Vikipediya

Xarəzmlilər

Xarəzmlilər— qədim Xarəzm əhalisinin özəyini təşkil edən, Orta Asiyada daimi mövcudluğu eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarından təsdiqlənmiş İran mənşəli[1][2] tarixi xalqdır. Saka-massaget tayfalarının ittifaqına daxil idilər.[3] Digər tarixi İran xalqları ilə yanaşı, onlar da taciklərin əcdadlarından biridirlər.

Həmçinin qədim xarəzmlilər özbəklərin və türkmənlərin formalaşmasında tərkib hissələrdən biri olub.[4][5][6][7]

Bir çox müasir tarixçilərin fikrincə, qədim xarəzmlilər İran mənşəli xalq olublar.[1][2]

Xarəzm və onun etimologiyası

redaktə

Ölkənin adına ilk dəfə eramızdan əvvəl VIII—VII əsrlərə aid mənbələrdə rast gəlinir. Xarəzm adı ilə bağlı müxtəlif təfsirlər var. Bir etimologiyaya görə, "bəsləyən torpaq", digərinə görə "aşağı torpaq".[8] S.P.Tolstov hesab edirdi ki, Xarəzm adı “Hurrilər ölkəsi” – Xvarizam kimi tərcümə olunur.[9]

Əbu Reyhan əl-Biruniyə görə Xarəzmin ən qədim sakinləri türklər olub.[10]

İ.V.Pyankovun fikinə görə, eramızdan əvvəl VIII əsrdə cənubdan gələn xorazmlılar Amudəryanın aşağı axarının yerli əhalisi ilə qarışmışlar.[11] Miletli Hekateyə görə, Xarəzm adı Əhəmənilərdən əvvəlki dövrdə çəkilir.[12] Sonralar İ.V.Pyankovun fikrini təkrarlayaraq, E.V.Rtveladze yazırdı ki, bu xarəzmlilərin ilkin məskunlaşdığı ərazi müasir Türkmənistan ərazisinin cənub-şərqində qədim Baktriya və Margiana dövlətləri arasındakı yaşayış sahəsidir.[13] “Avesta”ya əsasən Xarəzmlə bağlı bəzi araşdırmalardan İran alimi Mirzə Əliəkbər Dehxudanın lüğətində “Xarəzm” sözü “ari xalqlarının beşiyi” mənasının qısaldılması kimi təsvir edilmişdir.[14][15]

Qədim Xarəzmlilərin tarixi iki böyük etnik qrupla bağlıdır: Amudəryanın aşağı axarının sako-massagetləri və 3 min il əvvəl Orta Asiyanın cənub bölgələrindən köçmüş qədim xarəzmlilər. L. S. Tolstovaya görə, keçmişini cənub bölgələri - Mesopotamiya ilə bağlayan Aral dənizi bölgəsinin sakinlərinin əfsanələri var idi ki, bu da ola bilsin ki qədim Mitanni tarixi ilə bağlıdır.[16]

Aparılan arxeoloji qazıntılar qədim Xarəzm ərazisində qədim balıqçıların və ovçuların (e.ə. 4-3-cü minilliklər) neolit ​​dövrünə aid Kelteminar mədəniyyətinin mövcudluğunu sübut edir. Bu mədəniyyətin birbaşa nəsli eramızdan əvvəl II minilliyin ortalarına təsadüf ediən maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olan Tunc dövrünə aid Təzəbağyab mədəniyyətidir. Antik müəlliflərin həmçinin, Orta Asiya və Hindistan mallarının Amudərya və Xəzər dənizi boyunca Evksin Pontus (Qara dənizin qədim yunan adı) vasitəsilə Qafqaz mülklərinə gedən ticarət yollarında Xarəzm sakinlərinin Kolxida xalqları ilə əlaqələri haqqında məlumatları vardır. Bunu elementləri Orta Asiya Mesopotamiyasında və Qafqazda qədim abidələrin qazıntılarında tapılan maddi mədəniyyət də təsdiqləyir.

