Həsən Abdullayev
Həsən Abdullayev (azərb. Həsən Məmmədbağır oğlu Abdullayev; 20 avqust 1918, Yaycı, Naxçıvan qəzası – 1 sentyabr 1993, Bakı) — Azərbaycanın görkəmli fiziki, Sovet hakimiyyəti dövründə yarımkeçiriciləri ilk tədqiq edənlərdən biri, Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, 1970–1983-cü illərdə Azərbaycan EA-nın prezidenti.[1][2]
| Həsən Abdullayev | |
|---|---|
| Həsən Məmmədbağır oğlu Abdullayev | |
 | |
| Doğum tarixi | 20 avqust 1918 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 sentyabr 1993 (75 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Həyat yoldaşı | Zərifə xanım |
| Uşaqları | Sevda Abdullayeva, Aydın Abdullayev, Sevinc Bagırova |
| Atası | Məmmədbağır Abdullayev |
| Anası | Həllan Abdullayeva |
| Elm sahəsi | yarımkeçiricilər fizikası |
| Elmi dərəcəsi | fizika-riyaziyyat elmləri doktoru |
| Elmi adı | akademik |
| İş yerləri | Azərbayca Elmlər Akademiyası, Fizika İnstitutu |
| Alma-mater | APİ, SSRİ EA Leninqrad Fiz.-Tex. İnstitutu |
| Təhsili | APİ, A.F.İoffe ad.Fizika-Texnika İnstitutu (Leninqrad Fiz-Tex-i) |
| Elmi rəhbərləri | A.F.İoffe, D.N.Nasledov |
| Tanınmış yetirmələri | M.Kərimov, Y.Seyidov, E.Salayev, M.Şahtaxtinski, G.L.Belinki, K.Allahverdiyev, R.Süleymanov, H.Paşayev, A.Paşayev |
| Tanınır | fizik, alim, elm təşkilatçısı |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
    |
| science.zerbaijan.com | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
HəyatıRedaktə
Həsən Abdullayev 20 avqust 1918-ci ildə Culfa rayonunun Yaycı kəndində anadan olmuşdur. Abdullayev l941-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun fizika fakültəsini bitirmişdir.[3]
1941–1944-cü illərdə Ordubad Pedaqoji Məktəbində dərs demişdir.
1945-ci ildən Azərbaycan EA-da işə başlamışdır. Laborantdan akademikədək, Azərbaycan EA Prezidentinə kimi yüksəlmişdir. Eyni zamanda ADU (pndiki BDU), APİ (indiki ADPU), AMİ (indiki ATU) — də dərs demişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində "Yarımkeçiriciər fizikası" kafedrasını yaratmışdır. Bu kafedra bütün SSRİ-də yaradılmış ilk yarımkeçiricilər kafedralarından biri idi.
1948–1950-ci illərdə Azərbaycan EA Fizika və Riyaziyyat İnstitutunun direktor müavini, 1950-ci il yanvarından 1950-ci il avqust ayına kimi həmin institutun direktor əvəzi işləmişdir.
1950–1953-cü illərdə Leninqrad Fizika-Texnika İnstitutunda professor D.N.Nasledovun laboratoriyasında işləmişdir. 1954-cü ildə həmin institutda prof. D. Nasledovun rəhbərliyi və məşhur alman fiziki V. Rentgenin tələbəsi olmuş akademik A.F.İoffenin sədrliyi altında "Selenid düzləndiricilərdə baş verən fiziki proseslərin tədqiqi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir.
1957 — 1993-cü illərdə Azərbaycan EA Fizika İnstitutu direktoru vəzifəsində işləmişdir.
1955-ci ildə Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, 1967-ci ildə həqiqi üzvü seçilmişdir. 1968–1970-ci illərdə Azərbaycan EA Fizika-Riyaziyyat və Texnika bölməsinin akademik katibi olmuşdur. 1970–1983-cü illərdə Azərbaycan EA-nın Prezidenti olmuşdur[4]. 1970-ci ildə SSRİ EA və RSFSR EA ümumi fizika və astronomiya bölməsinə "fizika" ixtisası üzrə müxbir-üzv seçilmişdir.
1970-ci ildə Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, 1974-cü ildə əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.
Həsən Abdullayev dəfələrlə SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilmiş, orden və medallarla təltif olunmuşdur.
Əsas elmi-pedaqoji nailiyyətləriRedaktə
Akademik H. Abdullayev ömrünün əlli ilindən çoxunu yarımkeçiricilər fizikasına və biofızikaya həsr etmişdir. İlk dəfə olaraq selenli cihazlarda selenin anomal hallarını aşkara çıxarmaqla onların idarə olunması yollarını göstərmişdir. Uzunmüddətli elektrik yaddaşlı cihazların hazırlanması və lazer üçün mürəkkəb kimyəvi tərkibli yarımkeçirici monokristalların alınması üçün bir sıra kompleks təcrübələr aparmışdır. H. Abdullayev tərəfindən yeni mürəkkəb yarımkeçiricilərin alınması üçün aparılan təcrübələr, elektrik yaddaşlı idarə olunan diodların yaradılmasına gətirib çıxarmışdır.
Selenin, tellurun, onların mürəkkəb birləşmələrinin və bunlar əsasında hazırlanan yarımkeçirici cihazların fizikası, selenin bioloji proseslərdə rolunun tədqiqi sahəsində əsaslı elmi nəticələri vardır. Onun rəhbərliyi ilə mürəkkəb yarımkeçiricilərdən bir sıra yeni cihazlar, o cümlədən yeni fiziki prinsiplə işləyən uzunmüddətli elektrik yaddaşlı cihazlar yaradılmışdır.
