Əmir Əbdülqadir
Bu məqalə Azərbaycan dilinə düzgün tərcümə edilməyib. |
Əbdülqadir İbn Muhyiddin İbn Mustafa Əl-Həsəni Əl-Əlcəzairi (6 sentyabr 1808[1][2][…], Qitəna[d] – 26 may 1883[1][2][…], Dəməşq) — Əlcəzair xalqının Fransa boyundurluğuna qarşı mübarizəsinə (1840–1846) öndərlik edən və Əlcəzair dövlətinin təməlini atan din adamı və əsgər. 1832-ci ildə Maskura əmiri olmuşdur, sufi, şair, islam alimi.
| Əmir Əbdülqadir | |
|---|---|
| ərəb. عبد القادر الجزائري | |
 | |
| Doğum tarixi | 6 sentyabr 1808[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 26 may 1883[1][2][…] (74 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, əsgər, Mücahid, alim, müqavimət döyüşçüsü[d], şair, yazıçı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəGəncliyi
redaktəƏbdülqadir hərbi sahədə göstərdiyi qəhrəmanlıqlardan öncə belə yaraşıqlılığı və üstün zəkasıyla xalqın gözdəsi halına gəlmişdi. Qara saqqallı düzgün bir üzü, incə və qıvraq bir bədəni olan orta boylu bir kişiydi. Davranışları son dərəcə kibar, yaşamı da eyni ölçüdə sadəydi. Şairliyi və təsirli söz söyləmə gücüylə dindaşlarını asanca həyəcana gətirə bilən dindar və aydın bir şəxs olaraq tanınırdı.
Fransız işğalı və dirəniş
redaktəƏlcəzair, Fransız ordusunun 1830-cu ildə ölkəni işğalınadək, Osmanlı dövlətinə bağlı bir əyalət idi. Ölkənin idarəsi Türk Yeniçərilər və onların seçdiyi bir Dayının (vali) əlində idi. Türk-Əlcəzairli qarışımı bir kökənə sahib olan Kuloğlu topluluğu ilə bəlirli ayrıcalıqlı qəbilələrdən dəstək görən bu hakimlər, eyni dindən gəlmənin onlara sağladığı üstünlüklə Əlcəzairi çox sıkı bir dənətim altında tuturdular.
Bununla birlikdə bu yönəticilərdən nifrət edən Əlcəzairlilər, XIX əsrin başlarında sürəkli ayaklanma halındaydılar. Ölkə xalqı, bu nədənlə xristian istilacılara qarşı koyamayacak qədər bölünmüş durumdaydı. Ölkənin qərbində yaşayan qəbilələr Oranı kuşatma altına aldılar. Okul öğrətmənlərinin və özəlliklə dinsəl tarikat üyələrinin bəsləyip güçləndirdiği ortak İslam dindaşlık duyguları çəvrəsində birləşən bu qəbilələr, örgütsəl bir yapı kurmaya çalıştılar. Bir təriqət öndəri və Maskura yakınlarındaki bir zaviyənin yönətcisi olan Muhyiddin, Oran və Mostaqanemdəki Fransız birliklərinə qarşı yapılacak yıpratma savaşının başına gəçməyə çağrıldı.
Yaşı bir hayli ilərləmiş olan Muhyiddin, noyabr 1832-ci ildə onun yerinə gənc oğlu Əbdülqadirin səçilməsini sağladı. Dinə bağlılığı və əsgəri alandaki gözüpəkliğiylə ün salmış olan Əbdülqadir, yıpratma savaşının komutanlığını üstləndi. Bu savaş sonunda 1834-cü ildə imzalanan Dəsmichəls Antlaşması ilə müminlərin komutanı unvanı altında Oranın iç kəsiminin yönətimini tümüylə ələ gəçirdi. Sahip olduğu yəni toprakları birləştirməyə yönələn Əmir Əbdülqadir, antlaşmanın sağladığı olanaklardan yararlanarak Səliftə yaşayan bütün qəbilələrə yönətimini kabul əttirdi. Milianayı və ardından Médéayı işgal ətti. Maktada Gənəral Camille Trézeli yənilgiyə uğratdı. Bərtrand Clauzəl və T.R. Bugəaud adlı gənərallər tarafından sıkıştırılmasına karşın, Fransızların başvurduğu şiddətə təpki duyan Əlcəzairlilərin dətəğini kazanmayı başardı. Görüşmələr sonunda Gənəral Bugəaudu Tafna Antlaşmasını (1837) imzalamaya ikna ətti. Fransızları birkaç limanla yətinmək zorunda bırakan bu antlaşmayla topraklarını daha da gənişlətərək Oran və Tittərinin bütün iç kəsimlərinin yönəticisi oldu.
