Vikipediya

Kənan Əvrən

Türkiyə Respublikasının 7-ci prezidenti

Əhməd Kənan Əvrən (türk. Ahmet Kenan Evren; 17 iyul 1917[1][2], Külə[d], Manisa vilayəti[3] – 9 may 2015[4][1][…], Ankara) — Türkiyə Respublikasının 7-ci prezidenti və 17-ci Baş Qərargah rəisi, Osmanlı İmperiyasında doğulmuş sonuncu prezident. O, 1980-ci il 12 sentyabr hərbi çevrilişi yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş, 1982-ci ildə yeni konstitusiyanın qəbul edilməsindən sonra rəsmi olaraq prezident seçilmişdir. 1982-ci ildə qurulan Mehmetcik fondunun qurucularından biridir.

Kənan Evrən
türk. Kenan Evren
7 noyabr 1982 – 9 noyabr 1989
faktiki 12 sentyabr 1980-dən
Baş nazirBülənd Ulusu
ƏvvəlkiFəxri Qorutürk
SonrakıTurqut Özal
Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı rəisi (Dövlət başçısı səlahiyyətlərini yerinə yetirməklə)
12 sentyabr 1980 – 9 noyabr 1982
Milli Təhlükəsizlik Şurası başçısı
12 sentyabr 1980 – 9 noyabr 1982
7 mart 1978 – 1 iyul 1983
ƏvvəlkiSəmih Sancar
SonrakıNurəddin Ərsin
5 sentyabr 1977 – 6 mart 1978
ƏvvəlkiSəmih Sancar
SonrakıNurəddin Ərsin
Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri II Baş Qərargahı rəisi
30 avqust 1975 – 30 avqust 1976
ƏvvəlkiAdnan Ərsöz
SonrakıVəcihi Akın
2-ci Egey ordusu komandiri
24 iyul 1975 – 30 avqust 1975
ƏvvəlkiTurqut Sunalp
SonrakıƏli Səid Özçivril
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Ahmet Kenan Evren
Doğum tarixi
Doğum yeri Alaşəhər, Manisa, Osmanlı İmperiyası
Vəfat tarixi (97 yaşında)
Vəfat yeri Türkiyə Türkiyə, Ankara
Vəfat səbəbi orqan çatışmazlığı[d]
Dəfn yeri
Partiya
Təhsili
İxtisası siyasətçi,hərbi xadim
Fəaliyyəti dövlət xadimi, hərbi qulluqçu
Həyat yoldaşları Səkinə Evrən (ev. 1944-1982, vəfat edib)
Uşaqları qızları: Şenay, Gülay, Miray
Hərbi xidmət
Xidmət illəri 1931-1983
Mənsubiyyəti Türkiyə Türkiyə
Qoşun növü topçu
Rütbəsi Ordu generalı
Təltifləri Türk Silahlı Qüvvələrinin Üstün Xidmət medalı
Türk Silahlı Qüvvələri Fəxri medalı
ABŞ ləyaqət medalı
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Maltəpə hərbi liseyini, Türkiyə Quru Qoşunları məktəbi və Hərbi Akademiyanı bitirib. Türk Silahlı Qüvvələrinin müxtəlif mərhələlərində xidmət etmişdir. Ordu Komandanlığı və Quru Qoşunları Komandanlığından sonra 7 mart 1978-ci ildə Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı rəisi oldu. Vəzifə müddəti ərzində 12 sentyabr 1980-ci ildə həyata keçirdiyi hərbi çevrilişlə Dövlət başçısı və Milli Təhlükəsizlik Şurasının prezidenti vəzifələrini də icra etdi. 1982-ci ildə, özü və digər Milli Təhlükəsizlik Şurası üzvü komandirlərinin hər birindən 1000 TL toplamaqla Mehmetcik vəqfini qurdu. 7 noyabr 1982-ci ildə referenduma təqdim edilərək,91.37 % səs çoxluğu ilə Türkiyə Cümhuriyyətinin yeddinci prezidenti olaraq vəzifəsinə başladı. 9 noyabr 1989-da vəzifə müddətini başa vurdu və Marmarisə yerləşdi.

Prezidentliyindən sonra günlərini, xatirələrini və digər kitablarını yazmağa, rəsm çəkməyə, fərdi rəsm sərgilərini açmağa, ziyarətləri qəbul etməyə, ziyarətlərə getməyə, ziyafətlərə qatılmağa və qurduğu "Kənan Evrən Təhsil, Mədəniyyət və Təbiəti qoruma fondu" ilə maraqlanaraq günlərini keçirdi. 1990-cı ildə Atatürk Beynəlxalq Sülh Mükafatına layiq görülmüşdür. 1990–1991-ci illər arasında Kənan Evrənin xatirələri adlı 6 cilddən ibarət avtobioqrafiyasını yazdı.

