tədqiqatçılar bildirirlər ki Yaxın Şərqlə qızğın ticarət əlaqələrinin saxlandığı bir dövrdə Brunelleski şərq türbələrinin inşa texnikasını öyrənmiş ola bilərdi. Cənubi Azərbaycanın Sultaniyyə şəhərindəki 1302–1312-ci illərdə inşa edilmiş Olcaytu Xudabəndə türbəsinin iri ikiqat günbəzi qabırğalarsız inşa edilmişdir, həmçinin Səlcuqlular dövrünün günbəzli binaları, daha sonrakı dövrə aid İsfahan və Ərdistan məscidləri tamamilə fərqli material və ölçülərə malik olsalar da, struktura və texnika baxımından Brunelleskinin əsəri ilə oxşarlıq təşkil edirlər.

Freskolar

Freskolar silsiləsinin ümumi görünüşü

İnqilabi texnologiyaların tətbiqi ilə inşa edilməsinə baxmayaraq, Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzində səkkizguşəli formanın inkişafında mühüm rol oynamış San-Covanni vəftizxanasının günbəzinin təsiri hiss olunmaqdadır. İlkin olaraq Santa-Mariya-del-Fiore kafedralınn günbəzinin daha bir elementinin San-Covanni vəftizxanasının günbəzinə oxşar olması planlaşdırılmış, günbəzin daxilinin mozaikalarla örtülməsi planlaşdırılmışdı. Brunelleski mozaikaçı sənətkarların hündürlükdə işləyə bilməsi üçün inşaat zamanı xüsusi qurğular da yaratmışdı.

Lakin, həmin dövrdə mozaika texnikası nadir hallarda istifadə olunur və olduqca bahalı hesab edilirdi. Bundan başqa mozaikanın günbəzə yığılması üçün müvafiq əsas hazırlanmalı idi ki, bu da günbəzin çəkisini daha da ağırlaşdıra bilərdi; müasir dövrdə günbəzin nəhəng çəkisi (25.000 ton) və onun qarşılıq gücü nəzərə alındıqda mozaikaların çəkisi əhəmiyyətsiz görünsə də, həmin dövrdə mozaika layihəsindən freskaların xeyrinə imtina edilməsində bu səbəb ikinci rol oynamışdır.

Günbəzin interyerinin bəzədilməsinə daş işlərinin tamamlanmasından yüz il sonra, 1572-ci ildə başlanılmışdır. Böyük hersoq I Kozimo de Mediçi nəhəng qübbənin bəzədilməsi üçün Böyük məhkəmə mövzusunu seçir. Bu işin icra edilməsi Corco Vazariyə, ikonoqrafik mövzunun işlənməsi isə Don Vinçenzo Borqiniyə həvalə edilir. Vazarinin ölümü zamanı fənəri əhatə edən dairənin rəsmləri çəkilmişdi. Daha sonra onu Federiko Zukkari Vazarini əvəz edərək freskolar üzərində işləməyə başlayır. Bir neçə il sonra Zukkari tempera ilə işlədiyi və dünyanın ən böyük divar rəsmlərindən biri olan, manyerizmin şah əsərlərindən biri kimi qiymətləndirilən freskolar silsiləsini tamamlayır; əsərin çəkilməsi zamanı Zukkariyə Domeniko Kresti də daxil olmaqla bir neçə rəssam kömək etmişdir.

Federiko Zukkari tərəfindən günbəzin aşağı hissəsində işlənmiş İblis təsviri.

Freskolar silsiləsinin məzmunu Trident kilsə məclisi tərəfindən yenidən baxılmış katolik doktrinasını əks etdirir. Buna görə də günbəz altı registr və səkkiz seqmentə bölünmüşdür. Hər bir seqment süni fənərdən başlayaraq yuxarıdan aşağı uzanır və 24 qədim Apokalipsis (hər seqmentdə üç ədəd olmaqla) və dörd səhnə ilə əhatələnmişdir:

• Əzab alətləri ilə mələklər xoru (ikinci registr);
• Müqəddəslər və seçilmişlər (üçüncü registr);
• Müqəddəs Ruhun vergisi, yeddi xoş əməl və yeddi zövqün şəxsləndirilmiş təsvirləri;
• Cəhənnəm hissəsində Əsas günah rəhbərlik edir.

Mərkəzi nefin qarşısında duran şərq hissəsində Madonna və Vəftizçi İohannala əhatə olunmuş Məsihə yer açmaq üçün dörd yox üç registr vardır. Onların üstündə üç ilahi göstəriş (İnam, Ümid və Mərhəmət), onlardan sonra zaman fiqurları (qum saatı personajı, itəbiət və ilin fəsillərini ifadə edən iki uşaq) və triumfal kilsə vardır. Seçilmişlər arasında rəssam müasir personajların geniş qalereyasını yaratmışdır ki, onların da arasında Mediçi messenatları, imperatorlar, Fransa kralları, Vazari, Borgini, Camboloni və başqa rəssamlar yer almışlar. Freskolar silsiləsi 1579-cu ildə tamamlanmışdır.

