Vardan Mamikonyan
Vardan Mamikonyan (erm. Վարդան Մամիկոնեան ; təq. 387 - 451) - 450-451-ci illərdə Sasani İranına qarşı üsyana rəhbərlik etmiş olan erməni hərbi lideridir. O, Mamikonyanlar zadəgan ailəsinin başçısı və irsi sparapet titulunun sahibi, eyni zamanda da Ermənistan silahlı qüvvələrinin baş komandanı idi. Vardan və onun əksər silahdaşları 451-ci ildəki Avarayr döyüşündə həlak olsalar da, onların fədakarlığı erməni tarixçiləri Yeqişe və Lazar Parpetsinin əsərlərində əbədiləşdirilmişdir. O, ermənilər arasında milli qəhrəman sayılır və erməni kilsəsinin şəhidi və müqəddəsi kimi hörmətlə anılır. Vardan və onun rəhbərlik etdiyi üsyan bir çox sənət və ədəbiyyat əsərlərində xatırlanmışdır. Arşak Çobanyanın fikrincə, “Vardan erməni xalqı üçün ən sevimli şəxsiyyət, erməni tarixinin ən müqəddəs şəxsi, erməni milli ruhunun ən simvolik qəhrəmandır”.[4]
| Vardan Mamikonyan | |
|---|---|
| erm. Վարդան Մամիկոնյան | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 388 |
| Doğum yeri | Artişat, Ermənistan krallığı (antik) |
| Vəfat tarixi | 3 iyun 451[1][2] |
| Vəfat yeri | Avarayr düzənliyi, Sasanilər imperiyası |
| Vəfat səbəbi | döyüşdə ölüm |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Rütbəsi | Sparapet |
| Döyüşlər | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəVardan Mamikonyan təxmini olaraq 387-ci ildə Taron rayonunun Aştişat qəsəbəsində Hamazasp Mamikonyan və erməni patriarxı Saakın qızı olan Saakanoyşun oğlu olaraq anadan olmuşdur.[5] Onun özündən kiçik olan Hamazasp və Hmayeak adlı iki qardaşı var idi.[5] O, Eçmiədzində Patriarx Sahak və Mesrop Maştots tərəfindən təsis edilmiş olan məktəbdə təhsil almışdır.[6] O, atasının ölümündən sonra Mamikonian zadəgan ailəsinin başçısı olmuşdur.[6] 420-ci ildə Mesrop Maştotsla bərabər Konstantinopola getmiş və orada II Feodesi tərəfindən Bizans Ermənistanının stratelatesi (general) təyin edilmişdir.[6] Bundan sonra isə 422-ci ildə Eçmiədzinə geri qayıtmış, daha sonra isı Ktesifona getmiş və burada Sasani şahı V Bəhram onu Ermənistan krallığının sparapet kimi tanımışdır; Ermənistan silahlı qüvvələrinin baş komandanı olan sparapet vəzifəsi irsi olaraq Mamikonyan ailəsinə məxsus idi.[6] Vardan 428-ci ildə Ermənistan krallığının ləğv edilməsindən sonra da bu titulu əlində saxlayırdı.[6]
439-cu ildə II Yəzdigərdin taxta çıxması ilə Sasani Ermənistanında vəziyyət daha pisləşmişdir.[7] Yəzdigərd və onun məmurları əvvəlcə Ermənistana və onun əyanlarının üzərinə daha ağır vergilər və öhdəliklər qoydular, lakin hələ erməni kilsəsinə qarşı açıq şəkildə hərəkət etməyə cəsarət etmirlər.[7] 442-ci ildə Yəzdəgərd Vardanın komandanlığı altında olan erməni süvarilərini hunlarla döyüşmək üçün şərqə göndərir.[6] 449-cu ildə isə Sasani padşahı Ermənistana zərdüştiliyi rəsmən qəbul etdirən fərman imzalayır.[6] Elə həmin ildə Erməni elitasının üzvləri Artaxatada mərzban Vasak Siwni, İberiya yürüşünün bidaxşı Vardan və Ermənistanın katolikosunun rəhbərliyi altında Sasani dövlətinə və xristian inanclarına sadiq olduqlarını bəyan etmək üçün bir yerə cəmləşirlər.[8] Yəzdigərd bu qərarı qəbul etmir və erməni əyanlarını (naxarars) Ktesifona çağıraraq onları zərdüştiliyi qəbul etməyə məcbur edir.[8] Şərqdən gələn gözlənilməz hücumdan sonra Yəzdigərd zadəganların əksəriyyətini azad etməyə məcbur olur və Ermənistanı dini cəhətdən dəyişdirmək üçün ora fars maqlar göndərir.[8]
