Almaniyanın Qafqaz ekspedisiyası
Almanların Qafqaza ekspedisiyası 1918-ci il mayın sonlarında I Dünya Müharibəsində Qafqaz yürüşü zamanı Almaniya İmperiyası tərəfindən keçmiş Rusiya ərazisi olan Zaqafqaziyaya göndərilmiş hərbi ekspedisiya idi. Onun əsas məqsədi Gürcüstan Demokratik Respublikasında sabitlik yaradaraq almaniyayönlü hökumət formalaşdırmaq və Osmanlı İmperiyasının Abşeron yarımadasındakı neft ehtiyatlarına çıxışının qarşısını almaqla Almaniya üçün neft tədarükünü təmin etmək idi.
| Almaniyanın Qafqaz ekspedisiyası | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Tarix | 8 İyun - 21 Oktyabr 1918 | |||
| Yeri | Qafqaziya | |||
| Nəticəsi | Almanlar geri çəkilir | |||
| Münaqişə tərəfləri | ||||
|
||||
| Komandan(lar) | ||||
|
||||
| Tərəflərin qüvvəsi | ||||
|
||||
|
|
||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Fon
redaktə5 dekabr 1917-ci ildə ruslar və Osmanlılar tərəfindən Ərzincan Sülh müqaviləsi imzalandı, Bununla da Rusiya ilə Osmanlı İmperatorluğu arasındakı Orta Şərq Cəbhəsi və Qafqaz Cəbhəsində silahlı qarşıdurmalara son qoyuldu.[1] İttihad və Tərəqqi Komitəsi Osmanlı-Rus dostluq müqaviləsinin imzalanması (1918-ci il 1 yanvar) ilə bolşeviklərlə ittifaq qurmaq üçün hərəkətə keçdi. 1918-ci il yanvarın 11-də Lenin və Stalin tərəfindən "Ermənistan haqqında" xüsusi fərman imzalanmış və bu fərman əsasında keçmiş çar ordusunda təlim keçmiş 100 mindən çox erməni Osmanlı maraqlarına qarşı əməliyyatlar aparmaq üçün silahlandırılaraq Qafqazdan Anadoluya qaytarılmışdır. 1918-ci il yanvarın 20-də Təlat paşa erməni ordusunun legionlarını silahlandıran bolşeviklərə qarşı rəsmi etiraz etdi.[2] Daha sonralar Nikolay Nikolayeviç Yudeniçin Rusiya Qafqaz Ordusunun yerini bolşeviklər və ermənilər tutacaqdı.[3]
1918-ci il martın 3-də Ərzincan atəşkəsindən dərhal sonra Rusiyanın I Dünya Müharibəsindən çıxması ilə bağlı Brest-Litovsk müqaviləsi imzalandı.1918-ci il mart-aprel ayları arasında Osmanlı İmperiyası iləZaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyəti arasında Trabzon sülh konfransı keçirildi. Ənvər paşa danışıqların sonunda Brest-Litovskda Şərqi Anadolu vilayətlərinin Osmanlının ərazisi kimi tanınması müqabilində Qafqazdakı bütün türk ambisiyalarından əl çəkməyi təklif etdi.[4] Brest-Litovsk müqaviləsi vətəndaş müharibəsində iştirak edən bolşeviklərə bir qədər rahatlıq verdi. Lakin Bakının neft mədənləri rusların nəzarətində deyildi və Almaniyanın neftə tələbatı həmişəkindən daha yüksək idi. 1918-ci il martın 30-dan aprelin 2-dək bolşevik sovetlərinin güclü dəstəyi ilə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının Bakı qubernatorluğunun Bakı şəhərində və ona bitişik ərazilərində minlərlə azərbaycanlı və digər müsəlman daşnaklar tərəfindən kütləvi şəkildə qətlə yetirildi. Bu hadisə Mart günləri və ya Mart hadisələri kimi tanınır.
Aprelin 5-də Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin rəhbəri Akaki Çxenkeli Brest-Litovsk müqaviləsini sonrakı danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etdi və rəhbər orqanları bu mövqeyi qəbul etməyə çağırdı.[5] Tiflisdə hökm sürən əhval-ruhiyyə çox fərqli idi. Ermənilər Gürcüstana bu mövqedən imtina etməklə bağlı təzyiq göstərirdilər. Onlar Osmanlı İmperiyası ilə öz aralarında münaqişəli vəziyyətin olduğunu bəyan edirdilər.[5] Beləliklə yaranmış fikir ayrılıqları fonunda döyüşlər yenidən başladı və Vehip Paşanın başçılığı altında Osmanlı qoşunları şərqdə yeni torpaqları ələ keçirərək müharibədən əvvəlki sərhədlərinə qayıtdılar.