18 iyun 2014-cü il tarixində, Ankara 10-cu Ağır Cəza Məhkəməsi tərəfindən; 12 sentyabr 1980-ci ildə ovaxtkı baş nazir Süleyman Dəmirələ memorandum verərək T. C. Konstitusiyası və Türkiyə Böyük Millət Məclisini ortadan qaldırmaq və vəzifəsini yerinə yetirməsinin qarşısını almağa çalışdığına görə ömürlük azadlıqdan məhrumetmə cəzasına, ordu generalı rütbəsindən əsgər rütbəsinə düşürülməsinə qərar verildi. 24 noyabr 2014-cü il tarixindən etibarən Ali Məhkəmənin təsdiqindən sonra qəti olacaq qərarlar üçün Ali Məhkəmə prosesi hələ başlamamışdı. Evrənin ölümündən sonra dövlət məsələsinin Ali Məhkəmə prosesi dayandırıldı.

9 may 2015-də müalicə aldığı Gülhanə Hərbi Tibb Akademiyasında 98 yaşında vəfat edib.[5]

İlk illəri və təhsili

redaktə

Hərbi karyerası

redaktə

Kənan Evrən hər iki valideyni Balkan mühaciri olan Hayrullah Evrenin və Naciye Evrənin dördüncü və son övladı olaraq dünyaya gəlir. Atası Hayrullah Evrən Serbiyanın Preşova qəsəbəsindən İstanbuldakı əmisinin yanında yerləşdi və Düyun-u Umumiye (Ümumi Borclar) təşkilatında nəzarət məmuru olaraq çalışdı. Anası tərəfi Bolqarıstanın Sviştov şəhərindən köçərək Somaya yerləşdi.[6]

Alaşəhərdə ibtidai məktəbə, Manisada orta məktəbə getdi və Maltəpə Hərbi liseyində təhsil aldı. 1938-ci ildə Türkiyə Quru Qoşunları məktəbini bitirib, topçu kursant oldu və 1939-cu ilin fevralında leytenant oldu. 1940-cı ildə artilleriya məktəbini bitirdikdən sonra müxtəlif hissələrdə xidmət etdi. 1942-ci ilin avqustunda birinci leytenant rütbəsini aldı. 1946-cı ilə qədər müxtəlif artilleriya bölmələrində batareya komandiri vəzifələrini icra etdi. 1946-cı ildə daxil olduğu Hərbi Akademiyanı 1949-cu ildə heyət kapitanı olaraq bitirdi. Daha sonra Baş Qərargah Təlim şöbəsinin rəisi, 1-ci Ordu Əməliyyatlar İdarəsinin rəis müavini vəzifələrində çalışmış və Hərbi Akademiyada dərs demişdir.

1958–1959-cu illərdə Koreya müharibəsindən sonra Cənubi Koreyada qalan Türk Briqadasında əməliyyat və təlim şöbəsinin müdiri və qərargah rəisi vəzifələrini icra etdi. Türkiyəyə döndükdən sonra 1959–1961-ci illərdə Ordu Təchizatı Məktəbinin İşçi heyəti qərargah rəisi və 2. Ordu Əməliyyatlar Təhsil müdirliyi vəzifəsini icra etdi. O zaman ordu 27 may hərbi çevrilişi ilə hakimiyyəti ələ keçirdi. 227-ci Piyada Alayının komandiri, 9-cu Korpus Baş Qərargah rəisi və Quru Qoşunları Məktəbləri idarəsinin rəisi idi. 1964-cü ildə briqadir, 1967-ci ildə general-mayor oldu. 58-ci Əsgəri Təlim diviziyasının komandiri və 2-ci Ordu qərargahının rəisi vəzifəsinə təyin edildi. 1970-ci ildə general-leytenant rütbəsinə yüksəldi. 2-ci Korpus komandiri və Quru Qoşunları Komandanlığı Təftiş Şurasının sədri vəzifələrində çalışdı. 1974-cü ildə general olaraq Baş Qərargah rəis müavini vəzifəsinə yüksəldi.[7] 1976–1977-ci illər arasında Egey Ordusunun komandiri vəzifəsində çalışıb.

Quru qoşunları komandiri Namık Kamal Ərsunun 1 iyun 1977-ci ildə, Qanlı 1 Maydan sonra, hərbi çevriliş edəcəyi iddiası ilə, o dövrün baş naziri Süleyman Dəmirəl tərəfindən 200 əsgər ilə birlikdə rəsmən təqaüdə göndərilməsi ilə Kənan Evrənə Baş qərargah rəisliyi yolu açılmış oldu.[8] Gələcəkdə Baş Qərargah rəisi olacağı qəti şəkildə müəyyən edilən Ərsunun təqaüdə çıxması, Türkiyə Silahlı Qüvvələrindəki tarazlıqların və staj ənənələrinin bir anda alt-üst olmasına səbəb oldu. Bu qarışıq dövr səbəbiylə Baş Qərargah rəisi Səmih Sancarın səlahiyyət müddəti bir il uzadıldı. Bu vaxt Quru Qoşunları Komandanlığında, yəni bir il sonra Baş Qərargah rəisinin kim olması ilə əlaqədar mübahisə yarandı; Prezident Fəxri Qorutürk 1-ci Ordu Komandiri Adnan Ərsözü istəyərkən, baş nazir Dəmirəl 3-cü Ordu Komandiri Əli Fəthi Esənərin Quru Qoşunlarının yeni komandanı olmasını istədi. Lakin nə Dəmirəl, nə də Qorutürk geri addım atmadıqda, hər iki komandir vəzifə müddətləri bitdiyindən 30 avqust 1977-ci ildə təqaüdə çıxdılar. Beləliklə, ən təcrübəli general Kənan Evrən 1977-ci il sentyabrın 5-də gözlənilmədən Quru Qoşunları komandanı oldu.[9] 1977–78 illəri arasında Quru Qoşunları komandiri olaraq vəzifə yerinə yetirən Evrən, 6 mart 1978-ci ildə Baş Qərargah rəisi təyin edildi.

