Qayrayqo (外来語?, azərb. "alınma söz"‎)yapon dilindəki alınma sözləri bildirən termin.[1] Müasir yapon dilində alınma sözlər geniş istifadə olunur və katakanadan istifadə edilərək yazılır.[1] Çin dilindən götürülmüş sözlər qayraqo hesab olunmur; onların sayı həm çoxdur, həm də kancilərlə yazıldığı üçün yerli sözlərdən çətin fərqləndirilir.[1]

Aysu (アイス?, "dondurma")
Kohi (コーヒー?, "kofe")

Yapon dilindəki qayrayqoların böyük hissəsi ABŞAvropa mənşəlidir.[1] İngilis, holland, portuqal, ispan, rus, fransız dillərindən alınma sözlər müasir dövrdə yapon dilinə keçdiyi halda, qədim dövrlərdə sanskrit, koreyaaynu kimi dillərdən yapon dilinə sözlər keçmişdir.[1] 1956-cı ildə Milli Yapon Dili Tədqiqat İnstitutu tərəfindən aparılmış tədqiqata görə yapon dilinin 10%-ini qayrayqolar təşkil edir və bu göstərici artmağa davam edir.[1] Arakava Sobey tərəfindən yazılmış "Alınma sözlər lüğəti"ndə 25 mindən çox söz yer almışdır.[1]

Bəzilərinin fikrincə qayrayqolar yapon dilini zənginləşdirir və xarici dillərlə tanışlığı asanlaşdırır.[2] Bəziləri isə düşünür ki, alınma sözləri "mədəni gerilik" simvoludur və dili qəlizləşdirir.[2]

Xüsusiyyətlər

redaktə

Yapon dilində qayraqoların sayının artması bir neçə faktorla bağlıdır.[1] Birincisi, alınma sözlər xarici mədəniyyətlər vasitəsilə gələn yeni ideyalar və yeni şeylər vasitəsilə gəlir və onların yapon dilində birbaşa qarşılığı olmur.[1] Xüsusilə, texnika ilə bağlı qayrayqoların sayı çoxdur.[1] İkincisi, qayrayqonun yapon dilində qarşılığı olsa da, danışıq dilində daha müasir və rahat səsləndiyi üçün geniş istifadə olunmağa başlayır.[1] Məsələn, yapon dilində "gənc" sözünün qarşılığı olan söz olsa da, ingilis dilindəki "young" sözü daha müasir səsləndiyi üçün dəb dünyasında "yanqu" (ヤング?) sözü geniş istifadə olunur.[1] Üçüncüsü, bəzi qayrayqolar yapon dilindəki bəzi sözlərin evfemizmləri kimi dilə daxil olur.[1] Məsələn, "tualet" sözü işlədilən "toire" (トイレ?) sözü buna nümunədir.[1]

Alınma sözlərin çoxu yapon dilinə isim kimi keçir.[1] Onları fel halına salmaq üçün sonlarına -suru ("etmək") hissəciyi əlavə olunur.[2] Bəzi alınma sözlər yapon dilinə keçəndə tələffüzləri dəyişir.[2] Məsələn, ingilis dilindəki "bus", "bath" və "bass" sözlərinin üçü də yapon dilinə "basu" kimi keçib.[2] Digər tərəfdən, "gesture" (jest) sözü yapon dilində həm "zesuçua", həm də "cesuça" formasında işlənir.[2] Yapon dili açıq sillabik dil olduğu üçün "strike" sözü ingilis dilində təkhecalı olmasına baxmayaraq, yapon dilində "sutoraiku" və "sutoraiki" (birincisi beyzbol termini, ikincisi iş terminidir) formalarında olan beşhecalı sözlərə çevrilib.[2]

Bəzən ingilis dilindən keçən sözlərdə birinci və ya sonuncu tərəfin ixtisarı müşahidə olunur.[2] Məsələn, "mayto" sözü ingilis dilindəki "dynamite" (dinamit) sözündən yaranıb və bu zaman ilk heca ixtisar olunub.[1] "Toire" (tualet; "toilet" sözündən), "demo" (nümayiş; "demonstration" sözündən) kimi sözlərdə isə sözün ikinci tərəfi atılıb.[2] Bəzən isə ingilis dilindəki müəyyən ifadələr ixtisar olunaraq bir söz şəklində yapon dilinə keçir.[2] "Mobo" (müasir oğlan; "modern boy" ifadəsindən), "hansuto" (aclıq aksiyası; "hunger strike" ifadəsindən), "torepan" (məşq şalvarı; "training pants" ifadəsindən) sözləri buna nümunədir.[2] İngilis dilindən keçən sözlərdə müşahidə olunan digər hal isə -s, -ed, -ing kimi şəkilçilərin ixtisarıdır: "sanqurasu" (gün eynəyi; "sunglasses" sözündən), "kondensu miruku" (qatılaşdırılmış süd; "condensed milk" ifadəsindən), "vommu appu" (qızışma; "warming up" ifadəsindən) və s.[2] Hətta bəzi hallarda bütöv söz ixtisar olunur: "hamu eqqu" (yumurta-donuz; "ham and eggs" ifadəsindən).[2]

Bəzi sözlər yapon dilinə keçərkən orijinal mənalarını itirb başqa mənaya keçə bilir.[1] Məsələn, "ofisu" ("office" sözü) sözü ofisi yox, şirkətdəki istənilən otağı bildirmək üçün işlədilir.[1] "Bosu" ("boss" sözündən) sözü isə müdir yox, dəstə başçısı mənasındadır.[2]

