Canköy
Canköy (ukr. Джанкой, krımtat. Canköy, Джанкой) — Krımın şimalındakı şəhər. Krım Respublikasının ayrıca inzibati vahidini - respublika əhəmiyyətli Canköy şəhərini təşkil edən, onun tərkibinə daxil olmayan Canköy rayonunun mərkəzidir.
| Canköy | |||
|---|---|---|---|
| Джанкой | |||
 | |||
|
|||
| 45°42′31″ şm. e. 34°23′36″ ş. u.HGYO | |||
| Ölkə | |||
| Tarixi və coğrafiyası | |||
| Əsası qoyulub | 1926 | ||
| Sahəsi |
|
||
| Mərkəzin hündürlüyü | 20 ± 1 m | ||
| Saat qurşağı | |||
| Əhalisi | |||
| Əhalisi |
|
||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||
| Telefon kodu | 380 6564 | ||
| Poçt indeksi | 96100–96114 | ||
| Digər | |||
| dzhankoy.rk.gov.ru | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Etimologiyası
redaktəÇox vaxt "Cankoy" adı Krım-tatar dilində can kəndi və ya sevimli kənd (dzhan - can, koy - kənd) kimi tərcümə olunur. Eyni zamanda, Krım toponimikası mütəxəssisləri Dzhankoy adını Krım tatar dilinin çöl ləhcəsində yeni kənd olan dzhan'koydan götürən etimologiyanı daha ağlabatan hesab edirlər[8].ndə can kəndi və ya sevimli kənd (can - can, koy - kənd) kimi tərcümə olunur. Eyni zamanda, Krım toponimikası mütəxəssisləri Canköy adını Krım tatar dilinin çöl ləhcəsində yeni kənd olan -canköydan götürən etimologiyanı daha məntiqli hesab edirlər.[2]
Coğrafiyası
redaktəRespublikanın şimalında paytaxt Simferopoldan 90 kilometr məsafədə yerləşir. Canköy stansiyası Xarkov-Sevastopol və Xerson-Kerç xətlərinin kəsişməsində yerləşən dəmir yolu qovşağıdır.
Stepnaya çayı şəhərin mərkəzindən axır, şəhərin yeganə su axınıdır. Çayın mənbəyi Yarkoye Pole kəndinin şimal kənarında yerləşir
Tarixi
redaktəXVI əsrin ikinci yarısı - XVII əsrin əvvəllərində Qara dənizin şimal bölgələrindən buraya axışaraq Canköy bölgəsində türk tayfaları məskunlaşdılar.[3] Sonralar onlar burada kənd saldılar.[4]
XIX əsr
redaktə
Canköy ilk dəfə 1855-ci il sənədlərində qeyd edilib. 1842-ci ilin xəritəsində artıq onun adı yaşayış məntəqəsi kimi çəkilir. 1860-1865-ci illərdə yerli tatar əhali təqib və ayrı-seçkiliyə dözməyərək Osmanlı imperiyası ərazisinə köç etdilər.[4] Bir müddət sonra boş Canköy alman koloniyaçıları tərəfindən məskunlaşdırıldı. Almanlar Rusiya imperiyasının Krımı ilhaq etməsindən sonra ruslar kimi Krıma gəlməyə başladılar.[5] 1865-ci ildə Canköy kəndinin əhalisi 114 nəfər, o cümlədən 53 kişi və 61 qadın, 20 təsərrüfatdan ibarət idi. Hər ev təxminən 60-65 hektar torpaq sahəsinə malik olub.
1871-ci ildə Lozovo-Sevastopol dəmir yolunun tikintisinə başlandı. Bunun sayəsində Canköyün daha böyük bir yaşayış məntəqəsi kimi daha da inkişafı mümkün oldu. İnşaatçılar daha sonra ilk böyük küçələrindən biri olacaü Krımskaya küçəsini təşkil edən dəmir yolunun qovşağında yerləşən taxta kazarmalarda və qazmalarda yaşayırdılar. Dəmir yolunun tikintisi 1874-cü ildə başa çatdırıldı. İyun ayının 2-də ilk qatar Canköydən keçdi.
