Avarlar (qafqazdilli)

Avarlar
*avar.* авар(ал), магІарул(ал)
	Canavar və Standartın — bu avar xanları rəmzi.
Yaşadığı ərazilər
Dili
	Avar dili
Dini
	İslam
Qohum xalqlar
	Qafqaz xalqları

Bu məqalə Qafqazdilli avarlar haqqındadır. Digər mənalar üçün Avarlar (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Avarlar (Qafqaz avarları) (avar. аварал, магІарулал) — Dağıstan Respublikasında ən böyük, Azərbaycanda sayca altıncı böyük etnik qrup. Qafqaz xalqlarından biri . Həmçinin, Rusiyanın Çeçenistan, Kalmıkiya və digər federasiya subyektlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycanda əsasən Balakən və Zaqatala rayonlarında yaşayırlar.

Avarlara mənsub kətibə

EtimologiyaRedaktə

Bir çox mənbələrdə eyni zamanda Qafqaz Avarları olaraq anlandırılır. Özlərini "магIарулал" olaraq adlandırırlar. Mənası "dağların xalqı", "dağlılar" deməkdir. Avar dili Şimali Qafqaz (Nax-Dağıstan) dil ailəsinin Yeni Qol (Avar-Andi-Tsez) dil qrupuna aiddir. 14 ləhcədə danışılır. Ən çox yayılmış ləhcə elə Avar ləhcəsidir. Millətin adı da məhz bu ləhcədən götürülmüşdür.

Çox zaman Qafqaz avar xalqıni qədim türk soylu avarlarla səhv salırlar, Qədim, yəni türk kimi qəbul olunan avarlardır. Onlara bəzi ədəbiyyatlarda əsl avarlar da deyirlər. 555-ci ildə Göytürklər tərəfindən qərbə sürgün olunmuşlar. Sürgün zamanı isə onlara bir çox millətdən insanlar qoşulmuşdur. Avarlar Avropaya çatan zaman artıq avar xalq anlamını itirmişdir. Avar ordusunda olan hər bir hun, xəzər, monqol hamısı avar adlandırılmışdır. Bu xalqların böyük qismi qıyıqgözlü idi. Tarixçi Walter Pohl avarları uzun müddət araşdırdıqdan sonra bu fikrə gəlmişdir: Avarlar çox böyük tarixə məxsusdurlar və Göytürk tabeliyində yaşamaq istəməyən xalqların qarışmasından yaranmışlar.

Avar XaqanlığıRedaktə

562-ci ildə qurulmuşdur. Hökmdarları olan Bayan Xaqan çox güclü döyüşçü və rəhbər idi. O türklərlə birləşərək german, slavyan, bizans və frank torpaqlarına yürüşlər təşkil etmişlər. 586-cı ilə kimi Karpatın hamısını, Balkanların da yarısından çoxunu ələ keçirmişlər, lakin onlar İstanbulu da fəth etmək istəyirdilər, Ancaq dəniz donanmaları olmadıqlarına görə bu istəkləri baş tutmamışdır. Avar Xaqanları işğal olunmuş torpaqlarda möhkəmlənmək əvəzinə yeni-yeni ərazilərin alınmasına çalışırdılar. Onlar ilk növbədə frankların ən təhlükəli düşmənləri idilər. 8-ci əsrin sonlarına yaxın franklar qonşu tayfalarla birləşərək avarlar üzərinə hücuma keçmişlər və onları ağır məğlubiyyətə uğratmışlar. 803–804-cü illərdə isə bütün Avar torpaqları Bulqarlar tərəfindən alınmışdır və bu Avar Xaqanlığının sonu olmuşdur.

MəskunlaşmaRedaktə

Azərbaycanda avarlar əsasən Balakən rayonunun Qabaqçöl qəsəbəsində^[4], Mahamalar^[4], Mazımqara^[4] Katex kəndlərində, Zaqatala rayonunun Danaçı(Dinçi)Uzuntala, Ziliban^[5], Mazıx^[5], Car^[5], Axaxdərə kəndlərində yaşayırlar. Yuxarı Çardaxlar Aşağı Çardaxlar

Avarlar AzərbaycandaRedaktə

Bu rayonlar ərazisində avar dilində ümumilikdə 260 sinfi olan 19 məktəb fəaliyyət göstərir və bu məktəblərdə 7 minə yaxın şagird təhsil alır.2009-cu ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Azərbaycanda 49,8 min nəfər avar yaşayır, lakin bu rəsmi rəqəmlər deyil, mənbələr əsas verir ki, əslində avarların sayı Azərbaycanda bir neçə dəfə çox ola bilər.