27 dekabr 1979-cu ildə güc komandirləri ilə birlikdə imzalayaraq, Prezident Fəxri Qorutürkə (27 dekabr Memorandum) göndərdiyi xəbərdarlıq məktubunda siyasi partiyalardan və digər konstitusiya təşkilatlarından ölkədəki problemlərin həllində bir fikir birliyinə gəlməsini tələb edirdi. Məktubda;

  Türk Silahlı Qüvvələri ...ölkəmizin bu günkü həyati problemləri qarşısında,siyasi partiyalarımızın bir an öncə,milli mənafelərimizi ön plana alaraq,konstitusiyamızın prinsipləri doğrultusunda,Atatürkçü bir baxışla bir araya gələrək anarxiya, terrorizm və separatizm kimi dövləti çökdürməyi hədəfləyən hər cür hərəkata qarşı bütün tədbirlərin birgə alınmasını digər konstitusiya qurumlarının da bu istiqamətdə kömək etməsini israrla tələb edirəm.  

ifadələrindən istifadə etdi. Ovaxtkı prezident Fəxri Qorutürk əsgəri istəyi istiqamətində məktubu 2 yanvar 1980-ci ildə hökumətə və siyasi partiyalara göndərdi.[10][11]

30 avqust 1980-ci ildə Qələbə Günü münasibətilə radio və televiziyada yayımlanan çıxışında, xalqın və Türkiyə Silahlı Qüvvələri üzvlərinin bayramını qeyd etdikdən sonra ölkənin və dövlətin vəziyyətindən bəhs edərək;

  Ölkədə doğulmağı xəyal etdikləri xaosla demokratik düzəni və ölkənin bütövlüyünü məhv etməyi hədəfləyən anarxiyanın ağlasığmaz yaradıcıları,tariximizdə bir zamanlar çoxalmağa çalışan digərləri kimi,əlbəttə ki, layiq olduqları cəzanı tapacaqlar,Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin əzici yumruğu altında əzilərək qardaşlarının tökdükləri qanlarının günahlarında boğulacaqlar və uca Türk milləti, Türklərin yaratdığı güvən mühitində bir çox bayramı firavanlıq və xoşbəxtliklə qeyd edəcəkdir  

dedi.[10]

12 sentyabr 1980-ci il hərbi çevrilişi

redaktə
  Əsas məqalə: 12 sentyabr hərbi çevrilişi

12 sentyabr 1980-ci ildə, Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin komandanlıq zənciri içərisində etdiyi hərbi çevrilişdən və ölkənin rəhbərliyini ələ keçirərək, qanunvericilik və icra hakimiyyətlərindən istifadə etmək üçün Quru Qoşunları Komandanı General Nurətdin Ərsin, Hava Qüvvələri Komandanı General Təhsin Şahinqaya, Dəniz Qüvvələri komandiri admiral Amiral Nejat Tümər və Jandarma Ümumi komandiri Sedat Celasundan ibarət olan Milli Təhlükəsizlik Şurasını (MTŞ) qurdular.

Bu dövrdə Evrən dövlət başçısının yanında MTŞ və Baş qərargah başçılığını öz üzərinə götürdü. 12 sentyabr gecəsi saat 04:00-da radioda MTN prezidentinin imzası ilə yayımlanan 1 nömrəli bəyannamədə; Türkiyənin daxili və xarici düşmənlərin təhriki içində olduğunu, dövlətin əsas orqanlarının işləməyəcəyini, siyasi partiyaların şiddətli mübahisələrə girdiyini və ölkənin müharibə astanasına gətirildiyini bildirdi. Evrən, 12 sentyabr 13:00-da radio və televiziya vasitəsilə xalqa müraciət etdi;

  Əziz Türk millətinin firavanlığı və xoşbəxtliyi, vətənin və millətin bütövlüyü, ölkənin və millətin birliyi, getdikcə azaldılmağa çalışılan Atatürk prinsiplərinə güc və funksionallığı bərpa etmək, məcburiyyətindədir. Özünü möhkəm təməllər üzərində idarə edə bilməyən demokratiyanı qurmaq və itirilmiş dövlət hakimiyyətini bərpa etmək üçün rəhbərliyi ələ keçirməlidir  

deyə bəyan verdi.[10]