1892-ci ildə Canköy və Feodosiyanı birləşdirən dəmir yolu xətti çəkildi. O vaxtdan Canköy stansiyasına mərkəz statusu verildi. XIX əsrin sonunda burda yarımadada ən böyük dəyirman tikildi. 1892-ci ilə qədər kənddə 50-yə yaxın ticarət dükanı var idi. 1896-cı ildə Cankoyda ikiillik ibtidai məktəb, 1900-cü ildə isə kilsə məktəbi açıldı.[6]
XX əsrin əvvəllərində
redaktə1903-cü ildə taxta vağzal binasının yerində daş tikili ucaldıldı. 1905-ci ilin oktyabrında Canköy fəhlələri Ümumrusiya siyasi tətilində iştirak etdilər.[7] Şəhərdə dəmiryolçular məktəbi 1908-ci ildə yaradılıb. 1909-cu ildə müasir Lenin küçəsi ərazisində, Mədəniyyət və İstirahət Mərkəzi ilə üzbəüz, iş adamı Xasanovun dəmir tökmə zavodu açıldı. İşçilərin sayı 80 nəfər idi. Zavodda müxtəlif kənd təsərrüfatı texnikaları, o cümlədən atlı xırmanlar, şumlar, tırmıklar və s. istehsal olunurdu.
Birinci Dünya müharibəsi başlayanda Canköy Krımın aran hissəsində ən inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı sənayesi olan şəhərlərdən biri idi.[6] Şəhərdəki dəmir tökmə zavodu cəbhədə istifadə üçün nəzərdə tutulan məhsulların istehsalı üzrə yenidən ixtisaslaşdı.
3 iyun 1917-ci ildə Canköy şəhər statusu aldı. O vaxta qədər onun əhalisi 9 min nəfər idi. Əhalinin əsas hissəsini idarə və dövlət müəssisələrinin işçiləri, dəmiryol işçiləri, tacirlər və sənayeçilər olmaqla ruslar təşkil edirdi.
Həmin ilin iyununda 8 bolşevik Fəhlə və Kəndli Deputatları Sovetinin üzvü idi. Avqustun sonunda şəhərdə RSDP (b)-nin şöbəsi yarandı. Canköydə partiya komitəsinin bürosu yaradıldı. İndiki Krasnoperekopski, Pervomaiski və Krasnoqvardeiski rayonlarına xidmət edən yalnız bir xəstəxana, eləcə də Saturn kinoteatrına var idi.
Vətəndaş müharibəsi dövründə
redaktə
1917-ci ilin oktyabrında Petroqradda inqilabi hadisələri başlanandan sonra Canköydə Qırmızı Qvardiyanın bir dəstəsi yaradıldı.
Həmin ilin payızında adı Xasanovun müəssisəsi milliləşdirilərək “V.İ.Lenin” adına dəmirtökmə zavodu" adlandırıldı. Oktyabr ayında tam hüquqlu qarışıq gimnaziya təşkil edildi.
1918-ci il yanvarın 12-də Canköydə qırmızı qvardiyaçıların iştirakı ilə Sovet hakimiyyəti quruldu. İnqilab komitəsi fəaliyyətə başladı. Zavodlarda fəhlələrin nəzarəti tətbiq olundu, torpaq mülkiyyətçilərinin mülkləri müsadirə edildi, şəhər şurasına təkrar seçkilər keçirildi. Nikolay Terentyeviç Tuboltsev Canköy komendantı oldu.
Aprelin 19-da şəhər alman ordusunun hissələri tərəfindən işğal edildi.[8] Aprelin 22-də Vsevolod Petrivin komandanlığı altında Ukrayna Xalq Respublikası Ordusunun Krım qrupunun bir eşelonu Canköyə daxil oldu. Şəhərə çatdıqdan dərhal sonra alman qoşunları eşelonun qarşısını aldı və yeni gələn Robert Koş, ukraynalıların Krımın cənubuna irəliləməsinə icazə verməyəcəyini bildirdi. Vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün Petriv Krıma yeni gələn Aleksandr Natiyevlə məsləhətləşmələr aparmağa getdi.[9]
1919-cu il aprelin 8-də bolşeviklər qəsəbəni işğal etdilər. Həmin il aprelin 12-də hərbi inqilab komitəsi yaradıldı. Aparılan islahatlar zamanı polis, şura, məhkəmə, banklar, xəzinədarlıqlar ləğv edildi. Parça fabriki, dəmir tökmə zavodu, Çaplikova məxsus emalatxanalar isə milliləşdirildi.
1919-cu ilin yayında şəhər Anton Denikinin komandanlığı altında olan Ağ Qvardiyaçılar tərəfindən tutuldu. Müəyyən müddət ərzində general Y.A.Slaşçevin qərargahı Canköy ərazisində yerləşirdi. Bir sıra yerli bolşeviklər ağlar tərəfindən repressiyaya məruz qaldı.
12 noyabr 1920-ci ildə Qızıl Ordu Perekop-Çonqar əməliyyatı zamanı Canköyü işğal etdi. 30-cu diviziyanın 266-cı atıcı alayının komandiri V.A.Aronet şəhərin ilk hərbi komendantı təyin olundu.