Mənşə dillər

redaktə

Edo dövrünə qədər

redaktə

Yapon dilindəki ilk alınma sözlər müasir yapon dili danışanları tərəfindən sezilmir, çünki çoxu katakana əvəzinə kancilərlə yazılır və ya Yaponiya tarixində çox qədim zamanlardan gündəlik həyatda istifadə olunur.[1] Məsələn, "kavara" (dam örtüyü) sanskrit dilindən, "sake" (qızılbalıq) aynu dilindən, "miso" (lobya əriştəsi) koreya dilindən qədim zamanlardan yapon dilinə keçmişdir.[1] Portuqalların 1543-cü ildə Yaponiyaya gəlişindən sonra yapon dili portuqal dilindən xristianlıq və ticarətlə bağlı bir çox söz götürmüşdür: "kirişitan" (xristian; "Christao" sözündən), "kurusu" (xaç; "cruz" sözündən), "pan" (çörək; "pao" sözündən), "tabako" (tütün; "tabaco" sözündən), "raşa" (yunlu paltar; "raxa" sözündən) və s.[1] Xristianlığın Yaponiyada qadağan olunmasından və 1639-cu ildə qəbul olunan izolyasiya şəraitindən sonra portuqalmənşəli sözlərin alınması dayanmış və bir çox portuqalmənşəli söz köhnəlmişdir.[1] Hal-hazırda yapon dilində istifadə olunan portuqalmənşəli alınma sözlər sırasına "kappa" (gödəkçə; "capa" sözündən), "cuban" (altpaltarı; "gibao" sözündən), "tempura" (yağda qızardılmış yemək; "tempero" sözündən) kimi sözlər daxildir.[1] Bu sözlər kanci ilə yazılır və bir çox yapon onların əsl yapon sözləri olduğunu düşünürlər.[1]

İspanmənşəli sözlər də portuqalmənşəli sözlərlə eyni zamanda yapon dilinə daxil olsa da, onların sayı məhdudur.[1] "Meriyasu" (hörmə parça; "medias" sözündən), "şabon" (sabun; "jabon" sözündən) ispanmənşəli sözlərdir.[1]

Edo dövründən sonra

redaktə

1600-cü ildə Yaponiyaya gələn holland tacirlər izolyasiya şəraitinə baxmayaraq Yaponiyada məhdud fəaliyyət göstərməyə davam etmiş və holland dilindən bir çox söz yapon dilinə keçmişdir.[1] Ticarət, elm, dənizçiliklə bağlı bu cür sözlərin çoxu hələ də geniş istifadə olunur: "qomu" (rezin; "qomu" sözündən), "qasu" (qaz; "gas" sözündən), "qarasu" (şüşə; "glass" sözündən), "koppu" (fincan; "kop" sözündən), "kohi" (kofe; "koffie" sözündən), "biru" (pivə; "bier" sözündən), "arukoru" (alkoqol), "renzu" (linza), "mesu" (bıçaq; "mes" sözündən), "korera" (xolera), "dekki" (göyərtə, "dek" sözündən), "masuto" (dor ağacı), "dokku" (dok; "dock" sözündən) və s.[1]

Edo dövrünün növbəti illərində fransız, ingilisrus dillərindən yeni alınma sözlər keçmişdir.[1] "Qetoru" (dizbağı), "şappo" (şapka) və "zubon" (şalvar) sözləri fransız dilindəki "guetres", "chapeau" və "jubon" sözlərindən götürülüb.[1] Fransızmənşəli alınma sözlər incəsənət, aşbazlıq, dəb, xarici əlaqələr, siyasət mövzusunda olan sözlərdə üstünlük təşkil edir.[1] Rus dilindən alınma sözlər isə yemək – "ikura" (kürü; "икра" sözündən), "votoka" (vodka; "водка" sözündən), "piroşiki" (pirojki; "пирожки" sözündən) – və ya rus əşyaları ilə – "peçika" (soba; "печка" sözündən), "matoryoşika" (matroşka; "матрёшка" sözündən) – bağlı sözlərdir.[1] "Kombinato" (kombinat; "комбинат" sözündən), "kolhozu" (kolxoz; "колхо́з" sözündən) kimi müasir sözlər də rus dilindən keçmişdir.[1]

XIX əsrin ikinci yarısında yapon dilinə almanmənşəli bir çox söz daxil olmağa başlamışdır.[1] Onlar əsasən tibb, dağçılıq və xizəkçiliklə bağlı sözlərdir: "areruqi" (allergiya; "allergie" sözündən), "tsuberukurin" (tuberkulin; "tuberkulin" sözündən), "noiroze" (nevroz; "neurose" sözündən), "rentogen" (rentgen; "rontgen" sözündən), "karute" (kartıçka; "karte" sözündən), "teze" (tezis; "these" sözündən), "zayru" (kəndir; "seil" sözündən), "hyutte" (koma; "hütte" sözündən), "qerende" (yamac xizəkçiliyi; "gelande" sözündən) və s.[1] Meyci dövrünün əvvəllərində italyanmənşəli sözlər yapon dilinə daxil olmağa başlamışdır.[1] "Soprano", "tenpo" (tempo), "finaru" (finale) kimi musiqi terminləri ilə yanaşı "supaqetti" (spaghetti), "makaroni" (macaroni), "qondoru" (gondola) kimi gündəlik sözlər də italyan dilindən yapon dilinə keçmişdir.[1] Bu dillərdən əlavə, polyak, norveç, yunan, latın dillərindən də yapon dilinə bəzi sözlər keçmişdir.[1]

İstinadlar

redaktə

Ədəbiyyat

redaktə
  • Kodansha Encyclopedia of Japan. V cild. Tokio: Kodansha. 1983. səh. 61-62. ISBN 0-87011-625-8. İstifadə tarixi: 3 aprel 2022.