Müqayisəli anatomiya
Müqayisəli anatomiya — müxtəlif növlərin anatomiyasındakı oxşar və fərqli cəhətləri öyrənir. O, təkamül biologiyası və filogenetika[1] (növlərin təkamülü) ilə sıx bağlıdır.
Müqayisəli anatomiya elm kimi klassik dövrdə başlamış və quşların və insanların skeletləri arasındakı oxşarlıqları qeyd edən Pierr Belonun[2] işi ilə erkən müasir dövrə qədər davam edir.
Müqayisəli anatomiya ümumi yaranışı sübut etmişdir və heyvanların təsnifatına kömək etdi.[3]
Tarixi
redaktə
Cərrahi və ya tibbi prosedurdan ayrı olan ilk xüsusi anatomik tədqiqat Alkmeon (Krotonalı) ilə əlaqələndirilir. Leonardo da Vinci, ayı da daxil olmaqla müxtəlif heyvanların əllərini müqayisə etmək üçün anatomik traktat üçün qeydlər etmişdir.[4] 1517-ci ildə doğulmuş fransız təbiətşünası Pierr Belon delfin embrionlarını araşdırıb və quş skeletlərini insan skeletləri ilə müqayisə edib. Onun tədqiqatları müasir müqayisəli anatomiyaya gətirib çıxardı.[5]
Təxminən eyni vaxtda Andreas də özünəməxsus addımlar atırdı. Flamand əsilli gənc anatomist, yunan həkimi Qalenin anatomik biliklərini sistematik şəkildə araşdırır və düzəldirdi. O, Qalenin bir çox müşahidələrinin insanlara əsaslanmadığını fərq etdi. Bunun əvəzinə meymunlar və öküzlər kimi heyvanlara əsaslanırdılar.[6] Daha sonra o, hansı meymunu daha çox insana bənzədiyini seçməyi və əzələ anatomiyasına keçməyi məsləhət görür.[7] O vaxta qədər Galen və onun təlimləri insan anatomiyası sahəsində nüfuzlu idir.
Qalen insanın başqasının müşahidələrindən istifadə etmək əvəzinə öz müşahidələrini etməli olduğunu vurğulayırdı, lakin bu məsləhət onun əsərinin bir çox tərcümələrində itib. Vezali bu səhvləri üzə çıxarmağa başlayanda, dövrün digər həkimləri Qalendən daha çox öz müşahidələrinə etibar etməyə başladılar. Bu həkimlərdən bəziləri tərəfindən edilən maraqlı müşahidə, insanlar da daxil olmaqla, müxtəlif heyvanlarda homoloji strukturların olması idi. Bu müşahidələr daha sonra Çarlz Darvin tərəfindən təbii seçmə nəzəriyyəsinin formalaşmasında istifadə edilmişdir.[8]
Edvard Tayson[9] müasir müqayisəli anatomiyanın banisi hesab olunur. O, balinaların və delfinlərin əslində məməlilər olduğunu müəyyən edən alim kimi tanınır. Bundan əlavə, o, şimpanzelərin qollarına görə meymunlardan daha çox insanlara bənzədiyini deyirdi. Marko Aurelio Severino da müqayisəli anatomiyaya dair ilk əsərlərdən biri olan “Demokratik zootomiya” əsərində müxtəlif heyvanları, o cümlədən quşları müqayisə edib.
XVIII-XIX-cu əsrlərdə Jorj Küvye, Riçard Ouen və Tomas Henri Hexle kimi böyük anatomistlər onurğalıların əsas quruluşu və sistematikası haqqında anlayışımızda inqilab edərək Çarlz Darvinin təkamüllə bağlı işinin əsasını qoydular.
Konsepsiyaları
redaktə
Müqayisəli anatomiyanın iki əsas konsepsiyaları bunlardır:
- Homoloji strukturlar - müxtəlif növlərdə oxşar olan strukturlar (bədən hissələri/anatomiya), çünki növlərin ümumi nəsli var və ümumi əcdaddan fərqli olaraq təkamül keçirmişdir. Onlar eyni funksiyanı yerinə yetirə bilər və ya etməyə bilər. Buna misal olaraq pişiklər və balinalar üçün eyni olan ön ayaq quruluşunu göstərmək olar.
