İnsan İnkişafı İndeksi

İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.

Dünya xəritəsi — İİİ göstəricilərinə görə 0,050 bal aralıqları ilə ölkələrin və ərazilərin xəritəsi (2022-ci ilin məlumatları əsasında 2024-cü ilin hesabatından).

  ≥ 0,950

  0,900–0,950

  0,850–0,899

  0,800–0,849

  0,750–0,799

  0,700–0,749

  0,650–0,699

  0,600–0,649

  0,550–0,599

  0,500–0,549

  0,450–0,499

  0,400–0,449

  ≤ 0,399

  Məlumat yoxdur

Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:

uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).

Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.

2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.

İndeksin hesablanması metodu

İstənilən $x$ göstəricisini qiyməti 0 və 1 arasında dəyişən indeksə çevirmək üçün aşağıdakı formuldan istifadə edilir:

$x$ -indeks = ${\frac {x-\min \left(x\right)}{\max \left(x\right)-\min \left(x\right)}}$

burada: $\min \left(x\right)$ və $\max \left(x\right)$ təhlil edilən bütün ölkələr üzrə $x$ göstəricisinin minimal və maksimal qiymətləridir.

Hər hansı ölkənin İnsan İnkişafı İndeksi aşağıdakı 3 göstərici əsasında formalaşır:

1. Gözlənilən ömür müddəti indeksi (LEI) = ${\frac {LE-20}{85-20}}$

Doğumda gözlənilən ömür müddəti 85 il olduqda LEI 1-ə, 20 il olduqda isə 0-a bərabərdir.

2. Təhsil indeksi (EI) = ${\frac {MYSI+EYSI}{2}}$

Orta təhsil müddəti indeksi (MYSI) =

{\frac {MYS-0}{15}}

Gözlənilən təhsil müddəti indeksi (EYSI) =

{\frac {EYS-0}{18}}

3. Gəlir indeksi (II) = ${\frac {ln(GNIpc)-ln(100)}{ln(75000)-ln(100)}}$

İnsan İnkişafı İndeksi isə bu üç göstəricinin həndəsi ortasıdır:

$HDI={\sqrt[{3}]{LEI\times EI\times II}}$

LE — Gözlənilən ömür müddəti
MYS — Əhalinin orta təhsil müddəti (illərlə)
EYS — Təhsili davam edənlərin gözlənilən təhsil müddəti (illərlə)
GNIpc — AQP-yə görə adambaşına düşən ÜMM (ABŞ dolları ilə)

2024 Hesabatı

2024 İnsan İnkişafı Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 13 mart 2024-cü ildə nəşr olunmuş və İİİ göstəricisi 2022-ci ilin məlumatları əsasında müəyyənləşdirilmişdir. Aşağıda "çox yüksək insan inkişafı"na malik ölkələr göstərilib:^[1]

▲ = artım.
▬ = stabil.
▼ = azalma.
Mötərizə içindəki rəqəmlər ölkənin 2021-ci il Hesabatına nisbətən reytinqdə neçə pillə qalxıb-endiyini göstərir.