E.ə. V əsrdə arami qrafikası əsasında Xarəzm yazısı inkişaf etmişdir. Toprak-qala qədim yaşayış məskəninin yerində arxeoloqlar Xarəzm dilində olan sənədlər arxivinin qalıqlarını aşkar ediblər. Xarəzm yazısından VIII əsrə qədər istifadə edilmişdir.

Xarəzmlilərin törəmələri

redaktə

Xarəzmlilər türkmənlərin formalaşmasında tərkib hissələrdən biri olub, həmçinin massagetlər və soqdlarla yanaşı, özbəklərin əcdadlarından biri olublar. Bir versiyaya görə, digər tarixi İran xalqları ilə yanaşı, onlar taciklərin əcdadlarından biridir. Tacik tarixçisi B.Qafurov qeyd edir ki, özbək xalqı təkcə özbək köçərilərindən deyil, həm də soqd və xarəzmlilərin oturaq xalqlarından və qədim zamanlardan ölkədə yaşamış türkdilli xalqlardan formalaşmışdır.[17]

Anadoluda Cəlaləddinin döyüşçülərinin törəmələri xurzumlu adlanır və indi Manisa vilayətində (Türkiyə) Xurzum adlanan səkkiz kənddə yaşayırdılar. Şərqi Anadoluda Xarəzmlilər Kütahya və Alaşehirdə (Horzumalayaka, Horzumsazdere, Horzumkeserler, Horzumembelli kəndləri) məskunlaşdılar.[18] Həmçinin Xarəzm adlı üç kənd var ki, orada da xarəzmlilərin nəsli yaşayır. Xarəzmlilər qalıqları Misirdə, Cənub-Qərbi Anadoluda, Suriyada və Şimali İraqda məskunlaşıblar, onların nəsilləri indi orada yaşayır və özlərini türkmən adlandırırlar.

1997-ci ildə siyasi xadim V.Jirinovski ilk dəfə ehtimal edirdi ki, bəlkə də xarəzmlilər özbəklərdən ayrı xalqdır.[19] Bu ideyanın qızğın davamçısı, Jirinovskinin ideyasını Avropa sosial antropologiyasında populyarlaşdıran bir sıra nəşrlər çap etdirən antropoloq R.Turayeva oldu. O, əsərlərindən birində vurğulayır ki, “Daşkənddəki xarəzmlilər etnik cəhətdən daşkəndlilərdən fərqlidirlər, lakin etnik cəhətdən bir-birlərindən fərqlənmirlər”.[20] Əslində Xarəzm bölgəsinin əhalisi müxtəlifdir. Tarixçi Y.Bregel belə qənaətə gəlir ki, Xarəzmdə, Xarəzmin qədim oturaq əhalisinin və yarımköçəri özbəklərlə türkmənlərin nəsilləri yaşayır.[21]