Türkiyə Böyük Millət Məclisini və hökuməti ləğv etdi və bütün ölkədə hərbi vəziyyət elan etdi. 20 sentyabrda keçmiş Hərbi Dəniz Qüvvələri komandiri qurmaq üçün təqaüdə çıxmış general-admiral Bülənd Ulusuya yeni hökumət qurmağı tapşırdı. Dövlət başçısı olaraq səfərlərə çıxdı və 12 sentyabr çevrilişinin səbəblərini və məqsədlərini xalqa izah etdi. Məşvərət Şurasının 12 sentyabr hərbi çevrilişinin birinci ildönümündə toplanacağını açıqladı. Məşvərət Şurası tərəfindən hazırlanan konstitusiyanın qəbulu üçün sıx təbliğat kampaniyası apardı, üzvləri MTŞ tərəfindən seçildi və MTŞ tərəfindən də nəzarət edildi. Bəzi illərə gedib, çıxışlar etdi. 1982-ci il Konstitusiyası 7 noyabr 1982-ci ildə keçirilən referendumda91,37 % səs çoxkuğu ilə qəbul edildi. Evrən Türkiyənin yeni konstitusiyasının 7 maddəsinə uyğun olaraq yeddi illik müddətə müvəqqəti prezidenti hüququnu qazandı.[12]

Hərbi çevrilişin xarici əlaqəsi

redaktə

Məmməd Əli Birand, 12 sentyabra hərbi çevrilişinə həsr etdiyi 12 sentyabr Saat: 4:00 adlı kitabında, 12 sentyabr tarixində Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Türkiyə dəyirmi masasının rəisi Paul Henzenin hərbi müdaxilə haqqında xəbəri alarkən, bu xəbərləri diplomatlarla görüşərkən, "Your boys have done it (Sizin oğlanlar bunu etdilər) iddiası ilə çıxış etdi. Bu, 12 hərbi sentyabr çevrilişində ABŞ-nin rolu ilə bağlı mübahisələrə səbəb oldu. Henzedən sonra mesaj prezident Cimmi Karterə çatdırıldı.[13] Paul Henze 2003-cü ildə verdiyi müsahibəsində "Sizin oğlanlar bunu etdilər" cümləsinin Məmməd Əli Birandın uydurması olduğunu bildirdi. Bir müddət sonra Birand 1997-ci ildə Henze ilə olan müsahibənin audio və video yazılarını yayımladı. Lakin, yayımlanan yazılarda çıxışın Birandın iddia etdiyi kimi deyil, "The boys in Ankara did it (Ankaradakılar etdilər)" şəklində olduğu görüldü.[14]

Bu dövrdə NATO daxilindəki gizli təşkilat olan "geridə qal" əks-partizan ordusuna Kənan Evrənin rəhbərlik etdiyi iddia edilir.[15][16][17].

12 sentyabr hərbi çevrilişi ilə demokratiyadan uzaqlaşmasına Avropa ölkələri öz reaksiyalarını göstərdilər. Digər tərəfdən Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) ilə münasibətlər daha da yaxınlaşdı. Yunanıstanın NATO-nun hərbi qanadına qayıtması üçün şərait yaradıldı. Xüsusilə Yaxın Şərq ölkələri ilə yaxınlaşma başladı.

Prezidentliyi (1982–1989)

redaktə
 
Kənan Evrən, Rumıniya səfərində (aprel 1982)

Konstitusiyaya referendumdan sonra, 91,37 % səs nisbəti ilə Evrən, Türkiyənin 7 prezidenti olaraq vəzifəsinə başladı.

1 iyul 1983-cü ildə Baş Qərargah rəisi vəzifəsini Quru Qoşunları komandiri Nurətdin Ərsinə verərək özü hərbi xidmətini sonlandırdı.[18]

Seçkilərə iki gün qalmış 4 noyabr 1983-cü ildə TRT-də Ana Vətən partiyasının (ANAP) lideri Turqut Özalı tənqid edən çıxışı oldu.

Milli Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyəti, 7 dekabr 1983-cü ildə TBMM şurasının 6 noyabr 1983-cü il tarixli ümumi seçkilərindən sonra sonlandırıldı.[19].

Prezidentliyi dövründə "Öz məktəbini özün qur" kampaniyasına başlatdı. Ölkə üzrə məktəblərin sayı tədricən artmağa başladı. Evrən, inşa edilən məktəblərin açılışında etdiyi çıxışlarda təhsilin və savadın vacibliyindən, qızların təhsil almasının vacibliyindən bəhs etdi.[20][21] Digər tərəfdən, bu dövrdə açılan imam hatip məktəblərinin sayı 8 olaraq qaldı. Evrən, 12 sentyabrdan sonra Milliyyətçi Cəbhə hökumətləri dövründə çox artan imam hatip məktəbinin açılışını dayandırdı, hərbi rejim boyunca imam hatip məktəbləri açılmadı.[22][23]