Tutduğu yer		Ölkə	İİİ
2022-nin məlumatları (2024-ün hesabatı)	2015-ci ildən dəyişiklik	Ölkə	2022-nin məlumatları (2024-ün hesabatı)^[1]	Orta illik artım (2010–2022)
1	▬	İsveçrə	0.967	▲ 0.24%
2	▼ (1)	Norveç	0.966	▲ 0.25%
3	▬	İslandiya	0.959	▲ 0.28%
4	▲ (2)	Honkonq	0.956	▲ 0.38%
5	▲ (1)	Danimarka	0.952	▲ 0.35%
5	▬	İsveç	0.952	▲ 0.38%
7	▲ (8)	İrlandiya	0.950	▲ 0.38%
7	▼ (3)	Almaniya	0.950	▲ 0.19%
9	▼ (1)	Sinqapur	0.949	▲ 0.25%
10	▲ (1)	Niderland	0.946	▲ 0.26%
10	▼ (1)	Avstraliya	0.946	▲ 0.20%
12	▲ (2)	Lixtenşteyn	0.942	▲ 0.23%
	▲ (3)	Belçika		▲ 0.26%
	▬	Finlandiya		▲ 0.27%
15	▲ (3)	Böyük Britaniya	0.940	▲ 0.24%
16	▼ (7)	Yeni Zelandiya	0.939	▲ 0.13%
17	▲ (19)	BƏƏ	0.937	▲ 1.04%
18	▼ (5)	Kanada	0.935	▲ 0.22%
19	▲ (3)	Cənubi Koreya	0.929	▲ 0.36%
20	▼ (5)	ABŞ	0.927	▲ 0.10%
20	▼ (1)	Lüksemburq	0.927	▲ 0.14%
22	▲ (1)	Sloveniya	0.926	▲ 0.33%
22	▼ (1)	Avstriya	0.926	▲ 0.21%
24	▼ (4)	Yaponiya	0.920	▲ 0.16%
25	▼ (1)	İsrail	0.915	▲ 0.26%
25	▲ (3)	Malta	0.915	▲ 0.50%
27	▬	İspaniya	0.911	▲ 0.40%
28	▼ (3)	Fransa	0.910	▲ 0.28%
29	▲ (3)	Kipr	0.907	▲ 0.45%
30	▬	İtaliya	0.906	▲ 0.24%
31	▼ (2)	Estoniya	0.899	▲ 0.33%
32	▼ (6)	Çexiya	0.895	▲ 0.22%
33	▼ (3)	Yunanıstan	0.893	▲ 0.18%
34	▲ (3)	Bəhreyn	0.888	▲ 0.80%
35	▲ (3)	Andorra	0.884	▲ 0.20%
36	▼ (2)	Polşa	0.881	▲ 0.35%
37	▲ (2)	Latviya	0.879	▲ 0.51%
37	▼ (2)	Litva	0.879	▲ 0.32%
39	▲ (6)	Xorvatiya	0.878	▲ 0.53%
40	▬	Qətər	0.875	▲ 0.45%
40	▲ (6)	Səudiyyə Ərəbistanı	0.875	▲ 0.70%
42	▬	Portuqaliya	0.874	▲ 0.42%
43	▼ (10)	San-Marino	0.867	▼ 0.32%
44	▬	Çili	0.860	▲ 0.47%
45	▲ (9)	Türkiyə	0.855	▲ 1.10%
45	▼ (5)	Slovakiya	0.855	▲ 0.14%
47	▬	Macarıstan	0.851	▲ 0.22%
48	▼ (6)	Argentina	0.849	▲ 0.15%
49	▬	Küveyt	0.847	▲ 0.36%
50	▲ (1)	Monteneqro	0.844	▲ 0.38%
51	▼ (2)	Sent-Kits və Nevis	0.838	▲ 0.49%
52	▲ (8)	Uruqvay	0.830	▲ 0.47%
53	▲ (3)	Rumıniya	0.827	▲ 0.14%
54	▲ (1)	Antiqua və Barbuda	0.826	▲ 0.18%
55	▼ (7)	Bruney	0.823	▼ 0.02%
56	▼ (3)	Rusiya	0.821	▲ 0.25%
57	▲ (3)	Baham adaları	0.820	▲ 0.21%
57	▲ (5)	Panama	0.820	▲ 0.47%
59	▼ (7)	Oman	0.819	▲ 0.22%
60	▼ (3)	Trinidad və Tobaqo	0.814	▲ 0.30%
60	▲ (4)	Gürcüstan	0.814	▲ 0.54%
62	▲ (2)	Barbados	0.809	▲ 0.18%
63	▲ (6)	Malayziya	0.807	▲ 0.41%
64	▲ (5)	Kosta-Rika	0.806	▲ 0.39%
65	▲ (3)	Serbiya	0.805	▲ 0.39%
66	▲ (6)	Tailand	0.803	▲ 0.65%
67	▼ (1)	Seyşel adaları	0.802	▲ 0.30%
67	▼ (4)	Qazaxıstan	0.802	▲ 0.38%
69	▼ (11)	Belarus	0.801	▲ 0.12%

2011 Hesabatı

Hesabat 2011-ci il noyabrın 2-də yayımlanmış və 2011-ci ilin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.^[2] Hesabatda 187 dövlət arasında Azərbaycan Türkiyəni bir pillə qabaqlayaraq 91-ci yerdə qərarlaşmışdır.^[3] Keçmiş Sovet respublikalarından Belarus 65, Rusiya 66, Gürcüstan 75, Ermənistan 86-cı yerdədir.