Barabanın eksteryer dizaynı

Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo
ilə birgə hazırladığı (solda) və Rafaelin (sağda) modeli

Mikelancelo (solda) və Andrea Sansovinonun (sağda) modeli

Günbəzin inşasının tamamlanmasından sonra onun səkkizguşəli barabanının yuxarı hissəsi bəzəksiz qalmışdı. Günbəzin Brunelleskiyə aid edilən və hazırda Duomo muzeyində saxlanan taxta maketində həmin hissənin dekoru aydın təsvir edilmişdir. 1452–1460-cı illərdə Antonio Mariey Çakçeri günbəzin işçi modelini hazırlamış və bu zaman Brunelleskinin göstəriş və qeydlərini də istifadə etmişdir.

Lakin XVI əsrdə barabanın tamamlanması üçün müsabiqə elan edilənə kimi məsələ həll olunmamış qalmışdır. Müsabiqədə bir neçə memar iştirak etmiş və onların hər biri özünün taxta modelini işləmişdir: Andrea Sansovino (ikonik sütunlarla müdafiə edilmiş eyvanla tamamlanır), Culiano və Antonio da Sanqallo (böyük) (bu modeldə qalereya yoxdur), Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo ilə birlikdə və Mikelancelo Buonarotti barabanın xarici görünüşü ilə bağlı öz təkliflərini irəli sürmüşdülər.

Günbəz barabanının tamamlanmış və yarımçıq qalmış dekorlu hissəsi

1507-ci ildə Mikelanceloya Santa-Mariya-del-Fiore işçilərinə avqustun sonuna kimi baraban modelini təhvil vermək həvalə olunur. Tədqiqatçı Cüzeppe Marçini bidlririr ki, Mikelancelo modelin hazırlanması üçün çertyojları Florensiyaya göndərmişdi və həmin tədqiqatçı da, Duomo muzeyinin kolleksiyasında 143 nömrəli eksponatın həmin model olduğunu deyir. Modelə əsasən iri güzgü və yaşıl Prato mərmərindən hazırlanmış lövhələr ardıcıllığı künc pilyastrları olan sütunlarla hatə olunmalı idi; karnizlərlə əhatə olunmuş bu canlı dizayn Palaçço Stroççinin karkasını xatırladırdı. Lakin, həmin model seçki komissiyası tərəfindən seçilməmişdir.

1512-ci ildə Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo ilə birlikdə hazırladığı layihə əsasında barabanın bəzədilməsinin tamamlanmasına qərar verilir. Həmçinin Baçço d’Anyoloya inşaat işlərinə rəhbərlik etmək həvalə olunur. Layihəyə əsasən barabanın yuxarı hissəsində ağ mərmər sütunlar tərəfindən dəstəklənən və hər tərəfdən doqquz tağla birləşdirilən (inşaat zamanı sütunların sayı on birə çatıdırlmışdır) geniş qəfəs yaradılmalı idi. Buna baxmayaraq inşaat işlərinə yalnız 1515-ci ildə başlanılmış, eyvan və qəfəs isə mənfi istifadə xüsusiyyətləri və Mikelancelonun qarşı çıxmasına görə yalnız Via-del-Prokonsolo küçəsi tərəfdən inşa edilmişdir.

1516-cı ildə Mikelancelo barabanın tamamlanması üçün bir neçə təsvir çəkir (hazırda həmin rəsmlər Kasa Buonarottidə saxlanılır) və yeni taxta model hazırlayır (həmin model Duomo muzeyində 144 nömrəli eksponat kimi saxlanılır). Buna baxmayaraq Mikelancelonun ideyaları bu dəfə də qəbul edilmir və baraban səkkiz tərəfdən yeddisində tamamlanmamış qalır.

Maraqlı faktlar

• Toskananın Barberino-Val-d’Else kommunasındakı Semifonte şəhərindəki 1597-ci ildə Santi di Tito tərəfindən inşa edilmiş Müqəddəs Arxangel Mixail kapellası Brunelleski günbəzinin daha kiçik ölçülü kopyası ilə tamamlanmışdır.
• Romaya köməzdən əvvək Mikelancelo Buonarotti atasında yazdığı məktubda günbəzi qeyd edərək deyir ki, "Romaya gedirəm ki, onun daha böyük və gözəl olan bacısını yaradım."
• Ölçüləri demək olar ki, eyni olmasına baxmayaraq Brunelleski günbəzi 37.000 ton, Mikelancelonun dizayn etdiyi Müqəddəs Pyotr bazilikasının günbəzi isə 14.000 ton çəkiyə malikdir. Belə fərqin yaranmasının əsas səbəbi hörgünün qalınlığı ilə bağlıdır.