Kənan Evrən irticaya qarşı gedişatın yaxşı olmadığını söyləyərək, Turqut Özal hökumətinə xəbərdarlıq etdi. Bir neçə dəfə irticaçılarla mübarizə aparmaq lazım olduğunu bildirdi. Nazirlər Kabinetinin 25 iyul 1986-cı il tarixli iclasında "Fəthullah hoca adlı bir adam ortaya çıxdı. Mənə, Atatürkə və bütün mütərəqqi fikirli insanlara lənət edir. Tutularaq məhkəməyə aparıldı. Lakin məhkəmə onu sərbəst buraxdı. Bundan əlavə, Mahmut hoca adlı bir şəxs də ətrafda görünməyə başladı. Məhkəmə onu da sərbəst buraxdı. Bu gedişat, belə mürtəceləri cəsarətləndirir" deyərkən 28 noyabr 1986-cı ildə keçirilmiş Milli Təhlükəsizlik Şurasının iclasından xatirələrinin 5-ci cildində; "Düşünürəm ki, irtica ölkənin hər yerində təhlükəli ölçülərə çatmağa başladı; bir tərəfdən Süleymançılar, digər tərəfdən Nurçular yataqxanalar açaraq, oradakı uşaqların təmiz beynini yuyaraq, istedadlı uşaqları yataqxanalara gətirdilər, lazımi təhsili aldıqdan sonra hərbi liseylərə tələbələri qazandıraraq Bursa Hərbi liseyi və Kuleli Hərbi liseyində bu şəkildə yetişdirilmiş tələbəbələr gündəmə gətirildi, bu vəziyyətin qarşısının alınmalı olduğu, bu cür yataqxanaların idarəçiliyinin dövlətə məxsus olmasının vacibliyini, mövcud qanunlar buna imkan vermirsə, ehtiyac duyularsa yeni qanun qəbul edərək bu cür yataqxanaların rəhbərliyinin Milli Təhsil Nazirliyinə bağlı olmasını istədim."

12 sentyabrdan sonra qanun çıxardı və Dövlət Qəbiristanlığının tikintisinə başlandı. Çünki Evrən; Anıtkabirin Atatürk üçün tikildiyini, orada yalnız Mustafa Kamal Atatürkün qəbrinin olması gərəkdiyini və Anıtkabirin qəbiristanlığa çevrilməməsini düşünürdü. 30 avqust 1988-ci ildə Dövlət Qəbiristanlığını mərasimlə açdı. İnönü ailəsinin istəyi nəzərə alındı ​​və İsmət İnönünün məzarı Anıtkabirdə qalarkən, digər məzarlar Anıtkabirdən çıxarılaraq başqa yerlərə köçürüldü. Keçmiş prezidentlərin və İstiqlal Döyüşü komandirlərinin də nəəşləri Dövlət Qəbiristanlığına köçürüldü.[24]

Kənan Evrən, dövlət başçısı və prezidentliyi dövründə ölkədə və xaricdə bir çox səyahətlərə çıxır. Evrən ilə Pakistan dövlət başçısı Məhəmməd Ziyaülhaqq arasında qarşılıqlı səfərlərlə möhkəmləndirilən dostluq münasibətləri quruldu. 1982-ci ilin sentyabrında Uzaq Şərq səfərinə çıxan Evrən; Banqladeş, Pakistan, Cənubi Koreya, Çin və İndoneziyaya səfər etdi. Türkiyə ilə bu ölkələr arasındakı əlaqələrin inkişafı vacib addım idi. 1984-cü ildə keçirilən IV İslam Zirvəsi Konfransına Türkiyə ilk dəfə prezident səviyyəsində qatıldı. Evrən konfransın sədr müavini seçildi. İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) sədri olaraq İslam ölkələri arasında iqtisadi əlaqələri gücləndirmək və qəbul edilmiş qərarları ən qısa müddətdə qüvvəyə mindirmək istəyirdi. 1987-ci ildə keçirilən V İslam Zirvəsi Konfransına qatılan Evrən, Kipr türkləri və Bolqarıstandakı türk azlığının vəziyyəti kimi mövzular da daxil olmaqla konfransın yekun bəyanatında fəal rol oynadı.[25] Kənan Evrən, 1988-ci ildə İngiltərə kraliçası II Yelizavetanın dəvəti ilə İngiltərəyə rəsmi səfər etdi.

Ümumiyyətlə 1983-cü il seçkilərində hakimiyyətə gələn ANAP (Ana Vətən partiyası) lideri Turqut Özal ilə ahəngdar şəkildə çalışdı.[26] 9 noyabr 1989-da prezidentlik vəzifəsi sona çatan Evrən yerini Turqut Özala buraxdı.

Muş çıxışı

redaktə

Kənan Evrən 3 oktyabr 1984-cü ildə Muşa etdiyi səfərdə bunları söylədi:

  Dünən gecə Şəmdinli ətrafında belə bir hadisə baş verdi. Axtarılan anarxistlərdən bəziləri; gecə vaxtı vəzifəsindən qayıdan hərbi maşını vurub, bir zabit və bir əsgərimizi şəhid edirlər. İndi onları yaxalatdırdıqdan sonra, onları məhkəməyə verəcəyəm və edam cəzası verməyəcəyəm! Mən ömür boyu onlara baxacam! Bu vətən üçün qanını,canını verən mehmetciklərə silah çəkən o xainləri mən illərlə bəsləyəcəm....Buna sizlər razısınızmı?[27]

 