Ən yüksək İİİ-yə malik 47 ölkə aşağıda göstərilmişdir:

Norveç 0,943 (▬)
Avstraliya 0.929 (▬)
Niderland 0.910 (▲ 4)
ABŞ 0.910 (▬)
Yeni Zelandiya 0.908 (▼ 2)
Kanada 0.908 (▲ 2)
İrlandiya 0.908 (▼ 2)
Lixtenşteyn 0.905 (▼ 2)
Almaniya 0.905 (▲ 1)
İsveç 0.904 (▼ 1)
İsveçrə 0.903 (▲ 2)
Yaponiya 0.901 (▼ 1)
Honkonq 0.898 (▲ 8)
İslandiya 0.898 (▲ 3)
Cənubi Koreya 0.897 (▼ 3)
Danimarka 0.895 (▲ 3)
İsrail 0.888 (▼ 2)
Belçika 0.886 (▬)
Avstriya 0.885 (▲ 6)
Fransa 0.884 (▼ 6)
Sloveniya 0.884 (▲ 8)
Finlandiya 0.882 (▼ 6)
İspaniya 0.878 (▼ 3)
İtaliya 0.874 (▼ 1)
Lüksemburq 0.867 (▼ 1)
Sinqapur 0.866 (▲ 1)
Çexiya 0.865 (▲ 1)
Böyük Britaniya 0.863 (▼ 2)
Yunanıstan 0.861 (▼ 7)
BƏƏ 0.846 (▲ 2)
Kipr 0.840 (▲ 4)
Andorra 0.838 (▼ 2)
Bruney 0.838 (▲ 4)
Estoniya 0.835 (▬)
Slovakiya 0.834 (▼ 4)
Malta 0.832 (▼ 3)
Qətər 0.831 (▲ 1)
Macarıstan 0.816 (▼ 2)
Polşa 0.813 (▲ 2)
Litva 0.810 (▲ 4)
Portuqaliya 0.809 (▼ 1)
Bəhreyn 0.806 (▼ 3)
Latviya 0.805 (▲ 5)
Çili 0.805 (▲ 1)
Argentina 0.797 (▲ 1)
Xorvatiya 0.796 (▲ 5)
Barbados 0.793 (▼ 5)

2010 Hesabatı

2010-cu ilin Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 4 noyabr 2010-cu ildə açıqlanmışdır. 182 ölkənin yer aldığı bu hesabatda Azərbaycan Rusiya və Qazaxıstandan sonra 67-ci, Gürcüstan 74-cü, Ermənistan 76-cı, Türkiyə isə 83-cü yerdə qərarlaşmışdır. Aşağıdakı siyahı həmin hesabatda ilk 30 yeri tutan ölkələri göstərir:

Norveç 0,938
Avstraliya 0,937
Yeni Zelandiya 0,907
ABŞ 0,902
İrlandiya 0,895
Lixtenşteyn 0,891
Niderland 0,890
Kanada 0,888
İsveç 0,885
Almaniya 0,885
Yaponiya 0,884
Cənubi Koreya 0,877
İsveçrə 0,874
Fransa 0,872
İsrail 0,872
Finlandiya 0,871
İslandiya 0,869
Belçika 0,867
Danimarka 0,866
İspaniya 0,863
Honkonq 0,862
Yunanıstan 0,855
İtaliya 0,854
Lüksemburq 0,852
Avstriya 0,851
Böyük Britaniya 0,849
Sinqapur 0,846
Çexiya 0,841
Sloveniya 0,828
Andorra 0,824

2009 Hesabatı

2009-cu ilin hesabatına əsasən BMT-yə üzv ölkələrdə İİİ göstəricisi (2007-ci ilin məlumatları əsasında).

0,950 və +

0,900–0,949

0,850–0,899

0,800–0,849

0,750–0,799

0,700–0,749

0,650–0,699

0,600–0,649

0,550–0,599

0,500–0,549

0,450–0,499

0,400–0,449

0,350–0,399

< 0,350

məlumat yoxdur

2009-cu ilin İİİ Hesabatı 2007-ci ilin məlumatlarına əsaslanır və 2009-cu il 5 oktyabrda açıqlanmışdır. Bu hesabata əsasən Azərbaycanda İnsan inkişafı indeksi 0,787-yə bərabərdir və 182 ölkə arasında 86-cı yeri tutmaqla "orta" reytinqə malik olan ölkələr sırasındadır.

