Vikipediya

Quranın tarixi

Quranın tarixi — İslamın müqəddəs kitabının yazılı məcmuə və ya əl yazmalarının tarixi və mənşəyidir. İslamın tarixinin mühüm bir hissəsini təşkil edir.

İslam inancında Quranın nazil olması 610-cu ildəMəkkə yaxınlığındakı Hira mağarasında Cəbrayıl mələk Məhəmmədə göründüyü və Ələq surəsindən ilk ayələri oxuduğu zaman başlayır və onun 632-ci ildə ölümünə qədər davam edir. Ancaq Taifdə tapılan daş kitabədə Quranda 16 dəfə adı keçən Məscidül-Həramın tikilmə tarixi 78 kimi göstərilir.[1]

Nəqliyyata görə, Quranı ilk Əbu Bəkr kitab formatında toplayıb. Miladi 644-656-cı ildə, üçüncü xəlifə Osman ibn Əffanın dövründə Quranın şəkil və ya samit skeleti-qiraətdə vahidliyi təmin etmək üçün dəyişdirildi. Bu səbəbdən Quran indiki halında Osman kodeksi kimi də tanınır. Professor Frensis Edvard Pitersə görə, bu prosesdə Qurana edilənlər son dərəcə mühafizəkar görünür və məzmun redaksiya tərəfdarlığından qaçmaq üçün mexaniki şəkildə yaradılmışdır.[2] Lakin bu dövrdə ərəb orfoqrafiyasının əsasını təşkil edən nöqtəli və sait hərfləri kimi bir çox işarələr inkişaf etməmişdi. Orfoqrafik qaydalar hicri II əsrdə işlənib hazırlanmışdır və bu tarixdən sonra qira və ya rəsmin müxtəlif şifahi oxunuşlarını sənədləşdirmək mümkün olmuşdur.

Səna əlyazmaları. Əlyazmanın ultrabənövşəyi şüalardan istifadə edərək ortaya çıxan “alt mətnləri” bəlkə də Osmandan əvvəlki dövrlərin yeganə nümunəsidir və bugünkü Qurandan çox fərqlidir. Alman alimi Gerd R. Puin hesab edirdi ki, bu, sabit mətndən çox inkişaf edən mətn deməkdir.[3] Bənzər bir ifadəni "Lorens Konrad" Məhəmmədin tərcümeyi-halı üçün istifadə edir.[4]

Ənənəvi hesablara görə Quran, İbrahim tərəfindən qurulan, mühüm ticarət mərkəzinə çevrilən, Qərbi Ərəb şəhəri Məkkədə tacir olan Məhəmmədə nazil olmuşdur. Vəhylər Ramazan ayının bir gecəsində, Məhəmmədin qırx yaşında ikən başlayır.

Quranda Məhəmməd üçün ümmi ifadəsi işlədilir. Müsəlman alimlərinin əksinə bəzi müasir alimlər bunun əvəzinə qeyri-bibliya icmasına istinad kimi şərh edirlər.

Məşhur rəvayət toplayıcısı Buxarinin (250 il sonra) ilk vəhyi Xədicə binti Huveyliddən nəql edir; Cəbrayıl Məhəmməddən oxumasını istədikdə, Məhəmməd bir çox şəkildə tərcümə oluna bilən ma ana biqāre deyir:

'Mən oxumuram' və ya 'nə oxuyacağam?' və ya “Oxumayacağam”.

Cəbrayıl "bütün gücü tükənənə qədər" sıxdı; buraxdı və 'Oxu!' dedi."

Bu üç dəfə təkrar olundu və dedi:

“İnsanı laxtadan yaradan Rəbbin adı ilə oxu! Oxu və sənin Rəbbin ən yaxşısıdır.”, Bundan sonra, Məhəmməd ölümünə qədər iyirmi üç il vəhy almağa davam etdi.

Müsəlmanlar inanırlar ki, Cəbrayıl Allahın kəlamını Məhəmmədə sözbəsöz çatdırıb və Məhəmmədin kitabı dəyişdirmək səlahiyyəti yoxdur.[5]

Məhəmməd vəhyi belə təsvir edir: "Bəzən o, zəng çalmasına bənzəyir. Bu vəhy onların ən çətinidir və keçib gedir. Bəzən Mələk insan qiyafəsində gəlir və mənimlə danışır və mən onun nə dediyini başa düşürəm." Bu təcrübənin Məhəmməd üçün ağrılı olduğu da bildirilir.

Vəhy gələndə Məhəmməd onu səhabələrinə oxuyar və əzbərləyərdi. VII əsr Ərəbistan kontekstində bu, adi (siravi) bir hərəkət idi. İnsanlar, şeirlər əzbərləyib oxuyaraq yaşayıblar, ətraflı şeirlərin oxunduğu müsabiqələr böyük marağa səbəb olubdu. Quranın, Məkkə dövrünün sonuna qədər qeydə alındığı düşünülmür. Yazı prosesinin hicrətə yaxın bir ilde və ya Mədinədə olduğu düşünülür. Quranı əzbərləmə prosesi müsəlmanlar arasında davam edən bir təcrübədir. Məkkə dövrü poetik ifadələrdən ibarət idi.[6] Məkkəlilər də Quran ayələrini bu kontekstdə dəyərləndirmişlər. Onlar üçün şeir daha yüksək mənəvi mənbədən ilham alaraq yazılmışdır. Məhəmməd moizə və Quran oxumağa başlayanda məkkəlilər onu şair[7] və ya “cinli şair”[8] adlandırırdılar.

Quran hadisələr üzərinə gələn və bir-birindən qopmuş ayələr və surələr şəklindəydi. Quranın ilkin nə vaxt nizamlanması ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Buxaridə deyilir ki, Əbu Bəkr Zeyd ibn Sabitə Quranı tərtib etməyi əmr etdi və Zeyd də onu tərtib etdi. Bəzi şiə müsəlmanlar belə hesab edirlər ki, Məhəmmədin ölümündən az sonra Quranı ilk dəfə vahid yazılı mətndə toplayan Əli ibn Əbi Talib olmuşdur.