Xarəzmlilərin tarixi köçləri və türkləşməsi

redaktə

Xarəzmlilərin ilk köçləri qədim dövrlərə təsadüf edir. Artıq eramızdan əvvəl V əsrdə Misirdə və Mesopotamiyada xarəzmlilərin qrupları yaşayırdı.[22] Ən erkən Xarəzm adı eramızdan əvvəl 460-cı ildə Elefantine adasındakı Misir arxivində qeydə alınmışdır ki, orada torpaq üçün iddia qaldıran Xvarşain oğlu Xarəzmli Darqamanın adı çəkilir.[23] Bu sənəd xarəzmlilərin farslardan fərqli olaraq ayrıca xalq hesab edildiyini göstərir. Elefantin papirusu — Misirin cənubundakı Elefantin adasında tərtib edilən rəsmi sənədlərə və iş məktublarına verilən addır. Sənədlərin əksəriyyəti arai dilində yazılmışdır. S.P.Tolstov Aral dənizi bölgəsində yaşamış qədim massaget tayfası “Auqas”ı “Oğuz” etnonimi ilə eyniləşdirmişdir[24] və oğuzların etnogenezində aqas-massaget tayfalarından başqa hun-eftalit, toxar-as və fin-uqor tayfalarının da iştirakını qeyd edir.[25] Təxminən eramızdan əvvəl 175-ci ildə Xarəzm Kanqyuyun tərkibinə daxil oldu. Bəzi tədqiqatçılar Kanqyuyu türkdilli icmalarla əlaqələndirirlər. Belə ki, Malyavkin A.Q. Kanqyuy dövlətini oturaq əkinçilik ərazilərinin əhalisini öz nəzarəti altına almış türkdilli tayfaların yaratdığını düşünürdü.[26] E.ə. I əsrin son üçdə birində Xarəzm Kanqyuyun tərkibində Qərbi Hunların güclü müttəfiqi kimi çıxış edir. Eramızın III əsrindən başlayaraq Xarəzmdə hunların nümayəndələri qeyd olunur.[27] Bəzi tədqiqatçılar hun dilini türk dili kimi təsnif edirlər.[28][29] VI əsrdən başlayaraq Xarəzm in əsas türkdilli etnosunu türklər təşkil edirdi, çünki Xarəzm Türk xaqanlığından asılı idi. VII əsrdən Xarəzm türk dövləti - Xəzər xaqanlığı ilə sıx bağlı olmuş, əhalinin köçü prosesləri baş vermişdir. Xəzər xaqanın qvardiyasında çoxlu xarəzmlilər var idi. Xarəzmli tacirlər böyük rol oynadılar.[30] Xarəzm də türk toponimikası IX əsrdən etibarən qeydə alınmışdır[31] ki, bu da oturaq türk əhalisinin olduğunu göstərir. X əsrə qədər Xarəzmin və Xarəzm əhalisinin bir hissəsi türkdilli idi.[32] X əsr fars coğrafiyaşünasları Xarəzmin Barategin şəhərinin adını çəkirlər.[33] Adından da göründüyü kimi, şəhər türklər tərəfindən məskunlaşmış və ya salınmışdır.[34] İstəxri onu Xarəzmin 13 şəhəri, əl-Məqdisi isə Xarəzmin 32 şəhəri sırasına daxil edir.[35] X əsr əsrin tarixçiləri İstəxri və “Hüdud əl-aləm” əsərinin anonim müəllifi böyük Xarəzm şəhəri haqqında məlumat verirlər: “Kyat Xarəzmin əsas şəhəridir, Quz Türküstanının qapısı, türklərin, Türküstanın, Mavəraünnəhrin və xəzərlərin mallarının saxlandığı, tacirlərin görüş yeridir...”.[36]

Görkəmli alim və etnoqraf Biruni (973-1048) əsərlərində Xarəzmin türk əhalisinin istifadə etdiyi türk aylarının və türk dərman bitkilərinin adlarını verir.[37] Biruni təqribən 1000-ci ildə Xarəzm də yazdığı “Keçmiş nəsillərin abidələri” əsərində Xarəzmin türk əhalisinin istifadə etdiyi heyvan dövrünə görə illərin türkcə adlarını qeyd edir: siçkan, od, bars, tuşkan, luy, ilan, yunt, kuy, pişin, tagiqu,tunquz. Həmin əsərdə türkcə ayların adlarını verir: uluq-oy, kiçik-oy, birinçi-oy, ikinci-oy, uçinçi-oy, turtinci-oy, beşinçi-oy, oltinçi-oy, yetinçi-oy, sakkizinçi-oy, tokkuzinçi-oy, uninçi-oy.[38]

IX-X əsrlərdə Bağdadda Rabad əl-Xarəzmiyyə (Xarəzmlilərin şəhərətrafı) adlı ayrıca məhəllə var idi ki, bu da Bağdadda xarəzmlilərin diasporasının yaşadığını göstərir.[39] 1950-ci illərdə L.V. Oşaninin söylədiyi fikrə görə, Samanilər dövründə (X əsr) oğuzlarla qarışmaları sayəsində, xarəzmlilər onlara xas olmayan dolixokefal[40] olmuşlar.