Azərbaycanlılarla sıx qaynayıb-qarışmışlar. İslam dininə etiqad edirlər.

Avarların yaşadığı ərazi Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxildir. Ərazi inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Əsas yol Yevlax-Balakən şosse və dəmir yoludur. 80-ci illərin ikinci yarısında istifadəyə verilən dəmiryolu bu iqtisadi rayonla digər rayonlar arasında nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Bakı-Zaqatala hava xətti fəaliyyət göstərir.

**1999-cu və 2009-cu il siyahıya almalarına görə**
Yaşayış məntəqəsi	1999^[6]	2009^[7]
Bakı	y.	296
Sumqayıt	y.	27
Mingəçevir	y.	6
Abşeron rayonu	7	5
Balakən rayonu	24,415	23,874
Goranboy rayonu	1	y.
Göyçay rayonu	2	y.
Kürdəmir rayonu	1	y.
Lənkəran rayonu	5	y.
Oğuz rayonu	3	y.
Qax rayonu	11	9
Salyan rayonu	1	y.
Samux rayonu	3	y.
Şəki rayonu	15	14
Zaqatala rayonu	25,835	25,578
Zərdab rayonu	1	y.
Füzuli rayonu	2	y.
Laçın rayonu	1	y.
Bütün ölkə üzrə	50,871^[8]	49,800

Həmçinin baxRedaktə

MənbəRedaktə

Dünya xalqları. Ensiklopedik lüğat. Bakı.1998.
Велиев М.Г. (Бахарлы) Азербайджан. Баку.1921.
Гейбуллаев Г. К этногенезу Азербайджанцев. Баку.1994.
Сумбатзаде. Этногенез Азербайджанского народа. Баку.1990
Петрушевский И.Р. Джаро-Белоканские вольные общества в первой половине Х!Х века. Махачкала.1993.
Шопен И.И. Кавказ и его обитатели. Обозрения закавказского края.ЖМГИ. с.1.кн.2.СПб.,1841
Mahmudlu Y. İlusu sultanlığı-tarixi xəzinəmizdən bir inci. Letifova E. M. Severo-Zapadnıy Azerbaydjan. İlisuyskoe sultanstva. Baku.1999.
Бакыханов А. Гюлистан-и Ирам.Баку.1991.
Hacıyeva M. Türk dünyası və qardaş ölkələr ədəbiyyatı. Ankara.1997
Петрушевский И.Р. Джаро-Белоканские вольные общества в первой половине ХIХ века. Махачкала.1993

İstinadlarRedaktə

↑ "Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010". 2021-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-13.
↑ Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык ^{[ölü keçid]}
↑ "26.02.1999 census of Kazakhstan Republic". 2018-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-03.
↑ ¹ ² ³ Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Əhalisi ^{[ölü keçid]}
↑ ¹ ² ³ Ежедневный информационный ресурс — "Azeri.ru Arxivləşdirilib 2006-09-06 at the Wayback Machine — Азербайджанцы в России": Этнические и национальные группы Arxivləşdirilib 2012-09-13 at the Wayback Machine: Аварцы
↑ Population statistics of Eastern Europe :Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivləşdirilib 2013-07-29 at the Wayback Machine
↑ Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine
↑ The United Nations Statistics Division Arxivləşdirilib 2018-07-25 at the Wayback Machine :27.01.1999 census of Azerbaijan

Xarici keçidlərRedaktə

Məhəbbət Paşayeva. "Avar xalqının etnik tarixindən" Arxivləşdirilib 2015-07-04 at the Wayback Machine. "Millî Folklor". 2008. № 20 (80). səh. 64–69.
Bilgicik Dİl--tr
Türkler online Dil--tr Arxivləşdirilib 2008-12-01 at the Wayback Machine

Etnos ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

[1] "Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010". 2021-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-13.

[2] Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык ^{[ölü keçid]}

[3] "26.02.1999 census of Kazakhstan Republic". 2018-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-03.

[Əhalisi-4] ¹ ² ³ Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Əhalisi ^{[ölü keçid]}

[Этнические_и_национальные_группы-5] ¹ ² ³ Ежедневный информационный ресурс — "Azeri.ru Arxivləşdirilib 2006-09-06 at the Wayback Machine — Азербайджанцы в России": Этнические и национальные группы Arxivləşdirilib 2012-09-13 at the Wayback Machine: Аварцы

[6] Population statistics of Eastern Europe :Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivləşdirilib 2013-07-29 at the Wayback Machine

[Ethnic_composition_of_Azerbaijan_by_2009_census-7] Population statistics of Eastern Europe:Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine

[8] The United Nations Statistics Division Arxivləşdirilib 2018-07-25 at the Wayback Machine :27.01.1999 census of Azerbaijan

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]