Ermənistana qayıtdıqdan sonra Vardan və erməni zadəganlarının əksəriyyəti din dəyişdirməkdən imtina edirlər; lakin Yeğişe və Lazar Parpetsi Vardanın ilk dövrlərdə din dəyişdirməsi və 450-ci ildə başlayan erməni üsyanının mənşəyi haqqında ziddiyyətli məlumatlar verirlər.[9] Vardan əvvəlcə sürgünə getməyi planlaşdıra bilərdi, lakin o, tezliklə zərdüştiliyin tətbiqinə qarşı xalq üsyanının lideri kimi meydana çıxır.[10] Vardan və onun müttəfiqləri təntənəli surətdə and içərək bir çox qala və yaşayış məntəqələrini ələ keçirdirlər.[11] Vardanın qoşunları 450-ci ilin yayında farsların üzərində böyük bir qələbə qazanaraq şimal hunlariyla ittifaq təmin etməyi bacarsalar da, Bizansdan kömək istəmək üçün göndərdikləri elçilikdə heç bir nailiyyət əldə edə bilmirlər.[10] Vardana erməni zadəganlarının əhəmiyyətli bir farspərəst qrupu müqavimət göstərir və mərzban Vasak Siwni döyüşdə farslarla görüşmək üçün onu Ermənistandan çıxarmaqdan imtina edir.[10]
451-ci ilin yayında ölməzlərin elit süvari dəstələri və döyüş filləri də daxil olmaqla böyük bir Sasani ordusu erməni üsyançılarına qarşı yürüşə başlayır.[10] Vardanın ordusu iyun ayının 2-də Maku yaxınlığındakı Avarayrda farslarla döyüşür.[10] Döyüş zamanı Vasak Sivninin tərəfdarları döyüş meydanını tərk edirlər və Vardanın qüvvələri məğlubiyyətə düçar olurlar və Vardan ilə erməni zadəganlarının əksəriyyəti də döyüş meydanında öldürülürlər.[10] Avarayr döyüşünün konkret nəticələri məlum deyildir, lakin mənbələrdən belə görünür ki, farsların itkilərindən təşvişə düşən Yəzdegerd qoşunlarını geri çəkmiş və Vasak Sivnini həbs etdirmişdir.[10] Vardanın sağ qalan tərəfdarları İranda həbs olunurlar, lakin sonrakı illərdə bir çoxları azad edilirlər.[10] 481-ci ildə Vardanın qardaşı oğlu olan Vahan Mamikonyanın rəhbərliyi altında yeni bir üsyan başlayır və 484-cü ildə imzalanmış olan Nvarsak müqaviləsi ilə ermənilər özlərinin dini hüquqlarının və muxtariyyətlərinin tanınmasına nail olurlar.[12]
Ailəsi
redaktəVardan Mamikonyan Şuşanik kimi tanınan və təxminən eramızın 439-cu ildə anadan olmuş olan Vardeni Mamikonyanın atasıdır. Şuşanik Mehranilərin aparıcı ağalarından (pitiaxş) biri olan Varsken ilə evlənmişdir. Varsken xristianlığı rədd edərək zərdüştiliyi qəbul edib farspərəst mövqe tutduğu üçün, arvadı Şuşaniki də dinini dəyişdirməyə məcbur etməyə çalışır, lakin qadın, öz həyat yoldaşına boyun əyməkdən və xristian inancından imtina etməkdən qəti şəkildə imtina edir. Məhz buna görə də ərinin əmri ilə 475-ci ildə edam edildi sifarişlər. Şuşanik Gürcü Pravoslav və Apostol Kilsəsi tərəfindən müqəddəsləşdirilmiş və Erməni Apostol Kilsəsi tərəfindən də hörmətlə yad edilir. Müqəddəs Şuşanik kimi tanınan və onun şərəfinə qeyd edilən bayram günü də oktyabr ayının 17-də qeyd olunur.