Lakin Xarəzmdə türkmən dilində rəsmi sənədləşmə aparılmayıb və heç bir sənəd yoxdur.[41] Sırdəryanın Yenikənd şəhəri əhalisi, IX-XII əsrlərdə əsasən kolonistlərdən, əsasən Xarəzmdən gələn köçkünlərdən ibarət idi.[42]

Orta əsrlərdə Xarəzmşahlar imperiyasının genişlənməsi və sonrakı qanlı monqol istilaları ilə əlaqədar xarəzmlilərin köç prosesləri gücləndi. Xarəzmşahının oğlu Cəlaləddin Mənguberdi xarəzmli döyüşçüləri, qanqlılarla birlikdə 1231-ci ilə qədər İranda və Qafqazda monqollara qarşı mübarizəni davam etdirdi. Xarəzmşahlar-Anuştəkinlilər nəslinin sonuncu nümayəndəsi 1259-cu ildə Misirdə qısa müddət hakimiyyətə gəlmiş Seyfəddin Qutuz idi. Onun qoşunları nəhayət 1260-cı ildə sərkərdə Baybarsın başçılığı ilə Əyn Cəllud döyüşündə monqolları dayandıra bildi.[43]

Xarəzmdə türk dilinin hökmranlığı onda özünü göstərir ki, türklərin Orta Asiya ədəbi dilinin bəzi elementləri Qızıl Ordada böyük rol oynamış Xarəzmdən gələn mühacirlər tərəfindən gətirilmişdir.[44]

Xarəzmin islamlaşması ədəbi, elmi və dini əsərlərin yaradılmasında, ərəb əsərlərinin türk dilinə tərcüməsində özünü göstərirdi. İstanbulda Süleymaniyyə Kitabxanasında Xarəzmdə hazırlanmış türk dilinə sətirlərarası tərcüməsi olan və 1363-cü ilə aid Quran saxlanılır.[45]

XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində məşhur Xarəzm türk şairi və yazıçısı Rəbquzi olmuşdur. (əsl adı Nəsr əd-din, Burxan əd-din oğlu) Rəbquzinin əsas əsəri olan “Rəbquzun peyğəmbərlər haqqında hekayətləri” (“Kissai Rabquzi”, 1309–10) dini mövzularda, əsasən İncil və Qurandan götürülmüş 72 nağıldan ibarətdir. Hekayələr fəziləti təbliğ edən və pislikləri pisləyən didaktik xarakter daşıyır.[46]

Digər məşhur xarəzm türk şairi 1353-cü ildə türk dilində “Məhəbbət-namə” poemasını yazan Xarəzmi Rəvanidir. Şeirin iki nüsxəsi qorunub saxlanılmışdır: 1432-ci ildə uyğur yazısı ilə yazılmış erkən bir nüsxə və 1508-09-cu illərdə ərəb yazısı ilə yenidən yazılmış ikinci nüsxə. Uyğur nüsxəsi türk dilində 10 məktubdan-şeirdən ibarətdir. Hər iki əlyazma Britaniya muzeyində saxlanılır.

Xarəzmin məşhur özbək hökmdarı, özbək sülaləsi Şeybanilərdən olan, tarixçi və yazıçı Əbülqazi xandır (1603-1664). Əbülqazi cığatay-türk dilində iki tarixi əsərin müəllifi kimi tanınır: “Türkmənlərin şəcərəsi” (1661-ci ildə tamamlanıb) və “Türklərin şəcərəsi” (Kazanda 1852-ci ildə və Sankt-Peterburqda 1871-ci ildə çap olunub) ; Sablukov tərəfindən bir sıra Avropa dillərinə, o cümlədən rus dilinə tərcümə edilmiş və İ.N. Beryozin tərəfindən “Şərq Tarixçiləri Kitabxanası” nəşrində yerləşdirilmişdir. (III cild, Kaz., 1854)

1863-1864-cü illərdə Orta Asiyaya səfər etmiş Armin Vamberi belə yazır: “Mən, burada anlaşılmaz olan İstanbul ləhcəsi əvəzinə özbək dilini işlətməyə çalışsam da, hökmdar ona nəyisə tərcümə etməyi əmr etdi”. “Böyük özbək şairi Nəvai hamıya məlumdur, lakin elə bir on illik keçmir ki, ikinci və ya üçüncü dərəcəli lirik zühur etməsin. Xivədə iki qardaşla tanış oldum. Munis adlı bir qardaş şeir yazır, bəzilərini sonra nəşr etməyi düşünürəm; ikincisi, Mirab böyük səbrlə Mirxondun böyük tarixi əsərini özbək-türk ləhcəsinə çevirdi ki, o, farsca da danışan oğluna daha əlçatan olsun”.[47].