Məhəmməd dövrü, tarixi və coğrafi kontekst

redaktə

Quranın ilk yazı yeri kimi Məhəmmədin həyatı, qiblə və Məkkə 1970-ci illərdən bəri müzakirə olunur.

Məkkənin arxeoloji tədqiqatlarında İslamdan əvvəlki dövrlərə getməyən, yeni bir şəhər kimi meydana çıxması, adının VIII əsrə qədər tarixi mənbələrdə və xəritələrdə qeyd olunmaması,[9] ticarət yollarının üzərində olmaması və ərazisi əkinçilik üçün yararsız[10] olması Məkkə ilə bağlı rəvayətləri şübhə altına aldı.

Revizionist İslam Araşdırmaları Məktəbi adlandırılan tarixçilər, rəvayətlərdə qeyd olunan bəzi yer adları və xüsusiyyətlərlə uyğunsuzluq kimi səbəblərə görə Məhəmmədin qondarma və ya Patrisia Kroun və Michael Cook kimilərinə görə real, lakin daha şimalda yaşamış bir şəxsiyyət olabiləcəyini inanırdılar. Onların sözlərinə görə, Məscidül-Həram Şimal-Qərbi Ərəbistan yarımadasında yerləşirdi. (Nəqliyyat mədəniyyətinə əsaslanan klassik əsərlərdə ifadə edildiyi kimi indiki Məkkədə deyil) [11][12][13][14]

İslamın meydana çıxması zamanı Ərəbistanda bir çox regional dillər və əlifbalar istifadə edilmişdi. Quranın yazısında istifadə olunan dil və əlifbanın şimalda inkişaf edərək Suriya və Kufəyə qədər uzanan Nəbati-Aramey dili olduğu bildirilir.[15][16] Eyni dövrdə Hicaz və Yəməndə Yəmən dili və əlifbasından istifadə edildi. Əbdülməlik dövründə əlifba və son şəklini verərək rəsmiləşdirilən Quran, ərəb dilinin rəsmi dil olması ilə digər bölgələrə də yayılıb. (bax: Ərəb işğalları; Ərəbləşdirmə)[17][18][19]

Muaviyədən sonraki qarışıqlıqda Yezid əsgərləri tərəfindən dağıdılan[20] Kəbənin ilkin formasına uyğun olaraq yenidən qurulması İslam dünyasında uzun müddət müzakirə edilmiş, lakin bu, reallaşa bilməmişdir.[21][21] Bu da ənənəvi tarix kitablarında ifadə edilir. Qibla ilə bağlı bəzi araşdırmalarda Petra İslamın ilk qurulduğu yer kimi vurğulanır.[22]

Kanadalı yazar Den Gibson, "Quran Coğrafiyası" adı ilə nəşr etdiyi araşdırmasında ən qədim məscidlərin mihrab görünüşlərinin Petra olduğunu göstərir. Onun fikrincə, ayə, hədis və siyer mənbələrindəki bəzi ipuçlarına görə Məhəmməd Petrada yaşamış və oradan Mədinəyə hicrət etmişdir. Quranda qeyd olunan “bekke” və ya “mekke” sözləri də Petranı ifadə edən sözlər olub, birinci qiblə Məscidül-Əqsa deyil, Petrada Əl-Lat məbədi kimi istifadə edilən kubik quruluş olmalı idi.

Ona göre bu bina, Müsəlmanların İkinci Fitnə olaraq adlandırdıqları Abdullah ibn Zübeyr üsyanında katapultlarla dağıdılmış və İbn Zübeyr digər müqəddəs əşyalarla birlikdə Kəbədən Qara daşı götürərək Əməvilərdən uzaq, indiki Məkkəyə daşımış və burada yeni məbədi tikmişdi. Əməvilərə qarşı Abbasilərin dəstəyini qazanan yeni məkan bir neçə əsrlik keçid dövrünün sonunda tamamilə mənimsənildi və yeni tikilən məscidlərin istiqaməti Məkkəyə doğru tikilməyə başlandı. Lakin Əməvilərin təsiri altında olan Şimali Afrika və Əndəlüs məscidləri öz istiqamətlərini tamam başqa istiqamətə, Cənubi Afrikaya çevirərək yeni qibləyə qarşı çıxmaqda davam edirdilər.[23]

İrəli sürülən başqa bir iddia isə “bekke”nin bekaa bağlı olaraq qəbul edilən Qüds şəhəri olmasıdır.[24]

Ptolemey (100–170) Ərəbistanda, aralarında "Makoraba" adlı bir məntəqə olan 50 məntəqənin siyahısını dərc etdi. Keçmişdə Makorabanın əsl Məkkə olduğuna dair ümumi fikir birliyi olsa da, bəzi alimlər bu qənaətə şübhə ilə yanaşırlar. Müasir məlumatlardan istifadə edərək, Məkkə ilə əlaqəli olan qədim yer adlarını uyğunlaşdırmağa meylli araşdırmalar və bu münasibəti saxtalaşdıran araşdırmalar bu gün də davam edir.[25][26]

Digər tərəfdən, xəritəli coğrafiyanın ən qədim əlyazmalarının Ptolemeydən 1000 il sonra, 12-ci əsrin sonunda Bizansda başladığı məlumdur. Ptolemeyin öz xəritələrini çəkdiyinə dair konkret sübut yoxdur. Onun coğrafi məlumatları rəqəmsal forma və diaqramlardan oluşurdu.[27] Lakin o, baş meridianı möhkəm təyin edə bilmədiyi üçün verdiyi koordinatlar səhv idi.[28] Macoraba və digər yaşayış məntəqələri bu xəritələrin Ptolemeyə istinad olunan, sonrakı əsrlərə aid versiyalarında xatırlanır.

