Vikipediya

Texnokratiya

Texnokratiya (yun. τέχνη, "sənətkarlıq" + yun. κράτος, "güc" yun. τεχνοκρατία) — güc, elmi və texniki mütəxəssislərə məxsus olduğu meritokratiya prinsipləri üzərində qurulmuş hipotetik cəmiyyət.[1] Cəmiyyət idarəçiliyini insanların ayrı bir kateqoriyaya — bilik daşıyıcılarına, filosoflara köçürməyin faydalılığı ideyasına Platonun "Dövlət" əsərində ilk dəfə rast gəldilər.

Dövlət idarəetmə formaları
redaktə

Jurnalistikada "texnokratlar" adətən peşə bilikləri sayəsində güc qazanan insanlar adlandırılırlar.[2] Adətən, iş adamları və ya siyasi partiyalar çərçivəsində seçilmiş insanlar əvəzinə xüsusi bilik və liderlik təcrübəsi olan elm adamları, mühəndislər, texnoloqlar nəzərdə tutulur.

Terminin tarixi

redaktə

Uilyam Henri Smitt (ing. William Henry Smyth) ilk dəfə 1919-cu ildə """Texnokratiya"" — sənaye demokratiyasına nail olmaq yolları və metodları" (ing. «'Technocracy' — Ways and Means to Gain Industrial Democracy») məqaləsində texnokratiya terminini ilk dəfə işlətmişdir,"Sənaye İdarəçiliyi" (ing. Industrial Management)[3] jurnalında. Bununla birlikdə, Smitt sənaye demokratiyası mövzusuna toxunmuşdur: işçiləri mövcud təşkilatlar və ya inqilab yolu ilə müəssisə rəhbərliyinə inteqrasiya etmək üçün birləşdirməyə yönəlmiş bir hərəkat[3]. Termin 1932-ci ildə idarəetmədə texniki cəhətdən düzgün qərar qəbul etmək üçün istifadə edilmişdir[3].

Texnokratiya cəmiyyət qurma anlayışı kimi

redaktə

Ümumi məlumat

redaktə
 
"Afina məktəbi" freska üzərində Platon

Fəlsəfi və siyasi düşüncədə texnokratik ənənənin uzun tarixi var. Bir bilik sahibləri tərəfindən idarə olunan cəmiyyətin fikri ilə əvvəlcə Platon, "Dövlət" əsərində, dövlətin bilik sahibləri — filosoflar sinfi tərəfindən idarə olunmalı olduğu tezisini müdafiə edir. XVII əsrdə elmi bilikləri cəmiyyətin idarə olunması üçün istifadə etmək fikri F. Bekon və T. Kampanella əsərlərində inkişaf etmişdir. Ancaq bütün bunlar yalnız sosial inkişafın müəyyən mərhələsində ortaya çıxan texnokratik fikirlərin işarəsi idi.

 
Klod Anri de Sen-Simon

Elmin, istehsalın və texniki mütəxəssislərin ictimai-siyasi inkişafa təsiri haqqında ilk vahid konsepsiya Henri de Saint-Simon tərəfindən hazırlanmışdır. Elmi bilik daşıyıcılarının hakimiyyətə gəlməsi onu ictimai inkişafın təbii nəticəsi hesab edirdi. Belə bir cəmiyyəti təsvir etmək üçün "sənaye-elmi sistem" termini tətbiq etdi. O, mübahisə etdi: "… bilik və sivilizasiyanın hazırkı vəziyyətində yalnız sənaye və elmi prinsiplər ictimai təşkilatlanma üçün əsas ola bilər." Cəmiyyətin idarə edilməsi elmi, rasional metodlara əsaslanmalıdır, nəticədə onun fikrincə siyasət insan elminə bir əlavə olacaqdır. A. Sent-Simonun yazılarında bütün sonrakı texnokratik anlayışların ən vacib iki hissəsi var: cəmiyyətin elmi prinsiplər üzərində idarə olunması və elmi-texniki mütəxəssislərin aparıcı siyasi rolu. Saint-Simon haqlı olaraq texnokratizmin öncülü və ilk ideoloqu adlanır.