Mirası
redaktə| Vardan Mamikonyan | |
|---|---|
| erm. Վարդան Մամիկոնյան | |
 | |
| Rütbə | Şəhid |
| Doğum tarixi | təq. 387 |
| Doğum yeri | Taron rayonunun Aştişat qəsəbəsi, Ermənistan krallığı (antik) |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Avarayr düzənliyi, Sasanilər imperiyası |
| Müqəddəsləşdirilib |
Erməni Katolik Kilsəsi Erməni Həvari kilsəsi |
| Xatirə günü | Böyük pəhrizdən əvvəlki son cümə axşamı günü |
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Müqəddəs kimi kanonizasiya
redaktəVardan Mamikonyan erməni apostol kilsəsinin müqəddəsidir.[13][14]
Rəsmi olan erməni kilsəsinin təqviminə əsasən onun anım günü adətən fevral ayına düşür və çox nadir hallarda mart ayının ilk həftəsinə də düşə bilər. Müqəddəs Vardanın əsas bayram günü, Böyük pəhrizdən əvvəlki son cümə axşamı gününə düşdüyü üçün canlı bir bayramdır. Onun adını daşıyan erməni kilsələri arasında Nyu-Yorkdakı Erməni Apostol Kilsəsinin Müqəddəs Vardan Kafedralı[14] və Miçiqan ştatının Bloomfield Hills şəhərindəki erməni katolik kilsəsinin Müqəddəs Vardan Kafedralı mövcuddur.[15][16] Kafedralın yaxınlığında həmçinin Müqəddəs Vardan parkı yerləşir.
Vardan cəngavərləri (ABŞ)
redaktəErməni-Amerika qardaşlıq təşkilatı Vardan Mamikonyanın şərəfinə Vardan cəngavərləri adlandırılmışdır.
İstinadlar
redaktə- ↑ Toumanoff C. Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au xixe siècle (fr.): Tables généalogiques et chronologiques. Rome: 1990. P. 330.
- ↑ Histoire de l'Arménie des origines à 1071. S. 204–205.
- ↑ Gaidzakian, 1898. səh. 132
- ↑ Tchobanian, 1914
- ↑ 1 2 Sarafian, 1951
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Katvalian, 1985
- ↑ 1 2 Garsoïan, 1997. səh. 99
- ↑ 1 2 3 Garsoïan, 1997. səh. 100
- ↑ Avdoyan, 2018
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Garsoïan, 1997
- ↑ Garsoïan, 1997. səh. 99–100
- ↑ Garsoïan, 1997. səh. 101–102
- ↑ "Saint Vardan Mamikonian | Biography, Death, & Facts | Britannica". www.britannica.com. 1 may 2024. 23 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2024.
- ↑ 1 2 "St. Vartan and the Battle of Avarayr". The Armenian Church (ingilis). 24 November 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 may 2024.
- ↑ "Eastern Catholic Churches". info.aod.org. 2024-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-13.
- ↑ Kezelian, Harry. "Detroit Churches Commemorate Genocide Anniversary". 4 may 2023. 27 April 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2024.
Əlavə ədəbiyyat siyahısı
redaktə- Armot, Robert; Aghajanian, Alfred. Armenian Literature: Comprising Poetry, Drama, Folklore, and Classic Traditions. Los Angeles: Indo-European Publishing. 2007. ISBN 9781604440003.
- Şablon:ODLA
- Bedrosian, Robert. "The Sparapetut'iwn in Armenia in the Fourth and Fifth Centuries" (PDF). Armenian Review. 36 (2). 1983: 6–46.
- Gaidzakian, Ohan. Illustrated Armenia and the Armenians. Boston. 1898.
- Garsoïan, Nina. The Marzpanate (428–652) // Hovannisian, Richard G. (redaktor). The Armenian People from Ancient to Modern Times. 1. New York: St. Martin's Press. 1997. 95–115. ISBN 0-312-10169-4.
- Katvalian, M. Vardan Mamikonyan // Arzumanian, Makich (redaktor). Armenian Soviet Encyclopedia (erməni). 11. Yerevan. 1985. 314.
- Sarafian, Krikor A. Vardanantsʻ paterazmě ew Vardan Mamikonean: Vardanantsʻ paterazmi 1500-ameakin aṛitʻov [Battle of Vardanantz and Vardan Mamikonian] (erməni və ingilis) (Second). Fresno: Nor Or. 1951.
- Suny, Ronald Grigor. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press. 1993. ISBN 9780253207739.
- Tchobanian, Archag. The People of Armenia: Their Past, Their Culture, Their Future. Gregory, G. Marcar tərəfindən tərcümə olunub. Introduction by Viscount Bryce. London: Dent. 1914.