 
Abdullah bin Zübeyrin adından Darəbcirddə çap olunmuş Sasani üslubunda gümüş dirhəm, Xosrov şəkli, Aypara/ulduz, yan tərəfdə bismillah və Zərdüşt atəşi (digər tərəf). Məkkədə Əməvilərə qarşı üsyan etdiyi deyilən İbn Zübeyr bunu başqa coğrafiya və mədəniyyətlə əlaqələndirir.

İslamın ilkin tarixində yazılan əsərlər, yerini müəyyən etməkdən uzaqdır; Süryani yazıçısı John Bar Penkaye[29][30] və Con Damascene Məkkəni səhrada bir yer adlandırırlar.[31] Bundan əlavə, ərəblərin kub şəklində hazırlanan və İslamdan əvvəlki Ərəbistanda kifayət qədər geniş yayılmış büt evlərini Kəbə adlandırdıqları məlumdur.[32] İslamlaşma dövründə bu binaların dağıdılması ilə müsəlmanlar arasında Məkkədə əvvəldən yalnız bir Kəbə olduğu anlayışı yerləşmişdir. İslamın ilkin tarixi, nə zaman, hansı coğrafiyada doğulduğu və dünyaya yayıldığı bu gün də qeyri-müəyyən qalır və bu mövzuda müxtəlif coğrafiyalara işarə edən tapıntılar irəli sürülür. Müzakirələrdə Petradan başqa, Kufe və Hire bölgələri də önə çıxır. Bizans salnamələri və xristian ruhanilərinin qeydləri, Abbasilər dövründə İslam hekayəsinin yazılması prosesində iştirak etmiş hədis və tarixçilərin yaşayış yerləri, qədim pullar və Hire, Yəsrib kimi adlar və digər tapıntılar (Quranın mədəni coğrafiyasına işarə edən məzmunlar, istifadə olunan şrift və s.) Məhəmmədin və ilk İslam coğrafiyasının Cənubi İraq bölgəsi ilə əlaqələndirilməsinə və Məhəmmədin həyat hekayəsinin birdən çox insanın hekayələrinin birləşməsi ola biləcəyi qənaətinə gətirib çıxardı.[12][33]

İslam və Məhəmməddən əvvəlki dövrlərdə ərəb cəmiyyəti əsasən şifahi ənənələrə malik idi. Məhəmmədin dövründə yazmaq adi bir bacarıq deyildi. İslam peyğəmbərinin Abdullah ibn Məsud, Muaviyə bin Əbu Süfyan, Ubey ibn Kəb və Zeyd ibn Sabit də daxil bir sıra kātibi var idi ki vəhy yazırdı.[34] Bu, toplanmış olmasa da, Məhəmmədin sağlığında Quranın yazılı şəkildə mövcud olduğunu izah edir.[35] Məhəmməd Mədinənin məscidində xüsusi süfrə açdı və burada Quranı öyrətmək üçün katiblərini təyin etdi.[36] İlk mənbələrdə Məhəmmədin şəxsi katibinin Zeyd kimi adı çəkilir.[37] Bəzi xəbərlərdə Cəbrayıl mələk Məhəmmədə xəbər verir ki, Muaviyədən xüsusi olaraq vəhylər üçün istifadə etsin, çünki o, Muaviyə el-Amindir.[38]

İbn Abbas iddia edir ki, Muhəmməd hər il Ramazan ayında Cəbrailin qarşısında Quran oxuyurdu.[39] Hədisdə Məhəmmədin “Mən sizə iki dəyərli şey qoyuram: Allahın kitabı və mənim ailəm” dediyi deyilir . Bəziləri bu ifadənin Quranın bu dövrdə toplanaraq yazılmasına dəlil olduğunu iddia edir, çünki yalnız insanların yaddaşında olan bir şeyi kitab adlandırmaq düzgün deyil. Kitab sözü vahid varlığı bildirir və səpələnmiş və harmansız mətnə aid edilmir.[40] Alan Cons bu sözün Quranda istifadəsini araşdırmış və müəyyən etmişdir ki, bu sözün Quranda və digər müqəddəs kitablarda belə “konkret mənada” işlədilməsinə dair heç bir dəlil yoxdur, əksinə sübut mücərrəd bir şeyə işarə edir. O, həmçinin VII əsrin əvvəllərində ərəblər arasında yazının rolunu nəzərdən keçirir və izah edir ki, Siyerdə Quranın hissələri Mədinə dövrünün sonlarına doğru katiblərə diktə edilir.

Quran hissələri / Məkkə-Mədəni ayələri ilə tanışlıq araşdırmaları

redaktə
 
Ənənəvi mədəniyyətdə Məhəmmədin ilk vəhyi olan Ələk surəsi, müasir yazı üslubu ilə Quran tərtibatında 96-cı yerdədir.

Müsəlman alimləri 8-ci əsrdə Quranın bəzi surələrini Məhəmmədin həyatına uyğunlaşdırmağa çalışdılar.[41] Quran ayə və ya surələrinin nazil olma səbəblərini izah edən İslam elm qolu bu dövrlərdə yaranmışdır. Buna uyğun olaraq İslam alimləri surələri Məkkə və Mədinə dövrləri kimi fərqləndirən və bu ayələrin tarixi ardıcıllığını ortaya qoyan bir xronologiya işləyib hazırlamışlar.[42] Demək olar ki, Quranın əvvəlindəki surələr Məhəmmədin nüfuzlu olduğu sonrakı dövrlərə, kitabın sonundakı surələr isə ilk dövrlərdən günümüzə qədər gəlib çatmış surələrdir.

Qeyd edilməli ki, iddia edilən xronoloji yalnız təqribən etibarlıdır. Bəzi qərb alimlərinin fikrincə, Quran kitab halına gəlməmişdən əvvəl Quranda müəyyən hissə və bölmələr əlavə edilib.