12 sentyabr məhkəməsi

redaktə

2000-ci ildə Adana prokuroru Sacit Qayasu, Kenan Evrənə qarşı iddianamə hazırladı. Lakin Qayasunun ittiham aktı qəbul edilmədi. Qayasu əvvəlcə Hakimlər və Prokurorlar şurası tərəfindən qınandı. Hakimlər və Prokurorlar şurası, daha sonra Ali Məhkəmə tərəfindən "vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə" və "hərbi qüvvələri təhqir edib işdən çıxartmaq" ittihamı ilə mühakimə olunan Qayasuyu istefaya göndərdi. Vəkil kimi çıxış etmək hüququndan məhrum edilən Qayasu, qovulma qərarı ilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində iddia qaldırdı. 2008-ci ildə sona çatan, Türkiyə üçün "ifadə azadlığını məhdudlaşdıran" ani davada 41 min avro təzminat cəzasına məhkum edildi.[28]

12 sentyabr 2010-cu ildə keçirilən referendumda konstitusiya dəyişikliklərinin qəbulu ilə, 12 sentyabr çevrilişində günahkar olanların mühakimə olunmasının qarşısını alan Konstitusiyanın "müvəqqəti 15-ci maddəsi" ləğv edildi.

 
Manisanın Alaşəhər dairəsindəki Kənan Evrən abidəsi.

13 sentyabr 2010-cu ildə Bərabərlik və Demokratiya partiyası İzmir İl İdarə Heyəti Kənan Evrən haqqında "çevriliş etmək, konstitusiyanı dəyişdirmək, hökuməti devirmək, insanları öldürmək, qəsdən yaralamaq, işgəncə vermək, azadlıqdan məhrum etmək və cinsi təcavüz kimi cinayətlərinə görə məhkəməyə verildi.[29]

Bununla yanaşı Ankara, İstanbul, Bursa kimi şəhərlərdə də 2010-cu il Konstitusiya dəyişikliyinə referendumdan sonra, Konstitusiyanın Müvəqqəti 15-ci maddəsinin ləğvi və 12 sentyabr 1980-ci il çevrilişini edənlər, mühakimə yolunun açılması ilə məhkəməyə verildi.[30]

Məhkəməyə verildikdən sonra, 8 aprel 2011-ci ildə Ankara Baş prokurorluğu tərəfindən istintaq başladıldı. İstintaq çərçivəsində Kənan Evrən və sağ qalan tək MTŞ üzvü Təhsin Şahinqayanın ifadələri alındı. 2012-ci ilin yanvarında tamamlanan istintaq nəticəsində hazırlanan iddianamədə, ovaxtkı Baş qərargah rəisi, 7-ci prezident Kənan Evrən və ovaxtkı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri komandiri, təqaüdçü general Təhsin Şahinqaya "şübhəli" elan edildi. İddianamədə, Evrən və Şahinqayaya "Dövlət Qüvvələrinə Qarşı Cinayətlər" haqqında TCK-nın 765 saylı 146-cı maddəsi və 80-ci maddəsinə əsasən "ağırlaşdırılmış ömürlük həbs" cəzası istənildi.

İddianamə 10 yanvar 2012-ci ildə Ankara 12-ci Ağır Cəza məhkəməsində qəbul edildi və 4 aprel 2012-ci il tarixində, 12 sentyabr 1980-ci ildə baş verən hərbi çevrilişdən məsul olanlarım məhkəmə prosesləri başladı.[31]

Ankara Universiteti Tibb fakültəsi tərəfindən 12 sentyabr hərbi çevriliş işinin baxıldığı 22 avqust 2012-ci il tarixli Ankara 12-ci Ağır Cəza məhkəməsinə göndərilən hesabatda, şübhəli Kənan Evrənin iclasda "sağlamlığının əlverişsizliyinə" görə iştirakının uyğun olmadığı bildirildi. Bu səbəbdən, məhkəmə, təqsirləndirilənlər; Evrən və Şahinqayanın müdafiəsinin audio və video rabitə texnologiyası vasitəsilə alınmasına qərar verdi və təqsirləndirilənlərin mal varlıqlarına qoyulan tədbir tələbini rədd etdi.[32] Evrən, müalicə olunduğu Ankara GATA da otağında qurulmuş kamera və səs sistemi ilə məhkəməyə qatıldı.

13 fevral 2013-cü ildə Kenan Evrən və Təhsin Şahinqaya, Konstitusiya məhkəməsinə müraciət edərək, 12 sentyabr məhkəmə iddialarına görə hüquqlarının pozulduğunu iddia etdilər. 25 oktyabr 2013-cü ildə Respublika prokuroru Səlçuq Kocaman, 12-ci Ağır Cəza məhkəməsindəki çıxışında, TCK-nin "dövlət qüvvələrinə qarşı cinayətlər" başlıqlı 146-cı maddəsinə əsasən Kənan Evrən və Təhsin Şahinqayaya ağırlaşdırılmış ömürlük həbs cəzası verilməsini və rütbələrinin alınmasını istədi.[33]

Məhkəmə prosesi, Ankara 12-ci Ağır Cəza məhkəməsinin bağlanmasından sonra, mart 2014-cü ildə Ankara 10-cu Ağır Cəza məhkəməsinə göndərildi.

