Vikipediya

Montelyupix həbsxanası

Montelyupix həbsxanası (pol. Więzienie Montelupich) — II Dünya müharibəsində Gestapo tərəfindən XX əsrin əvvəllərində istifadə edilmiş Krakovdakı tarixi həbsxana. Həbsxana yerləşdiyi prospektin adı ilə Montelyupix həbsxanası adlanıb.

Montelyupix həbsxanası
Həbs düşərgəsi
1939-cu ildə Polşa Nazi Almaniyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Montelyupix Həbsxanasının məhbusları
Xəritə
Tanınırİslah müəssisəsi,muzey
YerləşirPolşa,Krakov
İdarə edənSłużba Więzienna (pl)
İlk dəfə inşa edilib1905-ci il

"İşğal olunmuş Polşadakı ən dəhşətli nasist həbsxanalarından biri" kimi qəbul edilir. Gestapo müəssisəni 1941-ci il martın sonunda Alman Sicherheitspolizei— dən alıb.[1] Montelyupix Həbsxanasına nəzarət etmək üçün məsul olan nasist məmurlarından biri də Lyudviq Han idi[2]

Montelyupixdeki II Dünya müharibəsi məhbusları, əsasən, etnik cəhətdən Polşa siyasi məhbusları və Gestapo küçə basqınlarının qurbanları, eyni zamanda həbs cəzasına məhkum edilmiş SS və Təhlükəsizlik Xidmətinin (SD) Alman üzvləri, İngilis və Sovet casusları və paraşütçüləri, Waffen-SS-ni tərk edən əsgərlər və müntəzəm məhkumlar idi. 1940-1944-cü illərdə Montelyupixə keçmiş və ya həyatlarını sona çatdıransiyasi məhbusların sayı 50.000-ə yaxındır[3]. Kurkeviçova bildirir ki,"orta əsr işgəncələri" almanların əsas və prinsipial sorğu metodunu təşkil edirdi.

1939-cu il tarixli fotoşəkildə, həbsxananın (qapının) qapısındakı lövhə üzərindəki yazıda "Sicherheits-Polizei-Gefängnis Montelupich" yazısı oxunsa da, "Montelyupix Həbsxanası" adı adi populyar konvensiyaya əsaslanaraq indi o formada tarixə keçsə belə ciddi şəkildə qeyri-rəsmi olaraq verilir. Montelyupix istintaqı birinci instansiya həbsxanası idi,Nasistlər tərəfindən 1939-cu ildə Krakov Professorlarının Həbsi adlandırılan Yagellon Universitetindən Polşa professorlarını həbs etmək üçün istifadə edilən Polşa ziyalılarının aradan qaldırılması üçün bir əməliyyat idi. [[1944-cü ilin yanvarında Montelyupixdən olan 232 məhkum Pelkiniededə bir nasist atəş qrupu tərəfindən edam edildi[4] . 1944-cü ilin yanvar ayının sonu və ya fevral ayının əvvəlində Vilhelm Koppe Hans Frankın uğursuz cəhdi üçün qisas olaraq 100 Montelyupix məhbusunun edam edilməsi haqqında əmr verdi[5] Krakov yaxınlığındakı Volya Filipovska adlanan ərazidə 42 girovun, 23 noyabr 1943-cü ildə atəş açan dəstənin qarşısında yerindəcə həlak olan bütün Montelyupix məhbuslarının edamını xatırladan bir abidə var.

II Dünya müharibəsindən sonra Montelyupix SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının(NKVD)və Polşa İctimai Təhlükəsizlik Nazirliyinin Ev Ordusunun Polşa əsgərlərinə işgəncə verərək, öldürdüyü Sovet həbsxanasına çevirdi. Hazırda bina 158 həbsxana kamerası və əlavə 22 kameralı həbsxana xəstəxanası olan kişilər və qadınlar üçün müvəqqəti həbs yeridir[6].

Əmlakın tarixi

redaktə

Həbsxananın yerləşdiyi bina əvvəlcə məqsədinə görə inşa edilmədi, əksinə, Polşada ilk poçt xidmətini Sigismund III Vas üçün təqdim edən İtalyan Montelyupi ailəsi tərəfindən 1556-cı ildə İtalyan İntibah üslubunda yenidən qurulmuş tarixi əmlak idi.[7] Kamienika Montelyupix (italyan dilində Palazzo Montelyupi) kimi tanınan Krakov malikanə evi, adını verdiyi küçənin 7 nömrəli yerində, 1558-ci ildə buradan Venesiyaya yola düşən Polşadakı ilk beynəlxalq poçt məşqçisinin başlanğıc nöqtəsi idi[8] . Krakovdakı Yaluya Kurek parkı əvvəllər Palazzo Montelyupinin saray bağı idi.