"Ey iman gətirənlər" ifadəsi adətən Mədinə dövrünə aid olduğu düşünülən parçalarda istifadə olunur. Bu parçalara misal olaraq Yunus surəsi 51.3, Ənam surəsi 55, 155, 165 və ya Bəqərə surəsi 92, 104, 153, 172, 208, 254, 264, 267, 278 və 2821[43] misal göstərmək olar.

Nöldekənin xronologiyası

redaktə

Alman şərqşünası Teodor Nöldeke bu mövzu ilə məşğul olan İslam alimləri və Qustav Veilin izinə düşərək, “Geschichte des Qorāns” əsəri ilə Quranın müxtəlif hissələrini tarixi kontekstdə yerləşdirməyə çalışır. Nöldekəyə görə, 24 surə Mədinə dövrünə, qalanların hamısı Məkkə dövrünə aid idi. Nöldeke, istifadə edilən dil və məzmunu nəzərə alaraq bu surələri də ilk, orta və son Məkkə dövrü adlandırdığı üç fərqli kateqoriyaya ayırmışdır. Nöldekənin fikrincə, erkən Məkkə dövrünə aid mətnlər poetik dil və ritmik qafiyələrlə, eləcə də başlarındakı tipik andlarla seçilirdi. Orta Məkkə dövrünə doğru mətnlər daha uzun olmağa və Allahın adlarından biri olan ər-Rəhman daha çox istifadə olunmağa başladı. Son Məkkə dövrünün mətnləri isə daha uzun və nəsr üslubunda yazılmışdır və bu xüsusiyyəti ilə Mədinə dövründə yazılmış mətnlərə bənzəyir.[43] Nöldeke surəsinin xronologiyası belədir.

Erkən Məkkə Dövrü 96, 74, 111, 106, 108, 104, 107, 102, 105, 92, 90, 94, 93, 97, 86, 91, 80, 68, 87, 95, 103, 89, 71, 82, 81, 53, 84, 100, 79, 77, 78, 88, 89, 75, 83, 69, 51, 52, 56, 70, 55, 112, 109, 113, 114, 1
Orta Məkkə Dövrü 54, 37, 71, 76, 44, 50, 20, 26, 15, 19, 38, 36, 43, 72, 67, 23, 21, 25, 17, 27, 18
Son Məkkə Dövrü 32, 41, 45, 16, 30, 11, 14, 12, 40, 28, 39, 29, 31, 42, 10, 34, 35, 7, 46, 6, 13
Mədinə Dövrü 2, 98, 64, 62, 8, 47, 3, 61, 57, 4, 65, 59, 33, 63, 24, 58, 22, 48, 66, 60, 110, 49, 9, 5

Nöldekənin Xronologiyası qərb və İslam elm dünyası tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilir. Nöldekəyə əsaslanaraq Quranla bağlı müxtəlif araşdırmalar da var. Məsələn, Angelika Neuwirth xüsusilə Orta Məkkə Dövrü ayələri üzərində araşdırma aparmışdır.[44]

Rəşid xəlifələr dövrü

redaktə

Əbu Bəkrin xilafətində

redaktə

Məhəmmədin vəfatından sonra dostu və yaxın müşaviri Əbu Bəkr Mədinədə xəlifə seçildi. Bənu Hənifənin başçısı Müseylimə özünü peyğəmbər elan edərək yeni xəlifəyə qarşı üsyan etdi.

632-ci ilin dekabrında Xalid bin Vəlidin başçılıq etdiyi xəlifə qüvvələri Yəmaməde Müseylimənin ordusu ilə vuruşur. Müsəlmanlar Müseylimə qüvvələrini məğlub etsələr də, Səlim də daxil olmaqla bir çox Quran hafizi öldürülür. Əbu Bəkr, bunun üzərinə indiyə qədər səpələnmiş Quran nüsxələrinin bir nüsxədə toplanmasını əmr edir.

Əbu Bəkr Zeydə Quranın bütün mətnini toplamaq tapşırığını verir.

“Əslində Zeydin məqsədi hafizin xatirələrinə cavab olaraq bir araya toplamaq üçün müxtəlif mənbələrdən beytlər axtarmaq idi. Bu yolla hamı prosesdə iştirak edirdi. Quranın hər hansı bir hissəsinə sahib olan heç kim kənarda qalmadı və buna görə də heç kimin təşvişə düşməyə və mətnin yalnız seçilmiş bir neçə nəfərdən toplandığından şikayət etməyə əsası yox idi."

İbn Həcər, Zeydin “Bərae” (ultimatum) surəsinin iki ayəsini Əbu Huzeymə əl-Ənsari ilə tapdım” deməsinə diqqət çəkir ki, Zeydin özünün yazı və əzbərinin kifayət etmədiyinə işarədir. Hər şey doğrulama tələb edirdi. İbn Həcər də belə şərh edir:

Əbu Bəkr ona [perqamentdə] mövcud olandan başqa qeydlər aparmağa icazə vermədi. Buna görə də Zeyd Bəra surəsinin son iki ayəsini ona yazılı şəkildə çatana qədər daxil etməkdən çəkindi, baxmayaraq ki, özü və digər səhabələr onu öz xatirələrindən yaxşı xatırladılar.

Quranı Zeyd ibn Sabitin başçılığı ilə dörd səhabədən ibarət bir heyət topladı. Zeyd ibn Sabitdən Quranın yazılı nüsxələrini toplaması tələb edilir və hər ayə ən azı iki səhabənin şifahi şəhadəti ilə təsdiqlənirdi. Bu məcmuə xəlifə Əbu Bəkr, ölümündən sonra isə Ömər tərəfindən saxlanılmışdır.[45]

Sünnilərə görə, Quranın məcmuəsinin şiə versiyası, on iki şiə uydurmalarından başqa bir şey deyildi. Onlar qeyd edirlər ki, ən qədim şiə məzhəbi olan Zeydilər Buxaridə təsvir olunan yuxarıdakı hadisələrə inanırdılar.