Mayın 11-də Batumda yeni sülh konfransı keçirildi.[4] Bu konfransda Osmanlılar öz tələblərini Tiflisi, o cümlədən Aleksandropol və Eçmiədzin, həmçinin Qars və Culfanı Bakı ilə birləşdirəcək dəmir yolunun çəkilməsini istəyirdilər. Respublikanın nümayəndə heyətinin erməni və gürcü üzvləri bu təklifə birmənalı yanaşmadı. Mayın 21-dən başlayaraq Osmanlı ordusu yenidən irəlilədi. Münaqiişənin sonrakı mərhələsi Sərdarabad döyüşü (21–29 may), Kara Killisse döyüşü (1918) (24–28 may) və Baş Abaran döyüşü (21–24 may) ilə nəticələndi. 1918-ci il mayın 28-də Gürcüstan Almaniya ilə Poti müqaviləsini imzaladı və almanları Rusiya inqilabından sonrakı təxribata və Osmanlının hərbi irəliləyişlərinə qarşı qoruyucu kimi görərək, alman ekspedisiyasının perspektivini alqışladı.[6]
Hərbi qüvvələr
redaktəEkspedisiya demək olar ki, yalnız Bavariya qoşunlarından ibarət idi və onun tərkibinə 29-cu Bavariya piyada alayı (7-ci və 9-cu Yager batalyonları), 10-cu Şturm batalyonu, 1 pulemyot dəstəsi və minaatan176 tərəfindən gücləndirilmiş 7-ci Bavariya Süvari Briqadası daxil idi.[7] 3000 nəfərdən ibarət komanda general-mayor Fridrix Freyherr Kress fon Kressenşteyn tərəfindən idarə olunurdu. General Erix Ludendorff da ekspedisiyanın nəzarəti və təşkili ilə məşğul idi; O, Berlində gürcü nümayəndələri ilə görüşüb, onlara Kayzer II Vilhelmi görüşmək üçün müşayiət etdi. Qafqaz gürcülərindən başqa İmperator Alman Ordusunun gürcü legionunda xidmət edən gürcülər də var idi.[8] Bu zabit və əsgərlərin çoxu xüsusi olaraq alman hərbi qulluqçuları üçün verilən Gürcüstan Kraliça Tamar ordeni ilə təltif edilmişdi. Bu qüvvə dəniz yolu ilə Krımdan Gürcüstanın Qara dəniz limanına 1918-ci il iyunun 8-də eniş etdiyi Poti limanına yerləşdirildi və daha sonra Suriya və Ukraynadan hərbi missiya yerinə yetirən alman qüvvələri də Gürcüstanda xidmətə cəlb edildi.[9]
Osmanlı İmperiyasının bölgədə Üçüncü Ordusu da öz mövcudluğunu qoruyurdu.
Ekspedisiya
redaktəÖncəsi
redaktəİyunun 4-də İrəvanın 7 kilometrliyinə və Eçmiədzinin 10 kilometriliyinə qədər irəliləmiş Osmanlı Üçüncü Ordusunun təzyiqləri altında, Birinci Ermənistan Respublikası Batum müqaviləsini imzalamağa məcbur oldu.
İyunun 10-da alman qüvvələri Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə gəldi və şəhərin əsas magistralında Almaniya-Gürcüstan birgə hərbi paradını keçirdi. Alman ekspedisiyasına tezliklə Rusiyadakı keçmiş alman hərbi əsirləri və 19-cu əsrin ortalarında Gürcüstanda məskunlaşmış Vürtemberq kolonistləri də qoşuldu. Birləşmiş alman-gürcü qarnizonları Gürcüstanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Poti, Oçamçire, Kutaisi və Borçalıda yerləşdirilmişdi.
Atışma
redaktəAlman qoşunlarının Gürcüstana gəlişi Qafqazın nüfuzu və ehtiyatları, xüsusən də Bakı yaxınlığındakı və Xəzər dənizi üzərindəki neft yataqları və Qara dənizdə Batumi ilə əlaqəli dəmir yolu və boru kəmərləri uğrunda artan Alman-Türkiyə rəqabəti ilə eyni vaxta təsadüf etdi (Bakı-Batumi boru kəməri).[10] 1918-ci il iyunun əvvəlində Vehip Paşanın başçılığı ilə Osmanlı 3-cü Ordusu Tiflisə gedən əsas yolda hücum intensivliyini artırdı və ortaq alman-gürcü qüvvələri ilə qarşı-qarşıya gəldi.
