Dəli Hüseyn Paşa
Dəli Hüseyn Paşa (1610, Yenişehir[d], Bursa, Osmanlı imperiyası – 29 dekabr 1658, İstanbul, Osmanlı imperiyası) — IV Mehmed səltənətində cəmi 5 gün sədrəzəm olmuş Osmanlı dövlət adamı.[1]
| Dəli Hüseyn Paşa | |
|---|---|
| 28 fevral 1656 – 5 mart 1656 | |
| Əvvəlki | Erməni Süleyman Paşa |
| Sonrakı | Zurnazən Mustafa Paşa |
| 1635 – 15 oktyabr 1637 | |
| Əvvəlki | Kayserili Qara Əhməd Paşa |
| Sonrakı | Civanqapıcıbaşı Sultanzadə Səmiz Mehmed Paşa |
| yanvar 1640 – 9 sentyabr 1640 | |
| Sonrakı | Siyavuş Paşa |
| iyul 1658 – dekabr 1658 | |
| Əvvəlki | Çavuşzadə Mehmed Paşa |
| Sonrakı | Biko Əli Paşa |
| iyun 1634 – 17 oktyabr 1635 | |
| Əvvəlki | Bostancı Cəfər Paşa |
| Sonrakı | Kəmankeş Qara Mustafa Paşa |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1610 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 29 dekabr 1658 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Hərbi xidmət | |
| Qoşun növü | hərbi dəniz qüvvələri |
| Rütbəsi | Admiral |
Həyatı
redaktəHəyatının ilk illəri ilə bağlı yetərli məlumat olmasa da, 1610-cu ildə Bursanın Yenişəhər ilçəsində dünyaya gəldiyi ehtimal olunur. Yetkinlik yaşında İstanbula gələrək öncə Köhnə sarayın, ardından Topqapı sarayının Əndərun bölümündə təlim-tərbiyə edildi. Zülüflü baltaçılar bölüyünə alınaraq burada xidmət etməyə başladı və bu illərdə baş tutan bir hadisə səbəbilə sarayda məşhurlaşdı.[2][3]
Belə ki, Səfəvi şahı tərəfindən hədiyyə göndərilən və qurulması olduqca çətin olan kamanı elçilərin və digər saray əyanlarının şahidliyində bir göz qırpımında qurması onu IV Muradın gözündə məşhurlaşdırdı. Öncə kiçik miraxur, ardından baş miraxur təyin edilən Hüseyn ağa dəli ləqəbini də məhz bu hadisədən sonra aldı.[4][5]
27 iyul 1634-cü ildə vəzir rütbəsilə kaptan-ı dərya təyin olundu.[6] Ancaq ertəsi il donanma işlərini kəndxudası Piyalə bəyə həvalə edərək Sultan Muradın İrəvan səfərinə qatıldı. 6 avqust 1635-ci ildə İrəvan qalasının fəth edilməsiylə nəticələnən səfərdə Hüseyn Paşa əsasən topçuluq sahəsindəki üstün bilikləriylə Sultan Muradın nəzərini cəlb etdi.[3][7]
Səfərdən dönüş yolunda Misir bəylərbəyliyinə gətirilən Hüseyn Paşanın adı bu vəzifədə ikən bəzi vergi nizamsızlıqlarına qarışdı və 1637-ci ildə İstanbula çağırılıb sorğu-sual olundu.[8] Ardından bir müddət Çinili köşkdə həbs tutulan Hüseyn Paşa bütün mal-mülkü müsadirə edilərək azadlığa buraxıldı. Vəzirlik rütbəsi geri verilərək 1638-ci ildə Sultan Muradın Bağdad səfərinə qatıldı və ordu Konya yaxınlığında ikən Anadolu bəylərbəyi təyin edildi. Səfər əsnasında mühüm xidmətləri olan Hüseyn Paşa səfərin ardından qübbə vəzirliyinə yüksəldi. O əsnada sədrəzəm Kəmankeş Mustafa Paşa əleyhindəki siyasi qruplaşmaya qatıldı və sədarət naibi Dabanıyassı Mehmed Paşanın edamında mühüm rol oynayaraq onun yerinə naib seçildi (16 dekabr 1639).[9] Ancaq bu hadisənin ardından sədrəzəmlə münasibətləri pisləşdi və 1640-cı ilin yanvarında yenidən kaptan-ı dərya təyin edildi. Qara dənizdəki ticarətə mane olan rus-kazak quldurlarının üzərinə göndərilərək paytaxtdan uzaqlaşdırıldı. Ələ keçirdiyi 30-a yaxın quldur gəmisini qənimət olaraq İstanbula göndərdi və həmin ilin sentyabrında Özi qalasının mühafizəsiylə vəzifələndirildi.[4] Bu vəzifədə ikən rus işğalı altında olan Azov qalasını mühasirəyə aldı. Əmrində olan kaptan-ı dərya Siyavuş Paşa, yeniçəri kəndxudası Heydər Ağazadə, Krım xanı Bahadır Gəray və Kəfə sancaqbəyi Yusif Paşa birlikləriylə qalanı mühasirəyə alsa da, 3 aylıq mühasirənin ardından geri çəkildi. Buna döyüş sursatının bitməsi və kaptan-ı dərya Siyavuş Paşa ilə yaşanan anlaşmazlıq səbəb oldu.