18 iyun 2014-cü ildə Ankara 10-cu Ağır Cəza məhkəməsi,1980-ci il 12 sentyabr tarixində, dövrün baş naziri Süleyman Dəmirələ memorandum vermək, T. R. Konstitusiyası və Türkiyə Böyük Millət Məclisinin ortadan qaldırılması, vəzifə borcunun yerinə yetirməsinə mane olmaq cəhdi, general rütbəsindən əsgər rütbəsinə endirilərək ömürlük həbs cəzasına qərar verildi.[34][35] Ali Məhkəmədə yekunlaşdırılması üçün təsdiqlənməli olan qərarların 24 noyabr 2014-cü il tarixindən etibarən altı ay müddətində apellyasiyaya baxışı üçün Ali Məhkəməyə göndərilmədiyi və yerli məhkəmədə saxlanıldığı məlum oldu.[36] Evrənin ölümü ilə Ali Məhkəmədəki iddia ləğv edildi və qərarlar dəqiqləşdirilmədi.[37]

Ölümü və xatirəsi

redaktə

Ölümü

redaktə
 
Evrənin cənazə törenindən görüntü.

9 may 2015-ci ildə 98 yaşında Gülhanə Hərbi Tibb Akademiyasında beyin ölümü gerçəkləşməsi ilə vəfat etdi. Ölümündən bir həftə əvvəl ombasında sınıq olduğu üçün xəstəxanaya aparıldı və əməliyyat olundu. Vəziyyəti əməliyyatdan sonrakı saatlarda pisləşdi. 12 may 2015-ci ildə cənazəsi hərbi bir cənazə maşını ilə GATA-dan götürülərək Baş Qərargaha aparıldı və hərbi mərasim təşkil edildi, mərasimə yalnız ailəsi mülki olaraq qatıldı. Cənazəsi, Əhməd Həmdi Akseki məscidində günorta namazının ardından Dövlət Qəbiristanlığında dəfn edildi. Evrənin cənazə namazı üçün məscidə gələnlər arasında keçmiş baş nazir Bülənd Ulusu, keçmiş daxili işlər naziri Mehmet Ağar, Fənərbaxça klubunun keçmiş prezidenti Əli Şen, keçmiş Fənərbaxça vitse-prezidenti və iş adamı Nihat Özdəmir; keçmiş parlament sədrləri; İsmet Sezgin, Kaya Ərdəm, keçmiş Baş Qərargah rəisləri Nəjdət Üruğ, İşıq Koşanər, Hilmi Özkök; II Baş Qərargah rəisləri; Çevik Bir, Hulusi Akar və digər güc komandirləri var idi.[38][39] Xarici səfərdə olduğu üçün mərasimə qatıla bilməyən Cəlal Şəngör, Evrənin cənazəsinə, "İşıqlar içində yat komandirim sənə minnətdarıq" yazılı çələng göndərdi.[40][41]

Xatirəsi

redaktə

12 sentyabr 1980-ci ildən sonra Evrənin adı bir çox küçə, məhəllə, prospekt və bulvara verilməyə başlandı. İstanbul Maltəpədəki kazarmaya "General Kənan Evrən" adı verildi. Ankaradakı "Çıkınağıl" mahalının adı 1982-ci ildə "Evrən" olaraq dəyişdirildi.[42]

Evrənin adı məktəblərə də verilməyə başladı. 1983-cü ildə adı "Kənan Evrən liseyi" olaraq dəyişdirilən "Kadıköy liseyi" bunlardan biri idi. 1998-ci ildə Anadolu liseyinə çevrilən məktəb, bu adla tədrisi davam etdirdi və 2010-cu ildə Evrən adı qaldırıldı və "İstanbul Anadolu liseyi" adlandırıldı.[43]

Kənan Evrən, 1982-ci ildə qurulan Mehmetcik fondunun qurucuları arasında idi. Fond, özü və digər Milli Təhlükəsizlik Şurası üzvlərinin öz aralarında, hər birindən 1000 TL dəyərində pul toplamaqla quruldu.[44]

Kənan Evrən, 1999-cu ildə adını verdiyi "Kənan Evrən Təhsil, Mədəniyyət və Təbiəti qoruma" fondunu qurdu.[45] Daha sonra bu fondun daxilində kollec inşa etdirdi. Bu gün də fond universitet tələbələrinə təqaüd verilməsi və məktəblər üçün texnologiya atelyelərinin inşası kimi fəaliyyətlərlə davam edir.[46]

Türkiyə Böyük Millət Məclisindəki bütün partiyalar 25 noyabr 2019-cu ildə Kənan Evrənin adının məktəblərdən, küçələrdən, məhəllələrdən, kəndlərdən və kazarmalardan qaldırılmasını qəbul etdi.[47]