Canköydə yəhudi kənd təsərrüfatı məskənləri
redaktə
1921-ci ilin noyabrında Canköy eyniadlı dairənin inzibati mərkəzi, 6 oktyabr 1923-cü ildə isə eyniadlı rayonun inzibati mərkəzi statusu aldı. 1928-1937-ci illərdə un, yağ sıxan və pambıqtəmizləyən müəssisələri tikildi.
1939-cu ildə Canköy Avtomobil və Traktor Təmiri Zavodu traktor və mühərriklərin təmir üzrə sosialist yarışının gedişində Sovet İttifaqında öz ixtisası üzrə birinci yeri tutdu.[10]
1919-cu ildə İosif Trampeldor Canköy yaxınlığında sionist He-Xaluts təşkilatının kənd təsərrüfatı işləri üzrə təlim mərkəzini təsis etdi. 1922-ci ilin oktyabrında Kolay (indiki Azovskoye) dəmir yolu stansiyası yaxınlığında Tel-Hai ilk yəhudi kənd təsərrüfatı kommunası yaradıldı. Tel-Hayın təsərrüfat fəaliyyətinin genişlənməsi yeni kənd təsərrüfatı kommunasının (He-Halutz çərçivəsində) - Mayanın təşkilinə səbəb oldu. 1924-cü ilin aprelində Tel Hai sionistlərə və kommunistlərə parçalandı, nəticədə Tel Hainin bir qrup keçmiş üzvü ayrılaraq Canköy yaxınlığında Mişmar kommunasını qurdu.
1930-cu ildə Canköydə yəhudi kənd təsərrüfatı kommunası yaradıldı, 1933-cü ildə kolxoza çevrildi.[11] 1941-ci ildə yəhudi kolxozu dağıdıldı və 1941-1942-ci ilin qışında Holokost zamanı Cankoyda yeddi minə yaxın yəhudi kolxozçu güllələndi.[12]
Böyük Vətən Müharibəsi illərində
redaktə22 iyun 1941-ci ildə Vermaxt bölmələri sərhədi keçərək SSRİ ərazisinə soxuldu. Avqustun 18-də Lüftvaffe Canköy dəmir yolu qovşağına hava zərbəsi endirdi. Bundan sonra Canköy ərazisində Sov.İKP(b) və komsomolun ən fəal üzvlərindən partizan dəstəsi yaradıldı. Dəstə sonradan Qarasuvbazar yaxınlığındakı meşələrdə gizlənəcəkdi.
Oktyabrın birinci yarısında cəbhə xəttinin şəhərə yaxınlaşması ilə əlaqədar partizanlar dağlara doğru hərəkət etdilər. Onların fəaliyyət dairəsinə nasist zirehli maşınlarının, hərbi qulluqçuların məhv edilməsi, körpülərin ləğvi, dəmir yolu xətlərinin dağıdılması daxil idi.
Oktyabrın 31-də almanlar Canköyü işğal etdilər. Əsir düşərgələri 1 saylı məktəbdə və pambıqtəmizləmə zavodunun ərazisində yerləşirdi.
11 aprel 1944-cü ildə şəhər Qırmızı Ordu tərəfindən azad edildi.
XXI əsr
redaktə18 mart 2014-cü ildə Canköy Krım yarımadası və Sevastopol şəhəri ilə birlikdə Rusiya Federasiyasın tərəfindən ilhaq olundu. 21 mart 2023-cü ildə Rusiyanın Ukraynaya hücumu zamanı o, Ukrayna pilotsuz təyyarələrinin hücumuna məruz qalıb.[13]
Əhalisi
redaktə2020-ci il Ümumrusiya Əhali Siyahıyaalmasına əsasən, 1 oktyabr 2021-ci il tarixinə şəhər Rusiya Federasiyasının 1118 şəhəri arasında əhalinin sayına görə 413-cü yerdə idi.
Canköy şəhərinin etnik tərkibi
1805 - 173 nəfər (167 Krım tatarı, 7 yasır).
1926 - 8310 nəfər (5603 rus (67,4%), 933 yəhudi (11,2%), 473 alman (5,7%), 322 Krım tatarı (3,9%).