O, termoelektrik çeviriciləri üçün yeni yarımkeçiricilərin alınmasını işləyib hazırlamışdır. Termoelektrik çevriciləri üçün aldığı yarımkeçirici materiala Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransanın patentləri verilmişdir. Yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti var. O, Azərbaycanda yarımkeçiricilər fizikası üzrə elmi məktəb yaratmışdır. Keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyası "Yarımkeçiricilər fizikası və kimyası" elmi şurasının üzvü, respublika "Fizika problemləri" elmi şurasının və "Bilik" cəmiyyətinin sədri olmuşdur.
Elmi Tədqiqat İşləriRedaktə
Beynəlxalq elmi müşavirələrdə iştirak və çıxış etmişdir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında (1970), Türkiyədə (1974) yarımkeçiricilər fizikasına dair mühazirələr oxumuşdur. Yarımkeçirici maddə və cihazların tədqiqi və tətbiqinə dair bir sıra əsərlərin müəllifidir. "Elektron yarımkeçiricilərin və onların tətbiqi" (1952) kitabı yarımkeçiricilər fizikası sahəsində Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk əsərdir.
O, 17 monoqrafiyanın, 1000-dən çox elmi məqalənin, 700 yaxın SSRİ şəhadətnaməli ixtiranın, 40 ədəd ABŞ, Fransa, Almaniya, İngiltərə, Türkiyədə, Rusiyada və d. xarici patentin müəllifi, 200-dən çox doktorluq və namizədlik dissertasiyasının rəhbəri olmuşdur.
Təltif və mükafatlarıRedaktə
- 1972 — Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı;
- 1974 — Əməkdar elm xadimi fəxri adı;
- 1975 — "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni;
- 1978 — "Lenin" ordeni;
- 1970 — S. İ. Vavilov adına medal;
- 1972 — Beynəlxalq Leypsik yarmarkasının (ADR) böyük qızıl medalı;
- 1972, 1975, 1977 və 1978-ci illərdə SSRİ XTNS-nin qızıl medalları.
Maraqlı faktlarRedaktə
Ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyi dövründə H. Abdullayev Azərbaycan elminin yüksəlişi və dünya arenasına çıxmasına yönəlmiş tələblərinə son dərəcə həssaslıqla yanaşmış, yüksək təşkilatçılıq və təşəbbüskarlıq göstərmişdir.
H. Abdullayevin təşəbbüsü və rəhbərliyi altında yaradılmışdır:
- 1959-cu ildə- Astrofizika bölməsinin bazası əsasında Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası
- 1965-ci ildə- Hesablama mərkəzi əsasında Kibernetika İnstitutu
- 1967-ci ildə- Naxçıvanda Batabat Astrofizika Rəsədxanası
- 1969-cu ildə- Radiasiya tədqiqatları sektoru, sonradan Radiasiya Problemləri İnstitutu, indiki Milli Nüvə Tədqiqatları Mərkəzi
- 1970-ci ildə — NPO "Ulduz", "Nord", "Azon", "İskra", "Tellur", "Billur" (1968)
- 1972-ci il — Naxçıvan Elm Mərkəzi, hazırda AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi
- 1972-ci il- Neftkimya prosesləri İnstitutunun nəzdində təcrübə-istehsalat zavodu
- 1973-cü il — Tətbiqi Fizika İnstitutunun filialı, hal-hazırda Fotoelektronika İnstitutu təcrübə zavodu ilə
- 1973-cü il — Şəki Zonal Elmi Bazası- hal-hazırda Şəki Reqional Elmi Mərkəzi
- 1974-cü il — Az. SSR EA nəzdində "Kaspi" Elm Mərkəzi, 1992-ci ildən Az. Aerokosmik Agentliyi
- 1975-ci il — Fizika İnstitutunda Yüksək Enerjilər fizikası laboratoriyası; Nüvə tədqiqatları İnstitutu (Dubna ş.) və Yüksək enerjilər fizikası İnstitutu (Serpuxov ş.) ilə birgə tədqiqatlar.
- 1976-cı il — Az. SSR EA Geologiya İnstitutunda Yer Fizikası bölməsi
- 1976-cı il — Mehdiabadda üzümçülük və şərabçılıq elmi-tədqiqat İnstitutu
- 1978-ci il — Yer kürəsi təbii sərvətlərin kosmik tədqiqatı İnstitutu
- 1978-ci il — "Kibernetika" XKB, CKTBM "Kristal" təcrübə zavodu ilə
- 1978-ci il — Təcrübə zavodu ilə birlikdə Darıdağ XK Texnoloji büro
- 1979-cu il — Xanlar regionunda Ağsu elmi- tədqiqat bazası
- 1981-ci il — "Selen" təcrübə zavodu, XKB "Registr", Reagent (1982), XKB
- "Kristal" (Bakı1985).
VəfatıRedaktə
Akademik H. Abdullayev 1993-cü il sentyabrın 1-də Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir.
Həmçinin baxRedaktə
MənbəRedaktə
- Həsən Abdullayev
- Akademik H. Abdullayev adına Mükafat Arxivləşdirilib 2005-02-04 at the Wayback Machine
- Akademik Həsən Abdullayev Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
- Həsən Abdullayev haqqında xatirələr [ölü keçid]
Xarici keçidlərRedaktə
İstinadlarRedaktə
- ↑ https://science.gov.az/az/forms/skonchavshiesya-deystvitelnyie-chlenyi/3212 Arxivləşdirilib 2022-06-17 at the Wayback Machine,
- ↑ gl6.pdf Görkəmli azərbaycanlılar
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-22.
- ↑ CBC TV. "Памяти академика" (rus). Youtube.com. 20.08.2022. 2022-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-21.