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 "ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA (ing.)". 2014-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-19.
  2. ↑ 1 2 C.E. Bosworth, «The Appearance of the Arabs in Central Asia under the Umayyads and the establishment of Islam», in History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The Historical, Social and Economic Setting, edited by M. S. Asimov and C. E. Bosworth. Multiple History Series. Paris: UNESCO Publishing, 1998. excerpt from page 23:

    "Central Asia in the early seventh century, was ethnically, still largely an Iranian land whose people used various Middle Iranian languages. stock and they spoke an Eastern Iranian language called Khwarezmian. The famous scientist Al-Biruni, a Khwarezm native, in his Athar ul-Baqiyah الآثار الباقية عن القرون الخالية (p.47) specifically verifies the Iranian origins of Khwarezmians when he wrote:أهل خوارزم [...] کانوا غصناً من دوحة الفرس («The people of the Khwarezm were a branch from Persian tree.»)

  3. ↑ Xarəzmlilər  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  4. ↑ А. Росляков. "Краткий очерк истории Туркменистана (до присоединения к России)". Ашхабад: Туркменгосиздат. 1956. с. 11. Известная роль в этногенезе туркмен принадлежит и хорезмийцам, тюркизация которых завершилась к XII—XIII вв.
  5. ↑ С.А.Трудновская. Украшения позднеантичного Хорезма по материалам раскопок Топрак-кала. -  Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1949 г., ВИ, 1950 г., № 3. «В современных украшениях населения Хорезмского оазиса - туркмен и каракалпаков - сохранились древнехорезмийские элементы. До сих пор кольца каракалпаков украшаются спиральными витками, а серьги туркмен - миндалевидными подвесками, напоминающими свой древний прототип. Это служит лишним доказательством наличия древнехорезмийской подосновы в этногенезе каракалпаков и туркмен».
  6. ↑ Д.Еремеев. На стыке Азии и Европы (очерки о Турции и турках). - М. изд. Наука, 1980 г., с. 19
  7. ↑ Народы России. Энциклопедия. Главный редактор В. И. Тишков. Москва: 1994, с.355
  8. ↑ Рапопрот Ю. А., Краткий очерк истории Хорезма в древности // Приаралье в древности и средневековье. Москва: Восточная литература, 1998,с.28
  9. ↑ Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.—Л.: изд-во Академии наук СССР. 1948. 80–81, 87.
  10. ↑ Абу Рейхан Бируни, Избранные произведения. Ташкент, 1957,с.47
  11. ↑ Пьянков И. В., Хорасмии Гекатея Милетского // Вестник древней истории, № 2, 1972, с.2-20
  12. ↑ Рапопрот Ю. А., Краткий очерк истории Хорезма в древности. // Приаралье в древности и средневековье. Москва: 1998,с.29
  13. ↑ Э. В. Ртвеладзе. Государственное объединение «Большой Хорезм» — миф, созданный учеными или историческая реальность? — Сборник «Хорезм в истории государственности Узбекистана». — Ташкент, «Узбекистан файласуфлари миллий жамияти», 2013, с.41
  14. ↑ Elton L. Daniel, The History of Iran. 2001. ISBN 0-313-30731-8. p.28
  15. ↑ لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ «خوارزم» (fars.)
  16. ↑ Толстова Л. С. Древнейшие юго-западные связи в этногенезе каракалпаков // Советская этнография. № 2. 1971. С.25-30
  17. ↑ Гафуров Б.Г., История таджикского народа в кратком изложении. Госиздательство полит. литературы, 1952, с.836
  18. ↑ Буниятов З. М. Избранные сочинения в трех томах, т. 3. — Баку: Элм, 1999,с.118
  19. ↑ Жириновский В.В. Последний бросок на юг. М., 2007, с.11
  20. ↑ Turaeva, Rano. Dilemas of identification. In:Dynamics of Identification and Conflict: Anthropological Encounters. Berghahn Books, 2022, p.256
  21. ↑ Bregel, Yu. "The Sarts in the khanate of Khiva." Journal of Asian History 12, no. 2 (1978): 120-151