- Analoji strukturlar - müxtəlif orqanizmlərdə oxşar strukturlar. Çünki konvergent təkamüldə onlar oxşar mühitdə təkamül keçirmişlər. Onlar adətən eyni və ya oxşar məqsədlərə xidmət edirlər. Buna misal olaraq dəniz donuzları və köpəkbalıqlarının sadələşdirilmiş bədən formasını göstərmək olar. Beləliklə, onlar müxtəlif əcdadlardan təkamül etsələr də, dəniz donuzları və köpəkbalıqları eyni su mühitində təkamül yolu ilə analoji quruluşlar inkişaf etdirdilər. Bu homoplaziya kimi tanınır.[10]
İstifadəsi
redaktəMüqayisəli anatomiya uzun müddət təkamülün sübutu kimi xidmət edir, indi ona müqayisəli genomika da qoşulub.[11] Müqayisəli genomika orqanizmlərin ortaq əcdadı olduğunu göstərir.
Müqayisəli genomika həmçinin orqanizmləri onların anatomik strukturlarının oxşar xüsusiyyətlərinə görə təsnif etməkdə alimlərə kömək edir. Müqayisəli anatomiyanın ümumi nümunəsi pişiklərin, balinaların, yarasaların və insanların ön ayaqlarındakı oxşar sümük strukturlarıdır. Bütün bu əlavələr eyni əsas hissələrdən ibarətdir; lakin onlar tamamilə fərqli funksiyaları yerinə yetirirlər. Üzgüçülük üçün istifadə edilən quruluşu əmələ gətirən skelet hissələri, məsələn, üzgəc, uçuş üçün daha uyğun bir qanad yaratmaq üçün uyğun deyil.
Təsadüfi mutasiyalar və təbii seçim vasitəsilə hər bir orqanizmin anatomik strukturları tədricən öz yaşayış yerlərinə uyğunlaşır.[12] Ümumi homologiyadan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən xüsusi simvolların inkişafı qaydaları Karl Ernst fon Baer tərəfindən indi onun adını daşıyan qanunlar kimi sadalanmışdır.
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ Gaucher EA, Kratzer JT, Randall RN. "Deep phylogeny--how a tree can help characterize early life on Earth". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology. 2 (1). January 2010: a002238. doi:10.1101/cshperspect.a002238. PMC 2827910. PMID 20182607.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-17.
- ↑ National Academy of Sciences (US). Science and Creationism. 22 April 1999. doi:10.17226/6024. ISBN 978-0-309-06406-4. PMID 25101403.
- ↑ Bean, Jacob; Stampfle, Felice. Drawings from New York Collections I: The Italian Renaissance. Greenwich, CT: Metropolitan Museum of Art. 1965. səh. 28.
- ↑ Gudger EW. "The Five Great Naturalists of the Sixteenth Century: Belon, Rondelet, Salviani, Gesner and Aldrovandi: A Chapter in the History of Ichthyology". Isis. 22 (1). 1934: 21–40. doi:10.1086/346870.
- ↑ Mesquita ET, Souza Júnior CV, Ferreira TR. "Andreas Vesalius 500 years--A Renaissance that revolutionized cardiovascular knowledge". Revista Brasileira de Cirurgia Cardiovascular. 30 (2). March 2015: 260–5. doi:10.5935/1678-9741.20150024. PMC 4462973. PMID 26107459.
- ↑ Edward Tyson, Orang-Outang..., 1699, p. 59.
- ↑ Caldwell, Roy. "Comparative Anatomy: Andreas Vesalius". University of California Museum of Paleontology. 2006. 23 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 February 2011.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-17.
- ↑ Kardong KV. Vertebrates: Comparative Anatomy, Function, Evolution. New York: McGraw-Hill Education. 2015. 15–16. ISBN 978-0-07-802302-6.
- ↑ Hardison RC. "Comparative genomics". PLOS Biology. 1 (2). November 2003: E58. doi:10.1371/journal.pbio.0000058. PMC 261895. PMID 14624258.
- ↑ Campbell NA, Reece JB. Biology (6th). San Francisco, CA: Benjamin Cummings. February 2002. 438–439. ISBN 978-0-8053-6624-2. OCLC 1053072597.
Ədəbiyyatı
redaktə- Lőw, Péter; Molnár, Kinga; Kriska, György. Atlas of Animal Anatomy and Histology. Springer. 2016. ISBN 978-3-319-25172-1.
- Wake MH, redaktorHyman's Comparative Vertebrate Anatomy (3rd). University of Chicago Press. 1979. ISBN 978-0-226-87013-7. 2023-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-18.
- Zboray G, Kovács Z, Kriska G, Molnár K, Pálfia Z. Atlas of comparative sectional anatomy of 6 invertebrates and 5 vertebrates. Wien: Springer. 2010. səh. 295. ISBN 978-3-211-99763-5.
Xarici keçidlər
redaktə| Müqayisəli anatomiya | |
|---|---|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |