Kinkan

Kinkan
Kinkan
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Malvids Dəstə: Sabunağacıçiçəklilər Fəsilə: Sədokimilər ???: Kinkan
Beynəlxalq elmi adı
	citrus fruit;

Kinkan (lat. Fortunella;^[1] yap. キンカン) – sədokimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.^[2]

Kinkan çox zaman Kumkvat da adlandırılır. Vətəni cənub-şərqi Çin və Hindçindir.

Etimologiya

Azərbaycan dilindəki kinkan sözü bu meyvənin yapon dilindəki adından gəlir (yap. キンカン; 金柑). Bu ad yapon kinkanı növü ilə bağlıdır və kinkan cinsinə yapon dilində həmçinin "kinkitsu" (yap. キンキツ; 金橘), yəni qızıl portağal deyilir. Bu ad yapon dilinə Çin dillərindən gəlib (çin. 金桔). Bir sıra dil (məs. ing. kumquats/cumquats və rus. кумкват) "kumkvat" sözünü həmin Çin herogiflərinin Kanton dilindəki oxunuşdan alıb (金 - gām 桔 - gwāt, yəni qızı portağal).^[3]^[4]

Təsviri

Meyvə

Kinkan meyvələri

Ölçüsünə görə sitrus meyvələrinin ən xırda meyvəlisidir. Portağala oxşayır, lakin diametri 2-3 sm, uzunluğu isə 2,5-4 sm-dir. Bir meyvənin kütləsi 12-15 qr olur. Forması yumru və ya ovaldır. Qabığı nazik, narıncı və ya qırmızı-narıncıdır. Ətirli, şirin və xoşagələn dadlıdır. Dadına görə portağalı xatırladır. Ən çox yayılmış sortlarından Naqami və Meiva göstərilə bilər.

Tərkibində 14,5% karbohidrat, o cümlədən 10,8% şəkər, 0,7% zülal, 0,3% yağ, 2,7% üzvi turşu, 0,6% minerallı maddə (o cümlədən 188 mq% kalium, 0,6 mq% dəmir), 38 mq% C vitamini, 0,09 mq% B1, 0,08 mq% B2, 0,21 mq% β-karotin vardır. 100 qr-ı 65 kkal və ya 272 kCoul enerji verir.^[5]

Becərməsi və istehlakı

Yunanıstanın Kerkira adasından kinkan likörları

Kinkan bitkisinin mənşəyi Cənubi Çindən gəlir.^[6]^[7] Onu qeyd edən, aşkar olunmuş, ən qədim Çin mənbələri XII əsrə aiddir.^[8] O, əsrlər boyu Şərqi, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada becərilir.^[9] Avropaya kinkan ilk dəfə London Bağbançılıq Cəmiyyəti üçün Robert Fortyun tərəfindən 1846-cı ildə gətirilmişdi.^[10]

Növləri

Kinkan növləri
Elmi adı	Ümumi adı	Mənşəyi
Citrus hindsii	Honq Konq kinkanı	Çin
Citrus crassifolia	Meiva kinkanı	Çin, Yaponiya
Citrus margarita	oval kinkan, Naqami kinkanı	Yaponiya
Citrus japonica	yumuru kinkan, Marumi kinkanı, Morqani kinkanı	Çin, Yaponiya
Citrus obovata	Szyansu kinkanı, Fukuşu kinkanı	Çin, Yaponiya
Citrus swinglei	Malay kinkan	Malay yarımadası

Hibridlər

Kalamansi (mandarin x kinkan)
Laymkvat (laym x kinkan)
Oranjekvat (yapon mandarini x kinkan)
Sitrumkvat (üçyarpaq ponsirus x kinkan)
və s.

İstinadlar

↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
↑ Сокольский И., Замятина Н. «Золотые плоды» / Кумкват или фортунелла? Arxivləşdirilib 2016-08-04 at the Wayback Machine, Статья в научно-популярном журнале «Наука и жизнь», № 2, 2009 г., ISSN 0028-1263, с. 126—134. С. 128.
↑ "Kumquat". Online Etymology Dictionary, Douglas Harper. 2020. 2020-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-20.
↑ "Əhmədov Ə-C.İ., Əliyev N.T. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı, ADIU-nin nəşriyyatı, 2009" (PDF). 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-06-21.
↑ Julia F Morton. "Kumquat, Fortunella sp. Swingle; In: Fruits of Warm Climates, Miami, FL". NewCROP, New Crop Resource Online Program, Center for New Crops and Plant Products, Purdue University. 1987. 182–185. 26 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 January 2020.
↑ Citrofortunella microcarpa.pl?313479 Kinkan: GRIN saytında informasiya
↑ "Kumquat (Citrus japonica)" (PDF). Florida Gulf Coast University (ingilis). Florida. 2015. 2023-05-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-07-07.
↑ Experts from Dole Food Company; Experts from The Mayo Clinic; Experts from UCLA Center for H. Encyclopedia of Foods: A Guide to Healthy Nutrition. Elsevier. 2002. səh. 182. ISBN 9780080530871. 2023-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-07.
↑ "Robert Fortune". The Royal Parks. 29 April 2019. 19 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2023.

[1] Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.

[2] Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.

[золотой_апельсин-3] Сокольский И., Замятина Н. «Золотые плоды» / Кумкват или фортунелла? Arxivləşdirilib 2016-08-04 at the Wayback Machine, Статья в научно-популярном журнале «Наука и жизнь», № 2, 2009 г., ISSN 0028-1263, с. 126—134. С. 128.

[4] "Kumquat". Online Etymology Dictionary, Douglas Harper. 2020. 2020-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-20.

[5] "Əhmədov Ə-C.İ., Əliyev N.T. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı, ADIU-nin nəşriyyatı, 2009" (PDF). 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-06-21.

[Purdue-6] Julia F Morton. "Kumquat, Fortunella sp. Swingle; In: Fruits of Warm Climates, Miami, FL". NewCROP, New Crop Resource Online Program, Center for New Crops and Plant Products, Purdue University. 1987. 182–185. 26 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 January 2020.

[7] Citrofortunella microcarpa.pl?313479 Kinkan: GRIN saytında informasiya

[fgcu-8] "Kumquat (Citrus japonica)" (PDF). Florida Gulf Coast University (ingilis). Florida. 2015. 2023-05-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-07-07.

[Experts-9] Experts from Dole Food Company; Experts from The Mayo Clinic; Experts from UCLA Center for H. Encyclopedia of Foods: A Guide to Healthy Nutrition. Elsevier. 2002. səh. 182. ISBN 9780080530871. 2023-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-07.

[10] "Robert Fortune". The Royal Parks. 29 April 2019. 19 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]