1642-ci ilin fevralında Bosniya, 1644-cü ildə Bağdad, 5 fevral 1646-cı ildə isə Budin bəylərbəyi təyin edildi.[9] Ancaq son təyinat yerinə gedə bilmədi. O əsnada davam edən Krit səfərinə göndərildi və sərdar-ı əkrəm Sultanzadə Səmiz Mehmed Paşanın ani ölümü ilə onun yerinə səfərə sərdar təyin edildi (iyul 1646). 40 gün davam edən mühasirənin ardından 14 noyabr 1646-cı ildə Resmo qalası fəth edildi. Qısa zamanda qalanın ətrafındakı bölgələr də ələ keçirildi və adanın şərq sahili tamamilə Osmanlı hakimiyyəti altına alındı. Bu xəbər İstanbulda coşquyla qarşılandı və Sultan İbrahim Hüseyn Paşaya müxtəlif hədiyyələr göndərdi. Resmo qalası daxilindəki kilsəni Sultan İbrahimin şərəfinə məscidə çevirən Hüseyn Paşa burada öz adını daşıyan məscid, mədrəsə və hamam inşa etdirdi.
1647-ci ilin aprelində Kandiye qalasının mühasirəsi üçün burdan ayrılan Hüseyn Paşa qalanın ətrafındakı istehkam yerlərini ələ keçirdi. Ancaq qalanın mühasirəsi paytaxtda baş verən iğtişaşlar səbəbilə silah-sursat gözləyərək bir ilə yaxın davam etdi. Təxminən 5 ildir ki, Kritdə olan Hüseyn Paşa bu müddət ərzində adanın Osmanlı hakimiyyəti altında olan bölgəsində mühüm tədbirlər gördü. Mərkəzi hakimiyyətə tabe bir əyalət sistemi quran Hüseyn Paşa hazırladığı ədalətli vergi sistemiylə yerli əhalini Osmanlı hakimiyyətinə yaxınlaşdırdı və əhalinin bir qismi islamı qəbul edərək müsəlman oldu. Kandiye qalasının mühasirəsi davam edərkən adanın mühüm strateji nöqtəsində inadiyə qalasının inşası başlandı. Ancaq bu qalanın inşası adanın vergi gəlirlərinin azalmasına səbəb oldu və bu səbəblə, paşanın İstanbuldakı rəqiblərinin təşviqiylə adanın maliyyə məsələsini yoxlamaq üçün paytaxtdan müfəttiş göndərildi. O əsnada uzun müddətdir ki, ülufə ala bilməyən əsgərlər paşanın çadırına hücum edərək yağmaladılar. Bu üsyanın tərtibçisi isə o əsnada Rumeli bəylərbəyi olan Zurnazən Mustafa Paşa idi. Bu hadisələrin ardından Hüseyn Paşa bütün vəzifələrindən istehfa versə də, onun bu istehfası geri çevrildi və çox keçmədən 28 fevral 1656-cı ildə sədarətə təyin olundu. Sədarət möhürü Krıt adasına göndərildi və o əsnada paytaxtda olan Zurnazən Mustafa Paşa sədarət naibi olaraq paytaxtda saxlandı. Ancaq Mustafa Paşanın intriqaları nəticəsində möhür adaya çatmadan Hüseyn Paşa vəzifədən alındı və Mustafa Paşa özünü sədrəzəm olaraq təyin etdirə bildi. Buna baxmayaraq onu sədrəzəm olaraq görmək istəməyən paytaxtdakı sipahilər dərhal saraya hücum edərək Alay köşkündə ayaq divanına toplandılar və təyinatından cəmi 4 saat sonra Zurnazən Mustafa Paşa da vəzifədən alındı.
Körpülü Mehmed Paşanın sədarətə təyin olunmasıyla Hüseyn Paşa daha da gözdən düşdü. Özünə rəqib olaraq gördüyü Körpülü Mehmed Paşa Kandiye qalasının mühasirəsindəki uğursuzluq və illərdir davam edən səfər səbəbilə xəzinə məsrəflərinin artmasını bəhanə edərək Hüseyn Paşanı vəzifədən alaraq paytaxta çağırdı. Ancaq o əsnada paşanın Ədirnədə olan IV Mehmed tərəfindən hörmətlə qarşılanması sədrəzəmi qorxuya saldı. Dövrün şeyxülislamı Bolevi Mustafa Əfəndidən paşanın edamıyla bağlı fətva istəsə də, şeyxülislam sədrəzəmin bu tələbini geri çevirdi və bu onun vəzifədən alınmasına səbəb oldu (20 mart 1658).
Validə Turhan Sultan və darüssəadə ağası Süleyman ağanın himayəsiylə xilas olan Hüseyn Paşa üçüncü dəfə kaptan-ı dərya təyin edildi və sədrəzəm Körpülü Mehmed Paşa bu təyinata göz yummalı oldu. Sədrəzəmin ona qarşı nifrətini bilən Hüseyn Paşa bu vəzifədə ikən olduqca ehtiyatlı davrandı və ənənə olmasına baxmayaraq, dərya bəylərinin yeni təyin olunan kaptan-ı dəryaya göndərməli olduğu hədiyyələri belə qəbul etmədi. Ardından Körpülü Mehmed Paşa tərəfindən 13 dekabr 1658-ci ildə Rumeli bəylərbəyi təyin edildi. Ancaq bu vəzifədə ikən haqqında göndərilən şikayətlər səbəbilə İstanbula çağırıldı. Sultan Mehmedin qarşısında sorğu-sual olunan Hüseyn Paşa təqsirli görüldü və tərəfdarlarının xahişinə baxmayaraq Yeddiqüllə zindanına salınaraq edam olundu (29 dekabr 1658). Edamı əhali arasında iğtişaşlara səbəb olan Hüseyn paşanın cənazəsi Yeddiqüllə zindanı daxilindəki bağçada dəfn olundu.
Ailəsi barədə yetərli məlumat olmasa da, Mehmed bəy adlı bir oğlunun olduğu, bu oğlundan doğulan nəvəsi Sarı Mustafa Paşanın III Əhmədin qızlarından Saliha Sultanla evləndiyi bilinir.
İstinadlar
redaktə- ↑ M. Gökçen Daş Darıcı, İstihbarat Savaşlarında Bir Deli: Girit Serdarı Gazi Hüseyin Paşa. International Social Sciences Studies Journal 2023
- ↑ Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, (1928). Silahdar Tarihi, I, Neşr. Ahmed Refik Altınay, İstanbul
- ↑ 1 2 Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, (2004). Hasan Beyzâde Târîhî, c, III, Haz. Nezihi Aykut, Ankara
- ↑ 1 2 Mustafa Naimâ Efendi, (2007). Naimâ Târihi, IV, Haz. Mehmed İpşirli, TTK Yay., Ankara
- ↑ Parmaksızoğlu, İ. (1964). “Hüseyin Paşa, Deli” MEB İA, c.5/1, İstanbul
- ↑ Kâtip Çelebi, (2016). Fezleke, Haz. Zeynep Aycibin, Çamlıca Yayınları, İstanbul
- ↑ Ünver, A. S. (1952). “Dördüncü Sultan Murad’ın Revan Seferi Kronolojisi”, Belleten c. XVI
- ↑ İlgürel, M. (1999). “Deli Hüseyin Paşa”, TDVİA, c. XIX, İstanbul
- ↑ 1 2 Yıldırım, T. (2019). Girit Serdarı Gazi Deli Hüseyin Paşa Hayatı, İcraatı ve Hayratı, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (yayınlanmamış doktora tezi), İstanbul.
Mənbə
redaktə- Peçuylu İbrâhim, Târih, II, 447.
- Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-kibâr (haz. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul 1973, s. 177, 180 vd., 193, 196, 214.
- a.mlf., Fezleke, II, 171, 221, 289, 357 vd.
- Solakzâde, Târih, s. 757.
- Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr, Bulak 1248, s. 595.
- Mehmed Halîfe, Târîh-i Gılmânî, İstanbul 1346, s. 36.
- Vecîhî Hasan Efendi, Târih, Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 255, vr. 4b, 16a, 20a, 33a, 64a-b, 65a, 95a, 109b.
- Abdurrahman Abdi Paşa, Vekāyi‘nâme, TSMK, Koğuşlar, nr. 915, tür.yer.
- Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 123-124.
- Naîmâ, Târih, III
- D. Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), Ankara 1980, III, 398-399.
- Silâhdar, Târih, I, 178-180.
- Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, I, 88, 89, 150, 151, 153.
- Sefînetü’l-vüzerâ, Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 245, vr. 5b, 6a, 7b.
- Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn, s. 15.
- Hammer (Atâ Bey), IX, 209, 215, 231, 267; XI, 33, 34, 47.
- Atâ Bey, Târih, II, 217.
- Sicill-i Osmânî, II, 193-194.
- Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi, İstanbul 1336, I, 86.
- Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/1, s. 200, 206, 219 vd., 231, 262, 288, 290, 328 vd., 395, 420; III/2, s. 476.
- Danişmend, Kronoloji, III, 400 vd., 512, 549, 550.
- Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985, s. 105, 107.
- İsmet Parmaksızoğlu, “Hüseyin Paşa”, İA, V/1, s. 650-654.
- a.mlf., “Ḥusayn Pas̲h̲a”, EI2 (İng.), III, 626.