Quran haqqında rəvayət zəncirlərini təşkil edən on nəfər belədir:

  • Ömər ibn əl-Xəttab
  • Osman bin Əffan
  • Əli ibn Əbi Talib
  • Əbu Musa əl-Əşəri
  • Ubey ibn Kəb
  • Abdullah ibn Məsud
  • Zeyd bin Sabit
  • Əbu Hureyrə
  • Abdullah İbn Abbas
  • Əbu'd-Dərda

Bunların ən mühümmi Zeyd ibn Sabit və Ubey ibn Kəb idi.

Osman ibn Affan və rəsmiyyət

redaktə

Quranın 1924-cü ildə Qahirədə yazılan şəkil, -surələri Fatihə istisna olmaqla, ən uzundan ən qısaya doğru sıralayır və xəlifə Osman bin Əffan dövründə həyata keçirildiyi güman edilir- İslam dünyasında qəbul edilən bir tənzimləmədir. Quranı Məhəmmədin həyat hekayəsinə görə sıralayan və sıralayan araşdırmalar, İslam ədəbiyyatında olduğu kimi, siyer və hədislərdə qeyd olunan əsbab-ı nüzul olaraq ifadə edilən rəvayətlər istiqamətində aparılan araşdırmalardır.

Quranın oxunduğu və yazıldığı kimi rəsmiliyi, , müsəlman cəmiyyəti üçün məcburi formadır. Bu kanonik korpus o mənada qapalı və sabitdir ki, Quranda heç bir şey dəyişdirilə bilməzdi. İslam ənənəsinə görə, Məhəmmədin ölümündən təxminən iyirmi il sonra üçüncü xəlifə Osman ibn Əffanın hakimiyyəti (644-655) altında rəsmiləşmə prosesi başa çatdı. Bununla belə, bu tarix erkən ərəb tarixçiləri tərəfindən qeydə alınmamışdır və nəticəsizdir.[46]

Osmanın xilafəti dövründə xilafət xeyli genişləndi. İraq, Suriya, Misir və İrandan İslam dinini yeni qəbul edənlər əlavə olundu. Bu ibadətçilər müxtəlif dillərdə danışırdılar və ərəb dilini yaxşı bilmirdilər. Osman Quranın yazılı mətninin müəyyən bir ərəb ləhcəsində standartlaşdırılmasını vacib hesab edirdi. Quranın tərtib edilməsinin başqa bir səbəbi Quranı tam olaraq əzbərləmiş bir çox müsəlmanın ( huffaz ) xüsusilə müharibələrdə həlak olması idi.

İraq və Suriya müsəlman qüvvələri arasında Ermənistan və Azərbaycana ekspedisiyasında camaat namazında Quranın düzgün oxunması ilə bağlı fikir ayrılığı olub.

General Hüzeyfe ibn əl-Yəman bu problemi xəlifəyə çatdırıb və ondan vahid mətn tərtib etməsini istəyib. Bir çox əsgərin Quranın düzgün oxunması ilə bağlı fikir ayrılıqları olması Huzeyfəni vahid mətni təşviq etməyə sövq etmiş ola bilər. Bu çaşqınlığa misal olaraq Təbəristanda bir yürüş zamanı əsgərlərdən birinin Huzeyfədən “Allahın Rəsulu necə namaz qıldı?” sualını verməsidir. Hüzeyfə ona əsgərin döyüşdən əvvəl dua etdiyini söylədi.

Osmanın Quran lövhələrini Həfsədən aldığı və Zeydin başçılıq etdiyi 3 nəfərlik heyətə vərəqləri Qureyş ləhcəsi əsasında bir neçə cilddə köçürməyi tapşırdığı güman edilir.

Hekayə belədir:

Şam camaatı və İraq xalqı Ermənistan və Azərbaycanı fəth etmək üçün vuruşarkən Huzeyfe bin Yeman Osmanın yanına gəldi. Huzeyfe (Şam və İraq əhlinin) Quranın oxunuşındakı ixtilaflardan qorxdu və Osmana dedi: “Ey möminlərin rəhbəri! Yəhudilərin və xaçpərəstlərin əvvəllər etdikləri kimi, Kitab barəsində mübahisə etməmişdən əvvəl bu ümməti xilas edin”. Osman Həfsəyə xəbər göndərdi: “Quran əlyazmalarını bizə göndər ki, Quran materiallarını mükəmməl surətdə toplayaq və əlyazmaları sənə qaytaraq”. Həfsə onu Osmanın yanına göndərdi. Osman daha sonra Zeyd ibn Sabitə, Abdullah bin Zübeyrə, Səid bin Əl-Asa və Əbdürrəhman bin Haris bin Hişama əlyazmaları mükəmməl nüsxələrdə yenidən yazmağı əmr etdi. Osman üç Qureyş kişisinə dedi: “Əgər sizin Quranda hər hansı bir məsələdə Zeyd ibn Sabitlə ixtilafınız varsa, onu Qureyş ləhcəsi ilə yazın, Quran onların dilində nazil olmuşdur”. Bunu etdilər və Osman çoxlu nüsxə yazdıqdan sonra orijinal əlyazmaları Həfsəyə qaytardı. Osman hər bir müsəlman vilayətinə köçürdüklərinin bir nüsxəsini göndərdi və bütün digər Quran materiallarının, istər parça-parça əlyazmalarda, istərsə də bütöv nüsxələrdə yandırılmasını əmr etdi. Zeyd ibn Sabit əlavə etdi: “Biz Quranı köçürəndə Əhzab surəsindən bir ayə qaçırdım və Allah Rəsulunun onu oxuduğunu eşitdim. Biz onu axtardıq və Huzeymə ibn Sabitlə birlikdə tapdıq. [Bu ayə]: “Möminlərdən elə kişilər vardır ki, Allaha verdikləri vədə sadiqdirlər. '' Əhzab, 33:23

Missiya başa çatdıqdan sonra Osman bir nüsxəni Mədinədə qoyub, digərlərini Kufəyə, Bəsrəyə, Şama, bəzi şayiələrə görə isə Məkkəyə göndərdi və Quranın bütün digər variantlarının, o cümlədən orijinal nüsxəsinin məhv edilməsini əmr etdi. Bəzi alimlərə görə imha İbn Məsud və tərəfdarları rədd etdilerinden Kufədən başqa hər yerde həyata keçirildi.