Texnokratiya haqqında danışmaq üçün ilk növbədə elmi və texniki mütəxəssislərin kifayət qədər böyük bir təbəqəsinin meydana gəlməsi zəruridir. Bu, yalnız XIX əsrin ikinci yarısında inkişaf etmiş ölkələrdə sənaye inqilabının sonu ilə, istehsalda, sonra isə digər sahələrdə maşınların kütləvi istifadəsinə başlandıqda baş verdi. Dəzgah texnologiyası bir insanın gündəlik həyatını dəyişdirdi, texnikiləşmə sənaye cəmiyyətində getdikcə daha geniş yayıldı, xüsusi bir mədəniyyət forması meydana gətirdi və buna J.-P. Kanten, Qərbi Avropa sivilizasiyasının məzmununu xarakterizə etmək üçün istifadə etdiyi "texnomədəniyyət" termini.

XX əsrdə texnokrat konsepsiyasının səbəbləri

redaktə

Texnokratiya XX əsrin əvvəllərindən mühəndislərin üzləşdiyi problemə cavabdır. Samuel Haber[4] və Donald Stabil, ABŞ-də XIX əsrin sonlarında yeni kapitalist müəssisəsində mühəndislərin qarşılaşdıqları fiziki və iqtisadi səmərəlilik arasındakı ziddiyyətləri izah etdi.

Yalnız mənfəət haqqında düşünmək, mühəndislərin işlədiyi müəssisələrin texniki olmayan menecerləri, bazarın tələblərinə baxdıqları üçün, əksər hallarda müəssisənin ehtiyaclarından hazırlanan layihələrə məhdudiyyətlər qoyurlar. İşçilər mühəndisin planlarında göstərilən səviyyədə istehsal etmirlər və bütün xammalların qiymətləri bazar qüvvələri tərəfindən dəyişdirilir və bununla da mühəndisin dəqiq hesablamaları pozulur.

Nəticədə mühəndis layihələrə nəzarəti itirir və planları daim nəzərdən keçirməlidir. Layihələr üzərində nəzarəti qorumaq üçün mühəndislər bu xarici dəyişənlərə nəzarəti qurmağa və sabit amillərə çevirməyə çalışdılar[5].

Erkən təzahürlər

redaktə

Texniki jurnallarda və konfranslarda bu mövzu ilə əlaqədar mühəndislər arasında geniş müzakirə oldu. Nəticədə üç ideoloji cərəyan meydana gəldi.

  • Qiymət strukturlarını və müəssisələrin inkişafını birləşdirən Teylorizm, beləliklə kapitalist menecer və mühəndis istehsal prosesini və işçi sinfini öz aralarında bölüşdürən bir elmi rəhbərlik yaradır.
  • Sovet İttifaqı iqtisadi planlaşdırma, siyasi bürokratiya və texniki elita QOELRO və ya beş illik planlar kimi qurumlar vasitəsilə iqtisadiyyatı idarə etdiyi Sosial teylorizmi həyata keçirdi. Eyni zamanda, siyasi təsirlər sovet planlaşdırmasına təsir etdi; Siyasi bürokratiya texniki nəticələrə və texniki ehtiyaclara hesablanmadan texniki nəticələrə və lazımi məhsul qiymətinə nail olmaq üçün planlar hazırladı.
  • ABŞ-də texniki mülahizələrin üstünlük təşkil etməsi lazım olduğu qəbul edildi. Bu fikir Uilyam Hovard Smit (ing. William Howard Smyth) kimi mühəndislər arasında inkişaf etmiş, demokratiyanın müəssisə idarəçiliyində mühəndislərin iştirakı ilə məhdudlaşan erkən sənaye demokratiyasının konsepsiyasına əsaslanır.

Texnoloji determinizm

redaktə

Cəmiyyətin qurulması texnokratiya konsepsiyasının əsas məqamı — texnoloji determinizmdir. Texnoloji determinizm, sosial və iqtisadi quruluşların inkişafında mühəndislik və texnologiyanın həlledici rolundan irəli gələn fəlsəfi və sosioloji konsepsiyalarda nəzəri və metodoloji bir quruluşdur. Bu, 1920-ci illərdə elm və texnikanın inkişafındakı sürətli uğurlar və istehsalın inkişafında kütləvi tətbiqinin artan effektivliyi ilə əlaqədar yaranmışdır.

 
Torsteyn Bunde Veblen

Torsteyn Veblenin işlərində bu nizam doktrinası həyata keçirildi, ona görə ancaq iqtisadiyyatın inkişafında deyil, həm də siyasət sahəsində idarəetmə qərarlarının verilməsində həlledici rolu mütəxəssislər oynamalıdır. Veblen, "Mühəndislər və Qiymət Sistemi" (1921) və digər əsərlərində sosial utopiyada fikirləri haqda yazmışdır.