Ailəsi

redaktə

27 may 1944-cü ildə Səkinə Evrən (d. 1922 — ö. 1982) ilə ailə həyatı quran Evrənin bu evlilikdən Şenay, Gülay ve Miray adlarında üç qızı olur.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 Kenan Evren // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  2. ↑ Kenan Evren // Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija (xorv.). 2009.
  3. ↑ (unspecified title).
  4. ↑ 元トルコ大統領　Ｋ・エブレン氏死去 (yap.). 産業経済新聞社, 2015.
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-28.
  6. ↑ Kenan Evren, Kenan Evren'in Anıları, Milliyet Yayınları, 1990. ISBN 975-506-077-4.
  7. ↑ http://www.tsk.mil.tr/1_TSK_HAKKINDA/1_2_Genelkurmay_Baskanlari/konular/kenan_evren.htm Arxivləşdirilib 2008-12-18 at the Wayback Machine Biyografi
  8. ↑ İlgili Merdan Yanardağ makalesi Arxivləşdirilib 2012-05-07 at the Wayback Machine SoL Gazetesi4 Mayıs 2012 tarihinde erişilmiştir
  9. ↑ Soner Yalçın, Bay Pipo, Doğan Kitap, 1999. ISBN 975-6770-28-7.
  10. ↑ 1 2 3 "Arxivlənmiş surət". 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-01.
  11. ↑ http://www.haberturk.com/gundem/haber/732719-asli-ortaya-cikti Arxivləşdirilib 2012-06-14 at the Wayback Machine 'Aslı' ortaya çıktı
  12. ↑ Arxivlənmiş surət. ISBN 978-9944-769-51-8. 2014-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  16. ↑ Evren, 13 Aralık 1979 günü Genelkurmay Başkanı sıfatıyla Brüksel'deki NATO Askeri Komite toplantısına katılmış ve İstanbul'a dönüşünde 1. Ordu Komutanı Necdet Üruğ'un Selimiye'deki toplantı odasında tüm kuvvet komutanlarıyla toplantı yapmıştır. Toplantının gündemi Silahlı Kuvvetlerin askeri müdahalesiydi.(Mehmet Ali Birand, 12 Eylül Saat:04:00 Karacan Yayınları 12. Baskı, Temmuz 1985 s.132)
  17. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  21. ↑ (#empty_citation)
  22. ↑ Arxivlənmiş surət. 2021-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  23. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  24. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  25. ↑ Rüştü Yılmaz, Jivkov Döneminde Bulgaristan Türkleri ve Türkiye'ye Göç Olayları (Türk Basınına Göre), T. C. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2008.
  26. ↑ Hasan Cemal, Özal Hikayesi, Bilgi Yayınevi, Eylül 1989. ISBN 975-494-113-0.
  27. ↑ Baskın Oran. Kenan Evren'in yazılmamış anıları Arxiv surəti 9 noyabr 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1989, s. 189. ISBN 9754940959
  28. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  29. ↑ http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=1018714&CategoryID=77 Arxivləşdirilib 2010-10-17 at the Wayback Machine Evren'in yargılanması için ilk başvuru yapıldı!
  30. ↑ http://www.ntvmsnbc.com/id/25131021/ Arxivləşdirilib 2013-02-06 at the Wayback Machine Darbecilere suç duyurusu
  31. ↑ Ve Evren resmen sanık! Arxivləşdirilib 2013-12-02 at the Wayback Machine, CNNTürk, 10 Ocak 2012.
  32. ↑ Evren'in mal varlığına tedbir konulmadı Arxivləşdirilib 2013-12-03 at the Wayback Machine, CNNTürk, 28 Eylül 2012.
  33. ↑ Kenan Even ve Tahsin Şahinkaya'ya müebbet istemi (12 Eylül Davası) Arxivləşdirilib 2013-12-03 at the Wayback Machine, Bugün, 25 Ekim 2013.
  34. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-06-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  35. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  36. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  37. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  38. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  39. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  40. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  41. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  42. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-20.
  43. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  44. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.
  45. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-02.
  46. ↑ http://evrenpasaortaokulu.meb.k12.tr/icerikler/okulumuz-teknoloji-sinifi-yenilendi_8432087.html (#bare_url_missing_title).[ölü keçid]
  47. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-04.

Xarici keçidlər

redaktə
Sələfləri 
Kənan Evrən
Dövlət başçısı 		Türkiyə Respublikasının 7-ci prezidenti
 
9 noyabr 1982-9 noyabr 1989 		Xələfləri 
Turqut Özal
Sələfləri 
İhsan Səbri Çağlayangil
Vitse-prezident 		Türkiyə Respublikası Dövlət başçısı
12 sentyabr 1980- 9 noyabr 1982 		Xələfləri 
Özü
Prezident
Sələfləri 
Səmih Sancar 		Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı rəisi
9 noyabr 1982-9 noyabr 1989 		Xələfləri 
Nurəttin Ərsin
Sələfləri 
Səmih Sancar 		Türkiyə Quru Qoşunları komandiri
9 sentyabr 1977-6 mart 1978 		Xələfləri 
Nurəttin Ərsin
Sələfləri 
Turqut Sunalp 		Egey ordusu komandiri
24 iyul 1975-30 avqust 1975 		Xələfləri 
Əli Səid Özçivril
Sələfləri 
Adnan Ərsöz 		Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri II Baş Qərargahı rəisi
30 avqust 1975-30 avqust 1976 		Xələfləri 
Vecihi Akın
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kənan_Əvrən&oldid=7853375"