2001 və 2014-cü il siyahıyaalmalarına görə:
| milliyyət | 2001[14], bütün, nəfər |
% faizlə bütün qeyd edənlər |
2014[15] nəfər |
% faizlə bütün qeyd edənlər |
%faizlə qeyd edənlər |
|---|---|---|---|---|---|
| qeyd ediblər | 37924 | 98,19 % | 100,00 % | ||
| ruslar | 25611 | 59,75 % | 25787 | 66,77 % | 68,00 % |
| ukraynalılar | 11106 | 25,91 % | 6401 | 16,57 % | 16,88 % |
| krım tatarları | 3469 | 8,09 % | 2807 | 7,27 % | 7,40 % |
| tatarlar | 87 | 0,20 % | 829 | 2,15 % | 2,19 % |
| qaraçılar | 468 | 1,09 % | 496 | 1,28 % | 1,31 % |
| belaruslar | 658 | 1,54 % | 413 | 1,07 % | 1,09 % |
| koreyalılar | 347 | 0,81 % | 272 | 0,70 % | 0,72 % |
| ermənilər | 117 | 0,27 % | 112 | 0,29 % | 0,30 % |
| kürdlər | 73 | 0,17 % | 103 | 0,27 % | 0,27 % |
| özbəklər | 71 | 0,17 % | 73 | 0,19 % | 0,19 % |
| azərbaycanlılar | 70 | 0,16 % | 68 | 0,18 % | 0,18 % |
| moldovanlar | 118 | 0,28 % | 63 | 0,16 % | 0,17 % |
| polyaklar | 118 | 0,28 % | 63 | 0,16 % | 0,17 % |
| almanlar | 62 | 0,14 % | 50 | 0,13 % | 0,13 % |
| çuvaşlar | 61 | 0,14 % | 43 | 0,11 % | 0,11 % |
| yəhudilər | 66 | 0,15 % | 40 | 0,10 % | 0,11 % |
| digərlər | 359 | 0,84 % | 304 | 0,79 % | 0,80 % |
| göstərməyənlər | 698 | 1,81 % | |||
| hamısı | 42861 | 100,00 % | 38622 | 100,00 % |
İqtisadiyyatı
redaktəTaxıl və yağlı bitkiləri qəbul edən Canköy elevatoru Canköydə yerləşir. Şəhərdə zavodlar da var. Hazırda Canköydə maşınqayırma zavodu (mağazaların bəziləri fəaliyyətini dayandırıb və bağlanıb), dəmir-beton konstruksiyalar, yem zavodu, ət emalı, süd zavodu, konserv zavodu (2010-cu ildə satılıb dağıdılıb), məişət məmulatları fabriki, qənnadı məmulatı, çörək zavodu fəaliyyət göstərir.
Canköy stansiyası Krım dəmir yollarına daxildir. Canköy stansiyasının lokomotiv deposu dəmir yollarında mühüm rol oynayır.
Canköy yaxınlığında Şimali Krım kanalının öz sürətilə axan hissəsi bitir.
Rusiya Federasiyasının Krımı ilhaq etməsindən sonra bütün rabitə sahələri - telefon, poçt və s. Rusiya ilə uyğunlaşdırılıb.[16][17]
Nəqliyyat
redaktəŞəhər iki Avropa avtomobil magistralının kəsişməsində yerləşir: Xerson-Kerç-İstanbul (T97) və Xarkov-Sevastopol. Canköy tez-tez Krımın qapıları adlanır, çünki bu, Krımın girişindəki ilk stansiyadır və burada yarımadanın şimal hissəsinin ən böyük dəmir yolu qovşağı yerləşir.
Təhsil
redaktəCanköydə 14 uşaq bağçası, 8 ümumtəhsil məktəbi, lisey və əlavə təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
redaktəCanköydə geniş kütləvi mədəniyyət müəssisələri şəbəkəsi fəaliyyət göstərir:
- "Terminal" kinoteatrı;
- Mədəniyyət və İstirahət Mərkəzi;
- Şəhər media mərkəzi;[18];
- Kiril və Mefodiy Mərkəzi;
- Uşaq musiqi məktəbi;
- “Antem” müqəddəs musiqili uşaq və gənclər xoru;
- "Vizavi" müasir, estrada və klassik rəqs ansamblı;
- "Oxuyan Ulduzlar" vokal və rəqs şousu qrupu;
- "Assorti" həvəskar vokal ansamblı;
- Gənc yol müfəttişlərinin “Radar” komandası;
Şəhər Sovet İttifaqı dövründə Canköy rayonunun kolxozunda yəhudilərin həyatından bəhs edən məşhur yəhudi xalq mahnısı "Hey Canköy"ə həsr olunub. Mahnı xüsusilə Pit Siger, Teodor Biçkel, həmçinin "The Limeliters" və "The Klezmatics" kimi ifaçıların çıxışından sonra məşhurlaşıb.[19][20][21]
Mətbuat
redaktə- Qəzetlər
- «Zarya Prisivaşya» (şəhər rayon ictimai-siyasi qəzeti. 1933-cü ildən nəşr olunur);
- "Azad ərazi" (informasiya, reklam və əyləncə nəşri. 1994-cü ildən nəşr olunur).