Mövcud vəziyyəti

redaktə

Həbsxana Polşada 21 aprel 1988-ci ildə asılaraq edam cəzasının son tətbiq olunduğu yer idi[9].

Rəsmi olaraq həm tarixi abidə, həm də şəhid məkanı kimi tanınmasına baxmayaraq, bu günə qədər Polşa Ədliyyə Nazirliyinin bir hissəsi olan Polşa həbsxanaları İdarəsi (Służba Więzienna) tərəfindən həbsxana və adi islah müəssisəsinin birləşməsi kimi fəaliyyətə davam edir. Hal-hazırkı rəsmi adı Areszt Śledczy w Krakowie adlanır. 2008-ci ildə Rumıniyalı məhbusun Klaudiu Krulik (1975–2008),insan hüquqları qrupları tərəfindən ölümündə qınanan bir hadisə (Oslo İnsan Hüquqları Evi Fondu, Norveç)bu, Rumıniyanın Xarici İşlər Naziri Adrian Kioroianunun istefası ilə əlaqədar aydın olduğu kimi, bu obyektin qəddar tarixi bugünə qədər davam edir.[10]

Vinsent A.Lapomarda Nasist terroru haqqında kitabında bunu yazır

18 avqust 1986-cı ildə Krakovda olduğum zaman Montelyupi küçəsində] Montelyupix ilə əlaqədar soruşduqda, mən kənardan baxa bildim və öyrəndim ki, bu gün də işləyərkən nasist işğalı zamanı yaydığı pis nüfuzu itirməyib[11]

Görkəmli məhkumlar

redaktə
 
V. L. Fridirix, rəssam, 1944-cü ildə məhkum
 
Vilhelm Gaczek, nazir,1941-ci il məhkumu
 
Z. Jaximeki, bəstəkar, 1939-cu il məhkumu
 
Naməlum rahibə, 1939-cu ildə məhkumu (Alman Federal Arxivi)
 
Stanislav Klimecki, Krakov prezidenti, 1939 və 1942-ci illərdə məhkumu(üç dəfə)
 
Stanislav Estreyçer(sağda oturmuşdur)1939-cu il məhkumu
 
Ignasi Fik, şair və tənqidçi, 1942-ci ildə edam edildi
 
Vitold Kiezun, iqtisadçı 1945-ci il məhbusu
 
Edvard Kleszczinski, senator, 1942-ci il məhbusu
 
Jozef Padevski, yepiskop əsiri 1942-ci il məhbusu
 
Vladislav Gurgacz ruhani,1949-cu ildə edam edildi

Yagellon Universitetinin professoru, Montelyupix, Oranienburq və Daxau həbs düşərgəsində həbs olunan Krakov profesorlarının həbsi əməliyyatının qurbanı; 1941-ci ilin yanvarında sərbəst buraxıldı)