2009-cu ildə ümumi siyahıya Norveç, Avstraliya və İslandiya başçılıq edirlər. İnsan inkişafının potensialı ən aşağı olan 10 ölkə — Qvineya-Bisau, Burundi, Çad, Konqo Demokratik Respublikası, Burkina-Faso, Mali, Mərkəzi Afrika Respublikası, Syerra-Leone, Əfqanıstan və Nigerdir. Bu hesabatda ölkələrin qruplaşdırılması üçün "Çox yüksək İnsan İnkişafı" qrupu əlavə olunmuşdur. Hesabatda bu ölkələr "inkişaf etmiş ölkələr" kimi qəbul olunur. Hesabatda "çox yüksək" qrupundakı 38 ölkə:

Norveç 0,971 ▬
Avstraliya 0,970 ▬
İslandiya 0,969 ▬
Kanada 0,966 ▬
İrlandiya 0,965 ▬
Niderland 0,964 ▲
İsveç 0,963 ▼
Fransa 0,961 ▲
İsveçrə 0,960 ▬
Yaponiya 0,960 ▬
Lüksemburq 0,960 ▼
Finlandiya 0,959 ▲
ABŞ 0,956 ▼
Avstriya 0,955 ▲
İspaniya 0,955 ▬
Danimarka 0,955 ▼
Belçika 0,953 ▬
İtaliya 0,951 ▲
Lixtenşteyn 0,951 ▼
Yeni Zelandiya 0,950 ▬
Böyük Britaniya 0,947 ▬
Almaniya 0,947 ▬
Sinqapur 0,944 ▲
Honkonq 0,944 ▼
Yunanıstan 0,942 ▬
Cənubi Koreya 0,937 ▬
İsrail 0,935 ▲
Andorra 0,934 ▼
Sloveniya 0,929 ▬
Bruney 0,920 ▬
Küveyt 0,916 ▬
Kipr 0,914 ▬
Qətər 0,910 ▲
Portuqaliya 0,909 ▼
BƏƏ 0,903 ▲
Çexiya 0,903 ▬
Barbados 0,903 ▲
Malta 0,902 ▼

2008 Hesabatı

2006-cı ilin məlumatları əsasında hazırlanmış 2008-ci il Hesabatına əsasən Azərbaycan İİİ göstəricisi 0,758-ə bərabər olmaqla, 179 ölkə arasında 97-ci yeri tutmuşdur. Hesabatda "yüksək" İİİ-yə malik 30 ölkə (0,912-dən 0,969-dək):

İslandiya ▬ 0,968
Norveç ▬ 0,968
Kanada ▲ 0,967
Avstraliya ▲ 0,965
İrlandiya ▲ 0,960
İsveç ▲ 0,958
Niderland ▲ 0,958
Yaponiya ▲ 0,956
Lüksemburq ▲ 0,956
İsveçrə ▬ 0,955
Fransa ▲ 0,955
Finlandiya ▲ 0,954
Danimarka ▲ 0,952
Avstriya ▲ 0,951
ABŞ ▼ 0,950
İspaniya ▬ 0,949
Belçika ▲ 0,948
Yunanıstan ▲ 0,947
İtaliya ▲ 0,945
Yeni Zelandiya ▲ 0,944
Böyük Britaniya ▼ 0,942
Honkonq ▲ 0,942
Almaniya ▲ 0,940
İsrail ▼ 0,930
Cənubi Koreya ▲ 0,928
Sloveniya ▲ 0,923
Bruney ▲ 0,919
Sinqapur ▼ 0,918
Küveyt ▲ 0,912
Kipr ▲ 0,912

Həmçinin bax

İƏİT daha yaxşı həyat indeksi

İstinadlar

↑ ¹ ² Human Development Report 2023-24: Breaking the gridlock: Reimagining cooperation in a polarized world. United Nations Development Programme. 13 March 2024. 18 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2024.
↑ "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-30.
↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

Xarici keçidlər

[2022_components-1] ¹ ² Human Development Report 2023-24: Breaking the gridlock: Reimagining cooperation in a polarized world. United Nations Development Programme. 13 March 2024. 18 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2024.

[2] "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-30.

[3] "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

[1]

[2]

[3]