Türkiyədə insan hüquqları

Türkiyədə insan hüquqları — 1982-ci il Konstitusiyasının 90-cı maddəsinə əsasən, daxili qanunvericilikdən üstün olan müxtəlif beynəlxalq hüquq müqavilələri ilə qorunur. Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt Türkiyə tərəfindən 2000-ci ilə qədər imzalanmamışdır. Hər halda, bu günə qədər Türkiyə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 18 beynəlxalq insan hüquqları müqaviləsindən 16-nın iştirakçısıdır. Avropa İttifaqı (Aİ) ilə aparılan danışıqlarda insan haqları məsələsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

2022-ci ildə "Freedom House" Türkiyənin insan haqlarını 100 baldan 32 (azad deyil) olaraq qiymətləndirmişdir.

Ümumi baxış

Kəskin insan haqları məsələlərinə xüsusilə Türkiyədə yaşayan kürdlərin statusu daxildir. PKK münaqişəsi illər ərzində çoxsaylı insan haqlarının pozulmasına səbəb olmuşdur. Ölkədə yaşamaq hüququ, işgəncə, ifadə azadlığı, eləcə də din, sərbəst toplaşma və birləşmək azadlıqları ilə bağlı müzakirələr davam edir.

2009-cu ildə Türkiyə İnsan Hüquqları Fondu işgəncə, pis rəftar və həbsxanada kiçik qrupların təcrid olunması da daxil olmaqla insan hüquqlarının pozulmasını təfərrüatlandıran iki hesabat yaymışdır. Hesabatlarda 15 illik hərbi idarəçilik dövründə həbsxana şəraitində 419 ölüm qeydə alınmışdır və təkcə 2008-ci ildə həbsxanalarda 39 ölüm halı baş tutmuşdur. Fövqəladə vəziyyət səlahiyyətləri altında bir neçə jurnalistin həbs olunaraq həbsxanalarda saxlanması, terrorizm, "dövlət əleyhinə fəaliyyət", "türklüyü ləkələmək" və ya "islamı təhqir etmək" iddiaları ilə bağlanan və ya dövlət tərəfindən ələ keçirilən media orqanları ilə media azadlığına təzyiqlər artmışdır.

Türkiyə hələ də azlıqların öz ana dillərində ibtidai təhsil almasını qadağan edən qeyri-demokratik və ya avtoritar qanunları saxlayır. Türkiyənin Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Paktı imzalamasına baxmayaraq, ölkənin ən böyük azlığı, əhalinin 15%-ni təşkil edən kürdlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ yoxdur. 2017-ci ilin martında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Türkiyə hökumətini etnik kürd azlığına qarşı "kütləvi dağıntılar, qətllər və çoxsaylı digər ciddi insan haqları pozuntuları"nda ittiham etmişdir.

İşçi hüquqları

Konstitusiyanın 51-ci maddəsi işçi qüvvəsinin "icazə almadan" həmkarlar ittifaqı yaratmaq, "ittifaqa üzv olmaq və üzvlükdən sərbəst çıxmaq hüququna malik olmaq" hüququnu təsdiq edir. 53-cü və 54-cü maddələr işçilərin müvafiq olaraq kollektiv danışıqlar aparmaq və tətil etmək hüququnu təsdiq edir. Qanun dövlət qulluqçularının, həyat və əmlakın mühafizəsi ilə məşğul olan ictimai işçilərin, kömür hasilatı və neft sənayesi, sanitariya xidmətləri, milli müdafiə, bank və təhsil işçilərinin tətillərini qadağan edir. Buna baxmayaraq, sözügedən sektorlarda çalışan bir çox işçilər ümumi cəzasız qalaraq bu məhdudiyyətləri pozaraq tətillər keçirmişdilər. Qanun tələb edir ki, sövdələşmə agenti olmaq üçün həmkarlar ittifaqı müəyyən bir iş yerindəki işçilərin 50 faizi üstəgəl bir işçini və həmin sənayedəki bütün işçilərin 10 faizini təmsil etməlidir. Əmək qanunvericiliyi həmkarlar ittifaqı rəhbərlərinin siyasi partiyaların məmuru olmasını və ya başqa cür vəzifələri yerinə yetirməsini, hər hansı mənfəət əldə edən müəssisədə işləməyi və ya onların fəaliyyətində iştirak etməyi qadağan etmişdir.

2003-cü il Əmək Aktı 45 saatlıq iş həftəsi təyin etmişdir. Bu, cinsi, dini və ya siyasi mənsubiyyətinə görə diskriminasiyanı qadağan etmiş, üzrlü səbəb olmadan işdən çıxma halında kompensasiya almaq hüququ təmin etmişdir. Qanun həmçinin, gündəlik iş saatının 11 saatdan çox ola bilməyəcəyini əmr etmişdir.

Türkiyədə 1930-cu illərdən etibarən Avropa modellərinə əsaslanan standart dövlət pensiya sistemi mövcuddur. Bundan əlavə, 1999-cu ildən Türkiyədə 4447 saylı Qanun ilə elan edilmiş bütün işçilər üçün məcburi olan dövlət tərəfindən idarə olunan işsizlik sığortası sistemi mövcuddur.

Ərazidən kənar

2017-ci ilin mayında Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mühafizəçiləri Vaşinqtondakı Türkiyə səfirliyi qarşısında kürd hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı meydana çıxmış etirazçılara hücum etmişdilər.

Həmçinin bax

• Dərin dövlət
• 6–7 sentyabr hadisələri

Əlavə ədəbiyyat

• "Turkey's delay in introducing protection for the rights of religious minorities". Sari Essayah. Ortodoksi.net.
• "Obligations under the International Covenant on Civil and Political Rights" (PDF). Republic of Turkey

Xarici keçidlər

• US Department of State: Bureau for Democracy, Human Rights and Labor (country reports)
• European Commission for Enlargement
  • Progress Reports on Turkey (1998–2005)
  • Progress Report 2009
• Turkey Press Freedom Website covering press freedom situation in Turkey by SEEMO
• Human Rights Watch Reports on Turkey
• Amnesty International Library you can search for Reports on Turkey
• Progress Reports on Turkey Arxivləşdirilib 2020-10-29 at the Wayback Machine
• Reports and Investigations of Mazlumder about Turkish Human Rights
• Questions and Answers; Human Rights in Turkey, Human Rights Agenda Association
• Database on Refugee Rights in Turkey