İqlimi
redaktəCanköy şəhərinin iqlimi mülayim isti, qışı sərt deyil. Qışlar mülayimdir, az qar yağır, tez-tez əriyir. Yay isti və uzun, qurudur. Yanvarda orta temperatur -1,5 °C, iyulda +23,8 °C-dir. Yağıntının səviyyəsi ildə 400 mm-dir.
| Canköy üçün iqlim tarixçəsi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Yan | Fev | Mar | Apr | May | İyun | İyul | Avq | Sen | Okt | Noy | Dek | İllik |
| Orta maksimum, °C | 2,6 | 3,5 | 6,7 | 14,6 | 21,0 | 25,7 | 28,5 | 28,0 | 22,3 | 15,6 | 9,0 | 5,5 | 23,7 |
| Ortalama temperatur, °C | - 1,5 | 0,5 | 5,5 | 17,5 | 20 | 23,5 | 22,5 | 22 | 18 | 11,3 | 6 | 2,7 | 11,3 |
| Ortalama temperatur minimum, °C | -3,4 | 0,3 | 0,7 | 5,2 | 10,7 | 15,2 | 17,3 | 16,5 | 11,5 | 6,3 | 1,1 | 0,3 | 6,4 |
| Yağıntının miqdarı, mm | 38 | 27 | 28 | 27 | 52 | 60 | 32 | 26 | 25 | 18 | 34 | 34 | 400 |
| Mənbə: tursovetchik.ru | |||||||||||||
Qalereya
redaktə-
Canköydə Stepna çayı -
Şəhər mədəniyyət mərkəzi -
Canköy şəhərinin mərkəzi -
Canköydə küçə kəsişməsi -
Canköy dəmiryolu stansiyasının binası
İstinadlar
redaktə- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx (rus.).
- ↑ Бушаков В. А. Лексичний склад історичної топонімії Криму. — Київ, 2003.
- ↑ "Крым и крымцы — крымские татары". 2014-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-26.
- ↑ 1 2 П. Г. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- ↑ Бушаков В. А. Лексичний склад історичної топонімії Криму. К.: Національна академія наук України, Iнститут сходознавства iменi А. Ю. Кримьского. 2003. 56.
- ↑ 1 2 "Начало 20 века. Ворот@ Крыма". jankoy.org.ua. 2014-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-22.
- ↑ [leksika.com.ua/16670623/ure/dzhankoy Джанкой (ukr.)] (#bad_url) // [leksika.com.ua/ure/ Украинская советская энциклопедия] (#bad_url). Киев. Ru:Бажан, Микола Платонович.
- ↑ Дмитрий Соколов. "Падение красной Тавриды. Агония военно-коммунистического режима в Крыму весной 1918 г." Русская линия. rusk.ru. 2014-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-22.
- ↑ "Кримьска група армії УНР" (ukrayna). history.franko.lviv.ua. 2012-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-25.
- ↑ "Джанкой до 1944 г." jankoy.org.ru. 2014-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-25.
- ↑ ICWiki — Zhankoye (ing.)
- ↑ "Крым — статья из Электронной еврейской энциклопедии". 2023-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-20.
- ↑ "О налете украинских БЛА на Джанкой". 2023-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-20.
- ↑ "Всеукраинская перепись населения 2001 года" (rus). Итоги переписи населения 2001 года по Автономной Республике Крым (Крымстат). 2012-12-28 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 4.1. Национальный состав населения Arxivləşdirilib 2015-09-25 at the Wayback Machine // Итоги переписи населения в Крымском федеральном округе 2014 года на сайте Крымстата Arxivləşdirilib 2015-09-25 at the Wayback Machine
- ↑ "Приказ Минкомсвязи России «О внесении изменений в Российскую систему и план нумерации, утвержденные приказом Министерства информационных технологий и связи Российской Федерации от 17.11.2006 № 142»". Минкомсвязь России. 2017-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-24.
- ↑ "Новые телефонные коды городов Крыма". Крымтелеком. 2016-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-24.
- ↑ "Джанкой в объективе — все новости Джанкоя и района". Джанкой в объективе. 2021-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-17.
- ↑ "Pete Seeger - Dzhankoy (in Yiddish)" (rus). 2023-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-14.
- ↑ "Zhankoyl" (rus). 2023-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-14.
- ↑ "The Klezmatics – Dzhankoye (in Yiddish) דז'אנקויה" (rus). 2023-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-14.