Zühri, Xəlifə Osmanın nüsxəsi üçün Həfsənin əlyazmasının əhəmiyyətini vurğulayan ən erkən tanınmış alimdir. Həfsənin tumarlarının dağıdılması ilə bağlı izahat mənbəyi olan Zühri Həfsənin ölümündən sonra onun qardaşının əlyazmalarını miras aldığını və onların Osman və ya bəzi versiyalara görə Əbdülməlik bin Mərvan tərəfindən məhv edilməsinə icazə verdiyini bildirdi.

Ümumi inanca görə, Osmanın mətnində bu gün məlum olan ardıcıllıqla 114 surənin hamısı var idi.

Şiə müsəlmanlarının Quranın mənşəyi ilə bağlı inancları bəzi cəhətlərdən sünnilərdən fərqlidir. Nüfuzlu Mərci'-i təqlid Əbül-Kasım Hoyiyə görə, Osmanın Quran toplaması fiziki deyil, məcazi idi. O, ayələri və surələri bir cilddə toplamamışdı. Hoyi həmçinin iddia edir ki, Osmanın müsəlmanları birləşdirdiyi qiraət, əksər müsəlmanlar arasında yayılan və Məhəmməddən fasiləsiz olaraq onlara çatdırılan oxunuşdur.[40]

Bu, ən çox müzakirə olunan mövzulardan biridir.

Əli ibn Əbi Talib

redaktə

Bəzi şiə alimləri hesab edirlər ki, Əli bin Əbi Talibin Məhəmmədin ölümündən altı ay sonra topladığı şəxsi apoqrafiyası və Quranın ilk toplusu idi. Şiələrə görə, bu gün məlum olan Quranla Əlinin Quranı arasındakı yeganə fərq, bu versiyanın ayələrin göndərildiyi ardıcıllıqla tərtib edilməsidir. :89–90

Bir neçə şiə alimi Əlinin Quranı camaata təqdim etdiyini iddia ediblər. Bir rəvayətdə: “O, təfsir və vəhyi, qəti və ikimənalı ayələri, nəsx eden və nəsx edilmiş ayələri özündə cəmləşdirən kitabını gətirmişdi, nə bir əlif hərfi, nə də bir ləm əskik olmadı. Lakin ondan qəbul etmədilər.”[40] Onlar da hesab edirlər ki, Əlinin Quran nüsxəsində bu gün əlimizdə olan Osman əlyazmasında görünməyən ayələr var. Onlar inanırlar ki, ayə və surələrin sırası dəyişdirilərək ümmət, imma kimi sözlər dəyişdirilir, sözlər yenidən sıralanır və birinci xəlifə olan Əlinin haqqına aid ifadələr silinir.

Müasir şiə alimi Xoyi bu inanca qarşı bir arqument təqdim edir; Onun sözlərinə görə, Əlinin Quranında mövcud Qurana daxil olmayan əlavələrin olması bu əlavələrin Qurandan silinməsi demək deyil. Bu əlavələr Allahın dediklərinin təfsiri və ya izahı idi və ya Allahdan gələn vəhylər şəklində Qurandakı ayələrin niyyətini izah edirdi. Bu əlavələr standart Quranın bir hissəsi deyil və Allah Rəsulunun öz ümmətinə çatdırmağı əmr etdiyi şeylərdən sayılmır.[40]

Fərqli kodeks və rəsmiləşdirmə

redaktə
 
Səna əlyazması, Üst təbəqə, Bəqərə surəsi 265-271. misralar.

Osmanın rəsmi Quranından başqa, tam halda fərqli versiyalar və ya kodekslər ola bilərdi, lakin Sənan 1 əlyazmalarından başqa heç biri hələ aşkar edilməmişdir. Bu cür kodekslərə müsəlmanlar ayrı-ayrı şəxslərin şəxsi nüsxələri kimi baxırdılar. Qismən əlyazmalarla bağlı belə bir fikir var ki, “Xəlifə Osmanın 640-cı illərdə iddia edilən düzəlişindən əvvəl mövcud olan qismən versiyalardakı variantların tədqiqi heç bir ciddi fərq aşkar etməmişdir”.[47] Hazırda ən təsirli iki əlyazma Abdullah ibn Məsud və Ubeyy ibn Kəb əlyazmalarıdır. Əl -Qurazi, İbn Məsud, Ubeyy və Zeyd b. Sabit mushafları arasında heç bir fərq görmür. Teodor Noldeke və başqalarının Quran tarixinə dair klassik araşdırması (ingilis dilində mövcuddur) İbn Məsud və Ubeyə aid edilən variantların ətraflı müzakirəsini ehtiva edir. 1937-ci ildə Artur Ceferi müxtəlif mənbələrdə İbn Məsud və Ubey də daxil olmaqla səhabələrin kodeksləri və ya oxunuşlarına aid edilən variantlar toplusunu nəşr etdirdi. Əbdüllətif əl-Xətib tərəfindən on cilddə səhabələrin və ilkin oxucuların qiraətlərindəki variantların daha yeni və geniş kataloqu tərtib edilmişdir.