Əmir Əbdülqadir iki yıl içində gərçək anlamda bir dövlət qurdu. Paytaxt olaraq bəzən Maskuranı, bazən də Tihərt Kaləsini (bu gün Tagdəmpt) kullandı. Mahzən dənən savaşçı qəbilələrin ayrıcalıklarını kaldırarak və bütün uyruklara əşit vərgi yükü gətirərək xalq toplulukları arasında tüzəl bir əşitlik kurdu. Günəydəki vahaları hakimiyəti altında tutan ət-Tijini ilə savaşıp çöl kavimlərini ona karşı birləştirərək , nüfuzunu Büyük Sahra Çölü yönündə gənişlətti. Ardından Səlif Vadisi ilə Tittəriyə, Konstantin Bəyi Hac Ahmədin dirənişiylə karşılaştığı doğu əyaləti sınırlarına kadar uzandı. Ayrıca Fransızlara katılmış olan Zuatna Kuloğullarını ağır cəzalara çarptırdı. 1838 kışına gəlindiğində ətki alanı Bərbəri Kıbayl qəbiləsinin sınırlarını aşmış və günəydə Biskra Vahasından Fas sınırına kadar uzanmış bulunuyordu. Ət-Tijininin gücünü kırmak amacıyla başkənti Ayn Məhdiyi altı ay sürən bir kuşatma altında tutarak yyıktı. Bu arada bütün Sahra qəbilələri də kəndisinə bağlılık andı içdi.
Əbdülqadir Əlcəzairi çəvrəsindəki iləri gələnlərin öğütlərinə pək səyrək olarak başvuran və yətkiyi bütünüylə əlində tutan bir öndərdi. Başlıca dayanağı, yurttaşlarını bir araya toplayıp istilacıya karşı birləştirəbiləcək biricik güç olan din duygusuydu. Ama bu, çağdaş bir dəvlət kurma çalışmalarında kəndisinə yardımçı olabiləcək çəşitli uluslardan yətənəkli kişiləri Yəhudi yə da xristian olmalarına baxmayaraq çevrsində toplanmasına əngəl olmadı. Bu Avrupalı uzmanların ən tanınmışı sonradan diplomatlık da yapan Léon Rochəstur; gəçirdiği sərüvənləri Trəntə dəux ans a travərs lIslam (İslam Dünyasında 32 Yıl) adlı kitapta anlatmıştır. Əbdülqadir, qəbilələrin donatımını sağladığı əsgərlər ya da gönüllülər tarafından dəstəklənən və yaklaşık 2,000 kişidən oluşan düzənli bir ordu kurdu. Fransız işgali altındaki topraklara yakın kasabalar saldırılara çok açık olacağından iç kəsimdəki Səbdou, Saida, Tihert, Taza və Boghar gibi yərləşim birimlərini tahkim ətti. Buralarda əsgəri donatım fabrikaları, ambarlar və atölyələr açtı, başta İngiltərədən olmak üzərə dışardan yapılan silah alımlarını karşılamak üzərə satılacak fazla ürünləri buralarda dəpoladı. Bəlirlənmiş ücrət alan görəvlilərə dayalı yəni bir yönətim sistəmi oluşturdu. Əğitimi yaygınlaştırarak, bağımsızlık və milliyət kavramalrının xalq arasında güçlənməsini sağladı.
Orléans dükünün öncü kolları Dəmir Gəçidini aşınca, Əmir Əbdülqadir bunu Tafna Antlaşması ilə kəndisinə vərilən topraklara yönəlik bir saldırı saydı. Örgütlənmə çalışmalarını hənüz tamamlamamış olmasına karşın, bəklənmədik bir saldırıyan gəçərək Mitica Ovasındaki Fransız koloni birimlərini yok ətti. Bu olay üzərinə savaş şiddətini yitirdi. Bu durum, bütün Əlcəzairi ələ gəçirmək için gərəkli donanım və silahı alma konusunda Fransız hükümətini ikna ədən Gənəral Bugəaudun 1840-cı ildə gənəl vali olarak atanmasına dəğin sürdü. Bu atamayla birliktə yədi yıllık sərt və acımasız bir savaş başladı. Büyük çaplı çarpışmalardan kaçınan Əbdülqadir, gərəkli darbəyi indirir indirməz gəri çəkiləbilən tüfəkli süvarilər kullandığı ardı arkası kəsilməyən küçük çarpışmaları tərcih ətti. Ancaq, karşısında Bugəaud tarafından son dərəcə harakətli kollar halində düzənlənmiş piyadələrdən oluşan bir Fransız ordusu bulunuyordu. Ayrıca, Bugəaud və yardımçılarının, açlık çəkən insanları öndərlərini tərkə zorlamak amacıyla oyguladıkları yıkımla baş ətmək zorunda kalmıştı.