Ədəbiyyat

• Rowland Mainstone, Brunelleschi's Dome of S. Maria del Fiore and some related Structures, "Transactions of the Newcomen Society", 42, 1969–70.
• Rowland Mainstone, Brunelleschi's Dome, "Architectural Rewiew", Sett. 1963.
• Salvatore Di Pasquale, Pier Luigi Bandini, Giacomo Tempesta, Rappresentazione analitica e grafica della cupola di Santa Maria del Fiore, Edizioni CLUSF, Firenze 1977.
• Corrado Brogi, Su alcuni aspetti delle curve funicolari, "Bollettino Ingegneri della Toscana", n.10, 1972; n.12, 1972; n.2–3, 1977; n.12, 1977; n.7–8, 1981.
• Piero Sanpaolesi, La Cupola di Santa Maria del Fiore. Il progetto; la costruzione, Edam, Firenze 1977.
• Paolo Alberto Rossi, Principi costruttivi della cupola di Santa Maria del Fiore, "Critica d'Arte", n. 157–159, 1978.
• Howard Saalman, Filippo Brunelleschi: the cupola of Santa Maria del Fiore, (Studies in architecture; 20) Zwemmer, London 1980. ISBN 030202784X.
• Paolo Alberto Rossi, Le cupole del Brunelleschi, Calderini, Bologna 1982.
• Massimo Ricci, Il fiore di Santa Maria del Fiore: ipotesi sulla regola di costruzione della cupola; appendice: Verifica matematica della regola, di Adriano Bassignana; Dipartimento di progetto dell'architettura, Università degli studi di Firenze, Alinea, Firenze 1983.
• Massimo Ricci, Il Segreto della Cupola di Santa Maria del Fiore, "Le Scienze", n.227, luglio 1987.
• Lando Bartoli, Il disegno della cupola del Brunelleschi, Olschki, Firenze 1994. ISBN 8822242157
• Francesco Gurrieri, La Cattedrale di Santa Maria del Fiore, volume primo, Cassa di Risparmio di Firenze, Firenze 1994.
• Cupola di Santa Maria del Fiore: il cantiere di restauro, 1980–1995, a cura di Cristina Acidini Luchinat e Riccardo Dalla Negra, Ministero per i Beni Culturali e Ambientali, Soprintendenza per i Beni Ambientali e Architettonici di Firenze, Soprintendenza per i Beni Artistici e Storici di Firenze, Opificio delle Pietre Dure, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, Roma 1995. ISBN 8824039561.
• La cupola di Santa Maria del Fiore, a cura di Timothy Verdon, Centro Di, Firenze 1995.
• Giuseppe Rocchi Coopmans de Yoldi, Santa Maria del Fiore. La Cupola, Università degli Studi, Firenze 1999.
• Catherine Le Treut, Le Jugement Dernier de Giorgio Vasari et Federico Zuccari à Santa Maria del Fiore, étude historique et iconographique, sous la direction de Philippe Morel, Paris 1 Panthéon-Sorbonne, INHA, 2000.
• Ross King, Brunelleschi's Dome. The Story of the great, Penguin, 2001 (trad. it. La cupola di Brunelleschi, Rizzoli, Milano 2001).
• Massimo Ricci, La Cupola di Santa Maria del Fiore ed il suo modello, "Bollettino Ingegneri della Toscana", n.1–2, anno 2001.
• Salvatore di Pasquale, Brunelleschi. La costruzione della cupola di Santa Maria del Fiore, Marsilio, Venezia 2002.
• Giuseppe Conti, Roberto Corazzi, La Cupola di Santa Maria del Fiore raccontata dal suo progettista Filippo Brunelleschi, Sillabe, Livorno 2005.
• Giuseppe Conti, Roberto Corazzi, Stefania Marini, La Cupola di Santa Maria del Fiore, tra ipotesi e realtà, Pitagora, Bologna 2005.
• Graduate School of Design Harvard University (con la collaborazione di Massimo Ricci), Brunelleschi's Dome, Harvard 2006.
• R. Corazzi e G. Conti, Il segreto della Cupola del Brunelleschi a Firenze — The Secret of the Brunelleschi's Dome in Florence, PONTECORBOLI EDITORE, Firenze 2011. [1]
• M. Ricci , il Genio di Filippo Brunelleschi e la costruzione della Cupola di Santa Maria del Fiore . LE SILLABE — Livorno 2014