Abdullah ibn Məsudun əlyazması

redaktə

Mübahisə edilə bilən fərqli əlyazmalardan ən təsirlisi Məhəmmədin şəxsi xidmətçisi, erkən iman gətirmiş Abdullah ibn Məsudun əlyazması idi. Məlumata görə, o, Məhəmməddən yetmişə yaxın surə öyrənib və o, onu Quran oxumağın ilk müəllimlərindən biri təyin edib. Sonralar o, xəlifə Ömər tərəfindən Kufəyə inzibati vəzifəyə təyin edilmiş və burada Quran və Sünnə üzrə aparıcı nüfuz sahibi olmuşdur. Bəzi mənbələr İbn Məsudun Osmanın əlyazması rəsmiləşdirilərkən Quranın öz nüsxəsini məhv etməkdən imtina etdiyini iddia edirlər.

İbn Məsud variantının Osman mətnindən fərqləndiyi iki məqam var: surələrin sırası və qiraətlərdəki bəzi variantlar. Muhəmməd Mustafa əl-Ə'zami Əl-Fatihə və Əl-Müəvvizəyn kimi üç fərqli surə verir.

Nəvəvi və İbn Həzm kimi alimlər bu rəvayətləri İbn Məsudun uydurduğu yalan kimi pisləyiblər.

Əksər digər fərqlərə eyni samit mətni ilə dəyişdirilmiş saitlər daxildir, bu da yalnız tələffüzdə fərqlərə səbəb olur.

Dr. Ramon Harvey bir məqaləsində qeyd edir ki, İbn Məsudun qiraəti onun ölümündən sonra ən azı bir əsr ərzində Kufədə əsas oxunuş kimi istifadə olunmağa və hətta öyrədilməyə davam etdi, onun bəzi xüsusi qiraətləri Hənəfi fiqhində rol oynamağa davam edir.

Ubey ibn Kəb

redaktə

İkinci ən təsirli kodeks, Məhəmmədin katibi vəzifəsini icra edən Mədinəli Ubeyy bin Kəb haqqında idi.

Bir neçə hədisdə Ubey müxtəlif rollarda keçir. Məsələn, bəzi hallarda Həfsənin yerinə Übeyin səhifələri, bəzi hədislərdə isə Zeydin yerinə Quranı katiblərə diktə edən Übeydən bəhs edilir.

Onun Quran versiyasında Osmanın və ya İbn Məsudun mətnlərində rast gəlinməyən iki qısa surənin olduğu deyilir: üç ayəlik Əl-Həfd və altı ayəlik Həfd surəsi .

Professor Şon Entoni bu iki surənin mətin tarixini təfərrüatı ilə müzakirə etmiş və qeyd etmişdir ki, onların Übəyyin (və daha az dərəcədə digər səhabələrin) ardınca getdiyi müshaflarda olması ən qədim və ən yaxşı mənbələrdə yaxşı təmsil olunur. O, müsəlman mənbəsinin bu mushaflardakı surələr haqqında birbaşa maddi müşahidələr apardığını bildirir.

Übeyyin əlyazmasında surələrin sırasının quruluşca Osman və İbn Məsuddan fərqli olduğu deyilir. VII əsrin əvvəllərində Səna əlyazmalarının alt mətninin surə sırasının Ubey (və daha az dərəcədə İbn Məsud) tərəfindən bildirilənlərlə oxşarlıqlar daşıdığı məlumdur.

Hal surəsi: “Allahım, Səndən kömək, Səndən bağışlanma diləyirik, Sənə həmd edirik və Səni inkar etmirik. Sənə qarşı günah edəni tərk edirik”.

Əl-Həfd surəsi: “Allahım, Sənə ibadət, dua edirik, səcdə edirik və Sənə tərəf qaçıb, Sənə xidmət etməyə tələsirik. Sənin rəhmətinə ümid edir və əzabından qorxuruq. Sənin əzabın, şübhəsiz ki, kafirlərə çatacaqdır”.

Bunlar hədis cərgəsində bildirilən bəzi qunut hissələri ilə oxşar ifadələr idi. (Gör. Nəvəvi, əl-əzkar, Qahirə, 1955, səh. 57-58. )

Ayədəki ifadə belədir: “Adəm övladına zəngin bir dərə verilsə, ikincini, malla dolu iki vadi verilsə, üçüncüsü mütləq istəyər. Adəm oğlunun qarnını torpaqdan başqa heç nə doldura bilməz və Allah tövbə edənləri bağışlayar”.

Məlumdur ki, bu mətn Məhəmməddən hədisdir . (Buxari, VIII, No 444-47)

İbn Abbas (No 445) və Übeyyə (No 446) görə bu mətn bəzən Quranın bir hissəsi hesab olunurdu. Lakin Übey 102-ci surədən sonra belə izah edir: “Mən [səhabələrin] yuxarıdakıları Quranın bir hissəsi kimi görmədiklərini açıqladım”. (Buxari, VIII, No 446.)

Məhəmmədin səhabələrinin bu Quran nüsxələri ilə bağlı rəvayətləri fərqlidir. məsələn, Buhari, VIII, No. 446-cı hədisdə deyilir ki, Übey bu cümləni Qurandan ilkin mərhələdə qəbul etmişdir. Lakin bu Quran nüsxələrinin maddi əlyazmaları günümüzə qədər gəlib çatmamış və köhnəlmiş kimi məhv edilmişdir.

Tamlıq və qorunma

redaktə

Tarixi mətnlərin tədqiqiyle məlum olub ki, ümumi fikrin əksinə olaraq bu mətnlərlə Qahirə yazısı arasında durğu işarələri və saitlərdən başqa da fərqlər var. Dr. Daniel Brubaker internetdə bir sıra təqdimat videoları (Quran variantı) dərc edib və burada o, ən qədim Quran mətnlərinə edilən düzəlişlər və əlavələrdən bəhs edir.