  22. ↑ Негматов Н. Хорезм и Мухаммад ал-Хорезми в мировой истории и культуре: к 1200-летию со дня рождения. Душанбе, 1983,с.10
  23. ↑ Becking, B., 2017. Mercenaries or Merchants? On the Role of Phoenicians at Elephantine in the Achaemenid Period. Die Welt des Orients, 47(2), pp.186-197.
  24. ↑ С.П.Толстов. "Огузы, печенеги, море Даукара". Журнал «Советская этнография». Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН. 1950, № 4. 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-31.
  25. ↑ С.П.Толстов. "По древним дельтам Окса и Яксарта". Google Books. М. Издательство восточной литературы. 1962.
  26. ↑ Малявкин А. Г., Танские хроники о государствах Центральной Азии.- Новосибирск, 1989, с.201
  27. ↑ Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции, т. XIV. М., «Наука», 1984
  28. ↑ Тенишев Э. Р. Гуннов язык Arxivləşdirilib 2012-10-23 at the Wayback Machine // Языки мира: Тюркские языки. — М., 1997. — С. 52-53.
  29. ↑ "Сюнну-Гунны. Кто же они? Стенограмма лекции, прочитанной Анной Владимировной Дыбо". 2014-03-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-30.
  30. ↑ КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО ДРЕВНЕГО ХОРЕЗМА. М., 1981,с.50.
  31. ↑ Ономастика Востока. М., 1980, с.137
  32. ↑ "Л. Ошанин. Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез её народов. 1957 г." 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-01. В X в., к которому относятся сообщения арабских географов, тюрками, окружавшими Хивинский оазис, были туркмены… Именно благодаря смешению с ними хорезмийцы X в. приобрели несвойственную им долихоцефалию…
  33. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации М.-Л., 1948, с.235
  34. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации М.-Л., 1948
  35. ↑ Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации М.-Л., 1948, с. 236
  36. ↑ Л. Маньковская, В.Булатова. Памятники зодчества Хорезма. Т., 1978,с.27
  37. ↑ Абу Рейхан Беруни, Избранные произведения. т.4. Перевод с арабского У.Каримова. Т., 1973, с.312
  38. ↑ Абу Рейхан Бируни. Избранные произведения, I. Ташкент. АН УзбССР. 1957, с.87-89.
  39. ↑ Ибн ал-Факих — Абу Бакр Ахмад ибн Мухаммад ибн Исхак ибн ал-Факих ал-Хамадани / Факсимиле главы о Багдаде Мешхедской рукописи // Цкитишвили О. В. К истории города Багдада (Материалы к истории возникновения и развития феодального города на Ближнем Востоке). Тбилиси: Мецниереба, 1968
  40. ↑ Ошанин Л.В. "Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез её народов". horezm.info. Ереван: Издательство Ереванского университета. 1959. с. 92. 2023-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-26. В X в., к которому относятся сообщения арабских географов, тюрками, окружавшими Хивинский оазис, были туркмены, именующиеся в ту эпоху гузами или огузами, лишь позднее выступившие под своим современным именем – туркмены. Именно благодаря смешению с ними хорезмийцы X в. приобрели несвойственную им долихоцефалию, что делало их похожими на гузов.
  41. ↑ Тошов Н. По следам дворцовой библиотеки. Рукописная культура в Хорезме при Конгратах. Austrian Academy of sciences, 2023. С.14
  42. ↑ С. Г. Агаджанов. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—ХШ вв. Ашхабад 1969, С.133-134
  43. ↑ Буниятов З. Государство хорезмшахов-ануштегинидов (1097—1231), Москва, 1986
  44. ↑ Г. А. Федоров-Давыдов. Общественный строй Золотой Орды, М., 1973, с.21
  45. ↑ ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА ТЮРКОВ В ЛИТВЕ. Сборник научных статей международной конференции. Vilniaus universiteto leidykla VILNIUS 2014, с.157-160
  46. ↑ Киссас ул-анбиёи Рабгузий, 5 изд., Казан, 1881
  47. ↑ Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. М.:. 2003.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xarəzmlilər&oldid=7665192"