1841-ci ildə Fransızlar Əlcəzairlilərin müstahkəm məvkilərini yıkınca, Əbdülqadir zorunlu olarak Oranın iç kəsimlərində göçəbə yaşamı sürməyə başladı. Ərtəsi yıl Tləmsənin əlindən çıkmasıyla Mərakeşli müttəfikləriylə bağlantısnı sürdürməsi güçləşti. Daha başka tərsliklərə və Fransız birliklərinin günəydəki ilərləməsinə karşın, Fasa ulaşmayı başardı. Bugəaud karşısında Islyda yənilgiyə uğrayan Mərakeş sultanı, Əbdülqadiri ölkəsinin orta kəsimlərində alıkoymak zorunda kaldı. Əbdülqadir, Dahrada patlak vərən bir ayaklanmadan yararlanarak yənidən Əlcəzairə girdi. Sidi İbrahim iləri karakolunu ələ gəçirdi və kəndisini izləyən Fransız birliklərindən sürəkli kaçarak ülkənin iç kəsimlərinə doğru çəkildi.
Fransızlara təslim oluşu və sürgün həyatı
redaktəƏbdülqadir, iyul 1846-cı ildə, gəri kalan bir avuç adamıyla birliktə yənidən mərakeşə sığındı. Ancaq kəndisini bir yük olarak görən Fas sultanının dəstəğini yitirincə Əlcəzairə dönmək zorunda kaldı. Doğuya göndəriləcəğinə söz vərilməsi üzərinə, Gənəral Christophə də Lamoriciérə ilə Bugəaudun yərini almış olan Kral Louis-Philippəın oğlu Aumalə dükünə onurlu bir biçimdə təslim oldu.
Ancaq Louis-Philippə oğlunun vərdiği sözü yərinə gətirməktən kaçındı. Əbdülqadir bir sürə Fransadaki Chatəau də Pauda tutuklu kaldı. Ardından Amboisədə hapsədildi. Öncə cumhurbaşkanı, ardından imparator olan Louis-Napoléon 1852də Əbdülqadirin Bursaya gitməsinə izin verdi. Oradan Şama gəçən Əbdülqadir örnək bir yaşantı sürərək Zikrul-Akil və Tənbihul-Gafil (Akıllılara Çağrı, Aldırışsızlara Uyarı) adlı bir kitab yazdı. Fransız hökuməti kəndisinə yüklü bir əməkli aylığı bağladı və Kıbayl qəbiləsindən gəlmə bir muhafız birliği vərdi. Hətta Osmanlı dənətimindən çıkarmak istədikləri Misir ilə Anadolu arasında bir yərlərdə hükümdar olması yönündə girişimdə bulundu. Əbdülqadir, 1871 Əlcəzair ayaklanması sırasında Konstantinin günəyindəki qəbilələri ayaklandırmaya çalışan oğullarından birini övladlıqdan çıxardı.
Xatirəsi
redaktə
Günümüzdə Əlcəzairlilər onu ən böyük xalq qəhrəmanlarından biri olaraq görməkdədirlər.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Абд аль-Кадир // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969. Т. 1 : А — Ангоб. С. 15.
- ↑ 1 2 3 4 Emerit M. Abdelkader // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ Encyclopædia Britannica|Encyclopædia Britannica Fiftəənth edition
Ədəbiyyat
redaktə
- Ahmed Bouyerdene, Emir Abd el-Kader: Hero and Saint of Islam, trans. Gustavo Polit, World Wisdom 2012, ISBN 978-1936597178
- John W. Kiser, Commander of the Faithful: The Life and Times of Emir Abd El-Kader, Archetype 2008, ISBN 978-1901383317
- Elsa Marston, The Compassionate Warrior: Abd El-Kader of Algeria, Wisdom Tales 2013, ISBN 978-1937786106
- Charles Henry Churchill, Life of Abd el-Kader: Ex-Sultan of the Arabs of Algeria: written and compiled from his own dictation from other Authentic Sources, Nabu Press 2014, ISBN 978-1294672289, Reprint from Chapman and Hall 1867
- Danziger, Raphael. Abd al-Qadir and the Algerians: Resistance to the French and Internal Consolidation. New York: Holmes & Meier, 1977.
- Étienne, Bruno. Abdelkader. Paris: Hachette Littérature, 2003.
- Kiser, John W. Commander of the Faithful: The Life and Times of Emir Abd el-Kader (1808–1883). Rhineburg: Monkfish, 2008.
- Jennifer Pitts, trans. and ed. Writings on Empire and Slavery by Alexis de Tocqueville. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2000.
- Belmar "A., sa vie politique et militaire" (Париж, 1863).
- Ламенер "Vie, aventures, combats et prise d’A." (Париж, 1848)
- Оганисьян Ю., Абд-аль-Кадир, Москва, 1968;
- Бу Азиз Яхья, Батль аль-кифах аль-амир Абд-аль-Кадир аль-Джазаири (Боевой герой эмир Абд аль-Кадир аль-Джазаири), Тунис, 1957.