İyunun 10-da türklər hücuma keçərək çoxlu əsir götürdülər, bunun cavabında Berlindən Osmanlı İmperiyasındana qoşunlarını geri çəkməsi ilə bağlı rəsmi xəbərdarlıq gəldi.[9] Hans fon Sektt Gürcüstana göndərildi və Batumidə Ənvər Paşa ilə görüşdü.[2] Osmanlı hökuməti Vehip Paşanı işindən uzaqlaşdırdı, hərbi əməliyyatlar təxirə salındı, beləliklə Osmanlı Batumi-Tiflis-Bakı dəmir yolu və onunla əlaqəli boru kəməri uğrunda Almaniyanın təzyiqinə boyun əyməli oldu. Osmanlılar İranın şimal-qərbində ingilis qüvvələrinə qarşı blokadaya alınmaqla öz strateji istiqamətlərini Azərbaycana istiqamətləndirdilər.[2][11] Nuru Paşa Osmanlı Qafqaz İslam Ordusunun idarəçiliyinə rəhbərlik edirdi.[2]
Bakıya gedən yolda
redaktəBakıya doğru irəliləmək üçün Balkanlardan və Ukraynadan iki əlavə alman diviziyası köçürüldü. Eyni zamanda, Almaniya Moskvadakı bolşevik hökumətinə maliyyə yardımı edirdi və Bakı neftinə zəmanətli çıxış müqabilində Osmanlı İslam Ordusuna Bakıya doğru hərbi əməliyyatlarını dayandırmağı təklif edirdi. Avqustun 27-də Moskvada bolşevik hökuməti ilə Almaniya arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, sonuncu Bakı neft hasilatının dörddə birini almalı idi ki, bu da Xəzər dənizi vasitəsilə və aşağı Volqadan yuxarı Ukraynadakı almanların dəstəklədiyi qüvvələrə göndərəcəkdi.[2]
Alman hökuməti Osmanlıdan Azərbaycana hücumu dayandırmağı xahiş etdi. Ənvər Paşa bu tələbə məhəl qoymadı. Bakı döyüşündən sonra Nuru Paşanın başçılığı ilə Osmanlı İslam Ordusu 1918-ci il sentyabrın 15-də şəhəri ələ keçirdi.
Sentyabrın 17-də Bakı Kommunasının şəhəri tərk edən qüvvələri ilə birlikdə Biçeraxovun dəstəsi və polkovnik Fridrix fon der Holtsun rəhbərlik etdiyi alman Qafqaz ekspedisiyası bir araya gəldi. Qriqori Korqanov Bakı döyüşündə iştirak edən gürcü kommunist fəalı, Rusiya inqilabı zamanı Azərbaycandakı 26 Bakı komissarları və bolşevik partiyasının rəhbərlərindən biri idi. Lakin Almaniyada həmin ayın sonunda başlayan ağır siyasi böhran Qafqaz ekspedisiyasını uğursuzluğa düçar etdi.
Sonrası
redaktəOktyabrın 21-də Almaniya hökuməti bütün qoşunların bölgədən çıxarılmasını əmr etdi. Göyərtəsində alman əsgərləri olan sonuncu gəmi 1918-ci il dekabrın 13-də Gürcüstanın Poti şəhərindən yola düşdü. Beləliklə, onlar 1919-cu ilin aprelində I Dünya Müharibəsində həqiqi xidmətdən vətənə qayıdan sonuncu alman hərbi birləşməsi oldu.
İstinadlar
redaktə- ↑ Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan 1905–1920, page 119
- ↑ 1 2 3 4 5 McMeekin, Sean. The Berlin-Baghdad Express: Ottoman Empire and Germany's bid for World Power. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press of the Harvard University Press. 2010. ISBN 9780674057395. Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; "McMeekin" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - ↑ McMeekin, Sean. The Ottoman Endgame: War, Revolution, and the Making of the Modern Middle East, 1908 – 1923. Penguin. October 13, 2015. ISBN 9780698410060.
- ↑ 1 2 Ezel Kural Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Page 326
- ↑ 1 2 Richard Hovannisian "The Armenian people from ancient to modern times" Pages 292–293
- ↑ Lang, David Marshall (1962). A Modern History of Georgia, p. 207–8. London: Weidenfeld and Nicolson.
- ↑ Erickson, Edward J. (2000) Ordered to Die: a history of the Ottoman army in the first World War, p. 233
- ↑ Lang (1962), p. 182
- ↑ 1 2 Erickson (2000), p. 186
- ↑ Briton Cooper. Busch (1976), Mudros to Lausanne: Britain’s Frontier in West Asia, 1918–1923, page 22. SUNY Press, ISBN 0-87395-265-0
- ↑ Erickson (2000), p. 187