  • Stanislav Qaveda (1914-1994; Polşa tarixçisi, Yagellon Universitetinin professoru, Sentyabr Kampaniyasının veteranı və bir neçə yeraltı Müqavimət Təşkilatının üzvü; həm nasist, həm də müharibədən sonrakı kommunist repressiyalarının ikiqat qurbanı; 1941-ci ildən gizli universitetlərdə müəllim kimi fəaliyyət göstərir, 1944-cü ilin dekabrında həbs edildi və Müharibənin qalan hissəsi üçün Montelyupixdə həbs edildi; Müharibədən sonra Kommunist rejiminin xüsusi xidmətləri tərəfindən nəzarət altına alınaraq bir müddət gizlənməyə məcbur oldu)
  • Zuzanna Qinczanka (1917-1945; tanınmış şair, müharibədən əvvəl Varşavanın ədəbi həyatının ulduzu; 1944-cü ildə Krakovda Gestapo tərəfindən yəhudi olduğu üçün həbs edilmiş, Montelupixdə yatdığı yerin altına süründürülərək işgəncəyə məruz qalmışdı. dindirmə otağından; sonra Krakovdakı Czarniekieqo Həbsxanasına köçürüldü, burada 17 yanvar 1945-ci ildə odlu silahla güllələndi.)
  • Kazimierz Timiski (1915-1989; Sentyabr Kampaniyasının veteranı və İkinci Dünya Müharibəsi illərində müqavimət göstərir;15 oktyabr 1941-ci ildə Montelyupixdə həbs olundu, sonra Auşvitzə deportasiya edildi; onun Montelyupix təcrübəsinin təsviri, 1985-ci ildə yazılan "Xəyallarımı sakitləşdirmək üçün" kitabında,1988-ci ildə lentə alınan filmdə əksini tapır)
  • Aleksander Studniarski (Polşa kommunist rejimi tərəfindən müharibədən sonrakı repressiyaların qurbanı)
  • Zbiqniev Szkarlat (1944-1986; Polşa Kommunist rejiminin siyasi məhbuslarına yardım təşkil edən həmrəylik fəalı və ictimai fəal;Kommunistlər tərəfindən tutulur və 13-27 iyul 1984-cü ildə Montelyupixdə həbs edildi;ümumi bir amnistiya səbəbiylə sərbəst buraxılmış, "naməlum şəxslər" tərəfindən bir küçədə təcavüzə məruz qalmış və 5 fevral 1986-cı ildə huşunu itirmədən bir xəstəxanada ölür, öldürülməsi işi Montelyupixdə onu həbs edən eyni prokuror tərəfindən araşdırılır)[13]
  • Adam Qondek (1913-1987; İkinci Polşa Respublikası Ordusunun zabit əvəzi;Müharibə zamanı Nazi Fau-2 raketinin komponentlərinin Birləşmiş Krallıqa verilməsi aksiyasında iştirak etməklə fərqlənən Krayova Ordusunun üzvü;1947-ci ildə Krajova Ordusunun keçmiş əsgəri kimi Montelyupixdə həbs olunan Polşanın Kommunist Rejimi tərəfindən müharibədən sonrakı repressiyalarının qurbanı)
  • Frank Stiffel (1916–2011; Amerika yazıçısı, bir neçə Holokost xatirəsinin müəllifi;Holokostdan xilas olmasına baxmayaraq o, Montelyupixdə, həmçinin Varşava gettosu, Treblinka ölüm düşərgəsi və Auşvitzdə həbs edilmişdi;ABŞ-da 1950-ci ildən bəri onun sənədləri (Frank Stiffel Papers) bu gün Yale Universitetinin Kitabxanasında qorunur)
  • Jacek Zaba (Polşanın Kommunist rejimi tərəfindən müharibədən sonrakı repressiyaların qurbanı)
  • Stanislav Klimecki (1883-1942; Polşa hüquqşünası və ictimai fəalı, Krakov prezidenti (meri); 1939 və 1942-ci illərdə Montelyupixdəə üç-beş dəfə məhbus olub; 11 dekabr 1942-ci ildə Nasistlər tərəfindən qətlə yetirilmişdir)

Müharibədən sonra Montelyupixdə edam olunan 4 nasist müharibəsi cinayətkarı

redaktə
 
İlk Auşvitz məhkəməsi
Krakov, Noyabr — Dekabr 1947-ci il

24 yanvar 1948-ci ildə Bir Auşvitz Məhkəməsində çıxarılan edam hökmləri nəticəsində iyirmi bir Nasist Alman müharibəsi cinayətkarı, o cümlədən iki qadın Montelyupix Həbsxanasında asıldı. Onların adları digər tarixlərdə Montelyupixdə edam edilən nasist müharibəsi cinayətkarlarının adları ilə birlikdə aşağıda verilmişdir.

  • Hans Aumayer
  • Avqust Bogusx
  • Tereza Brandl
  • Yozef Bryuler
  • Amon Gyot (13 sentyabr 1946-ci il)
  • Vilhelm Gerhard Gehrinq (24 yanvar 1948-ci il)
  • Paul Götze
  • Maksimilan Qrabner
  • Jozef Kolmer
  • Villi Hase(23 may 1952-ci il)
  • Hans Skamaker
  • Paul Szkzurek

Həmçinin bax

redaktə
 
Vikianbarda Montelyupix həbsxanası ilə əlaqəli mediafayllar var.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Adam Bajcar, Poland: A Guidebook for Tourists, tr. S. Tarnowski, Warsaw, Interpress Publishers, 1972. So also: Studia Historyczne, vol. 30, 1987, p. 106: "Więzienie Montelupich w Krakowie należało do najcięższych w Generalnym Gubernatorstwie" (The Montelupich Prison in Krakow was among the most severe prisons in the General Government).
  2. ↑ Piątkowska 1977 (see Bibliography), p. 29.
  3. ↑ Józef Batko, Gestapowcy, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 8303007203. Cited in Cezary Leżeński's review of the book in Nowe Książki, 1986, p. 127.
  4. ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa: lata wojny 1939-1945, ed. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 2nd ed., Warsaw, Sport i Turystyka, 1966, p. 299.
  5. ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa: lata wojny 1939-1945, ed. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 2nd ed., Warsaw, Sport i Turystyka, 1966, p. 186.
  6. ↑ Kierownictwo. "Areszt Śledczy Kraków". Służba Więzienna. Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej Kraków. 2010. Montelupich 7, 31–155 Kraków. 4 September 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 August 2015.
  7. ↑ Letizia Gianni, Polonia: Varsavia, Lublino, Cracovia, Breslavia, Toruń, Danzica, i Monti Tatra e la Masuria, Milan, Touring Club Italiano, 2005, p. 101. ISBN 8836529232
  8. ↑ Jan Adamczewski, Kraków od A do Z, Krakow, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, p. 85.
  9. ↑ "Gwałciciel i zabójca zawisł: ostatnia egzekucja w Polsce", Gazeta Wyborcza, 20 April 2011. (see online). Arxivləşdirilib 2019-10-15 at the Wayback Machine
  10. ↑ Human Rights House Foundation, "Starvation Death of a Romanian at a Detention Center." Arxivləşdirilib 2018-01-21 at the Wayback Machine Oslo, Norway.
  11. ↑ Vincent A. Lapomarda, The Jesuits and the Third Reich, Lewiston (New York), Edwin Mellen Press, 1989, p.136 ISBN 0889468281.
  12. ↑ "Lista harcerek i harcerzy straconych w więzieniach Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oraz przy próbie aresztowania w latach 1944-1956", II Konspiracja Harcerska, 1944-1956. Arxivləşdirilib 2018-03-20 at the Wayback Machine
  13. ↑ Encyklopedia Solidarności ("Solidarity Encyclopedia"), s.v. "Zbigniew Szkarłat" (see online). Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine

Ədəbiyyat

redaktə

Şahid hesabları

redaktə
  • Stefan Krukowski, Nad pięknym modrym Dunajem: Mauthausen, 1940-1945, Warsaw, Książka i Wiedza, 1966. (One of the most informative books about the nature of Montelupich Prison.)
  • Wanda Kurkiewiczowa, Za murami Monte: wspomnienia z więzienia kobiecego Montelupich-Helclów, 1941-1942, Krakow, Wydawnictwo Literackie, 1968. (Eyewitness account of the conditions of imprisonment of female prisoners in Montelupich and their treatment at the hands of the Nazis.)
  • Judith Strick Dribben, A Girl Called Judith Strick, foreword by Golda Meir, New York, Cowles Book Company, 1970. (First published as And Some Shall Live, Jerusalem, Keter Books, 1969. "Montelupich Prison was a big red brick corner building, surrounded by a high wall with barbed wire and broken glass on top.": p. 67 of the U.S. ed. See Notable inmates.)
  • Antonina Piątkowska, Wspomnienia oświęcimskie, Krakow, Wydawnictwo Literackie, 1977, pages 29ff. (Another books of recollections by an inmate.)
  • Frank Stiffel, The Tale of the Ring: A Kaddish: A Personal Memoir of the Holocaust, Wainscott (New York), Pushcart, 1984. ISBN 0916366219. (See Notable inmates.)
  • Kazimierz Tymiński, To Calm My Dreams: Surviving Auschwitz, tr. Maria Tyminska-Marx, Chatswood (New South Wales), New Holland Publishers, 2011. ISBN 1742571085, ISBN 9781742571089. (Chapter "From Montelupich to Auschwitz". Originally published as Uspokoić sen, Katowice, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 8303012142. Filmed in 1988 as Kornblumenblau by Leszek Wosiewicz. See Notable inmates.)
  • Gusta Davidson Draenger, Justyna’s Narrative, ed. E. Pfefferkorn & D. H. Hirsch, tr. R. Hirsch & D. H. Hirsch, Amherst (Massachusetts), University of Massachusetts Press, 1996. ISBN 155849037X, ISBN 1558490388. (First published as: Gusta Dawidsohn-Draengerowa, Pamiętnik Justyny, ed. Joseph Wulf (1912-1974), Krakow, Centralna Żydowska Komisja Historyczna przy CK Żydów Polskich, 1946. Arguably the most extraordinary book about Montelupich ever written. See Notable inmates.)
  • Barbara Pikuła-Peszkowska, Gdzie jest twój grób, Ojcze?, Bytom, Oficyna Wydawnicza 4K, 1997. ISBN 8385214313, ISBN 9788385214311.
  • Stanisław Dąbrowa-Kostka, Rysunki więzienne 1946-1949 Stanisława Dąbrowy-Kostki: katalog wystawy: grudzień 2003, ed. P. M. Boroń, et al., Armia Muzeum Armii Krajowej im. Gen. Emila Fieldorfa Nila w Krakowie, 2003. ISBN 8391514013. (Catalogue of an exhibition of "Drawings from Prison" by a former inmate. See Notable inmates.)

Tarixşünaslıq

redaktə
  • Stanisław Czerpak and Tadeusz Wroński. Ulica Pomorska 2: o krakowskim Gestapo i jego siedzibie w latach 1939-1945. Krakov: Muzeum Historii. 1972. ISBN 8308003931.
  • Wincenty Hein and Czesława Jakubiec. Montelupich (Wydawnictwo Literackie). Krakov. 1985. ISBN 8308003931.
  • Israel Gutman. Encyclopedia of the Holocaust. 4 (Macmillan Publishing Company). New York. 1995. 988. ISBN 0028960904.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Montelyupix_həbsxanası&oldid=7660341"