Texnoloji determinizmin tərəfdarları hesab edirlər ki, cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi və digər dəyişikliklərin əsas təyinedicisi texnologiyada və istehsal sistemində daha çox və ya daha böyük dəyişiklik olur. Bununla birlikdə, "texnologiya" sözü "mövcud olan hər şeyi qavramağımızı istiqamətləndirən dünyanın düşüncəsi qədər o qədər də çox maşın və alət demək deyil" deməkdir (C. P. Qrant)

 
Frederik Soddi

"Sərvət, Virtual sərvət və borc" (ing. Wealth, Virtual Wealth and Debt) adlı əsərində Soddi diqqəti iqtisadi sistemlərdə enerjinin roluna yönəltdi. İqtisadiyyatdakı maliyyə axınlarına diqqəti tənqid edərək, "real" sərvətlərin materialları hazır mal və xidmətlərə çevirmək üçün enerjidən istifadə edərək əldə edildiyini iddia etdi.

Texnokratik sosial sistem

redaktə

Texnokratik sosial sistem, gəlir və istehsalın bölüşdürülməsi prosesinin cəmiyyətin nəzarəti altında olması və ən ixtisaslı mütəxəssislərə həvalə edilməsi ilə xarakterizə olunur. Texnokratik bir cəmiyyətin iqtisadiyyatı qeyri-bazar sisteminə xarakterlidir.

Teknokrat cəmiyyətin iqtisadi nəzəriyyəsində müəyyən edən amillər adambaşına ümumi enerji istehsalı və enerji imkanlarından istifadənin səmərəliliyini müəyyənləşdirən elmi və texnoloji tərəqqidir.

Belə bir cəmiyyətin sosial quruluşu mülkiyyət münasibətlərinə deyil, bilik və keyfiyyətə əsaslanır. Belə bir ictimai quruluş meritokratiya olaraq da bilinir.

Texnokratik siyasi sistem

redaktə

Texnokratik hökumət — inzibati funksiyaları səmərəli yerinə yetirən mütəxəssislərin gücü. İqtisadçılar tərəfindən tənzimlənən texnokratik bir sistemdə, sosial siyasət siyasətşünaslar tərəfindən idarə olunur, səhiyyə sistemi tibb mütəxəssisləri və birlikdə çalışan və bilik mübadiləsi aparan mütəxəssis mütəxəssislər tərəfindən idarə olunur, mütəxəssis menecerlər tərəfindən əlaqələndirilir, hər bir insanın məhsuldarlığı mümkün qədər artırılır.

Texnokratiya, qanunları pozulmayacaq şəkildə tərtib edərək qanunların tətbiq olunduğu idarəetmə sistemlərindən də istifadə edə bilər. Məsələn, insanların gediş haqqını ödəmədən tramvayla getməsinin qarşısını almaq üçün avtomobil qapıları elə tərtib edilə bilər ki, qapıları açmaq üçün ödəniş tələb olunsun. Eyni fikir daha böyük miqyasda, avtomatlaşdırılmış ictimai müşahidə, qanunsuz fəaliyyətlərin qarşısını almaq üçün insanların hərəkətlərini avtomatik idarə edən və ya məhdudlaşdıran ağıllı sistemlərlə tətbiq edilə bilər.

B. F. Skinner "Valden İki" romanındakı proaktiv dizayn, proqnozlaşdırma prinsipləri də bu cür sistemlərə nisbətən bənzərdir, lakin qaydaları tətbiq etmək üçün müxtəlif obsesif texnologiyalara deyil, psixologiyaya və sosial mühitin təsirinə əsaslanır.

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Гевелинг Л. Власть плутов лучше, чем власть клептоманов". 2014-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-28.
  2. ↑ Thomson Gal. "Technocracy Facts, information, pictures". Encyclopedia.com articles about Technocracy. www.encyclopedia.com. 2008. 2016-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-13.
  3. ↑ 1 2 3 Oxford English Dictionary 3rd edition (Word from 2nd edition 1989)
  4. ↑ Haber, Samuel. Efficiency and Uplift Chicago: University of Chicago Press, 1964.
  5. ↑ Stabile, Donald R. "Veblen and the Political Economy of the Engineer: the radical thinker and engineering leaders came to technocratic ideas at the xzame time, " American Journal of Economics and Sociology (45:1) 1986, 43–44.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Texnokratiya&oldid=7695617"