İslam mənbələri

redaktə

İslam mənbələrinə görə, standartlaşmadan əvvəl, Quranın 116 surə (Übeyy İbn Kəabın əlyazması) və ya 111 fəsildən (İbn Məsudun əlyazması) ibarət variantları vardı.[48]

İslam baxışı: sünni və şiə

redaktə

Müsəlmanlar əksəriyyə bu gün təqdim edilən Quranın tam olduğuna inanır. Bu Quran ayələri ilə dəstəklənir, məsələn, “Zikri Biz nazil etdik və onu mütləq qoruyub saxlayacağıq”.[49]

Quranın toplanması və rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı rəvayət və hədislərin müxtəlifliyinə görə bəzi alimlər Osmanın mətnində Məhəmmədə nazil olan bütün materialların olub-olmaması barədə mübahisə edirlər. Məsələn, sünni ədəbiyyatında Əbu Bəkrin təşəbbüsü ilə Quranın toplanmasından əvvəl bəzi vəhylərin artıq itirildiyi barədə məlumatlar var. Buna görə Ömər bir vaxtlar zina cəzası olaraq xatırladığı bir ayənin mətnini aratırdı. O, sonradan aşkar etdi ki, həmin ayənin qeydinə malik olan yeganə şəxs Yəmamə döyüşündə həlak olub və nəticədə ayə itirilib.

Bəzi səhabələr ayəni xatırladılar, onlardan biri də Məhəmmədin həyat yoldaşı Aişə idi. Onun çarpayısının altında bir səhifə olduğu, o cümlədən daşlamaq ( Rəcm ) haqqında bir səhifə olduğu və Məhəmmədin ölümündən sonra bir ev heyvanının (keçinin) otağa girərək onları yediyi qeyd olunur.

Bəzi şiə alimləri Məhəmmədin vəfatından sonra Əlinin sələflərinin, Əlinin xəlifə olmaq hüququ ilə bağlı bütün (Quran) işarələrini bilərəkdən istisna etdiyini bildirirlər. Digərləri isə Əhli-beytin fəzilətlərindən bəhs edən iki “ən-Nureyn” və “əl-Velayə” surəsinin ləğv edildiyini iddia etdilər. :89–90

Əbüqasim Xoyi Quranın həqiqətini və tamlığını Məhəmmədin sağlığında tərtib edildiyini əsas götürərək müdafiə edir. Onun arqumenti Məhəmməddən sonrakı vəziyyətin tənqidi təhlilinə əsaslanır; Əbu Bəkr bildirir ki, Ömər və Osman tərəfindən Quranın toplanması əsasən xilafətə qərar verildikdən sonra baş verib və buna görə də Əlinin xilafətindən bəhs edilsəydi, müsəlmanlar xilafət üçün bir araya toplaşmazdılar. Nə xilafətin əvvəlində, nə də Əli xəlifə olduqdan sonra səhabələrdən heç birinin bu sözdə dəyişikliyi qeyd etməməsi bu dəyişikliyin baş verməməsinə dəlil idi.[40]

Xoyi iddia edir ki, Osman xəlifə olanda İslam o qədər geniş yayıldı ki, Qurandan heç nə çıxarmaq mümkün deyildi. Osman mətni dəyişdirsə belə, Quranı əzbərləyən heç kəsi inandıra bilməzdi.[40] Belə bir dəyişiklik Osmanın siyasi müxalifləri və qatilləri tərəfindən qeyd edilməmişdir. Nəhayət, o, iddia edir ki, əgər Osman Quranı dəyişdirsəydi, Osmanın ölümündən sonra Əli xüsusilə onun xilafətinə aid olan ayələri geri qaytarardı. Əvəzində o, Əlinin hakimiyyəti dövründə mövcud Quranı təqdim etmiş kimi görünür və onun fikrincə, heç bir dəyişiklik olmadığına sübutdur.[40]

Əlyazmalar

redaktə

20-ci əsrdə Səna əlyazması aşkar edildi və radiokarbon metodundan istifadə edərək 95% etibarla CE 578-669-a tarix verildi.

Üst mətndə standart Quranla eyni ayələr və eyni surə və ayə sırası var.[50]

Səna kodeksinin alt mətnindəki surələrin sırası standart Qurandakı sıradan fərqlidir.[51] Bundan əlavə, alt mətin standart Qurandan geniş dəyişiklikləri nümayiş etdirir; belə ki, alt mətn “Osman ənənəsinə” uyğun gəlməyən yeganə sağ qalmış erkən Quran əlyazmasını təmsil edir. Qeyd olunan variantların əksəriyyəti standart Quran oxunuşunu vurğulayan və ya aydınlaşdıran əlavə söz və ifadələrdən ibarətdir. Bəzi alimlər, Peyğəmbərin ayrı-ayrı səhabələri tərəfindən “Osman rəvayətindən” çıxarılan “müşayiət edən əlyazmalar”dakı variantların hesabatlarında bu dəyişikliklər üçün paralellər irəli sürmüşlər; Amma bu yazışmalar azlıq təşkil edir.

Qeyri-müsəlman alimlərin fikirləri

redaktə

Quranın mənşəyi daimi akademik araşdırma mövzusudur. Bundan əlavə, ənənəvi baxışın kökündən çıxarılması və yenidən qiymətləndirilməsi üçün bir sıra təkliflər irəli sürülüb.

Quranın ilahi mənşəyi istisna olmaqla, qeyri-müsəlman alimlər onun mənşəyinin İslam hekayəsini 1970-ci illərə qədər qəbul etmişlər.[52]

Ernest Renan; “İslam başqa dinlərin mənşəyini bəsləyən sirlərin ortasında deyil, tarixin tam işığında[53], İslam adı ilə hökm sürən və yayılan, dinin şövqündən qaynaqlanan bir imperiya kimi doğuldu və o dinin müqəddəs kitabının tərtibinə, nizamlanmasına, təsdiqinə və yayılmasına rəhbərlik etdi" dedi.

1970-ci illərdə isə revizionist tarixçilər İslam mənbələrini[54] (Quranın təfsiri və ya şərhi, hədislər və ya İslam peyğəmbəri Məhəmmədin bəyəndiyi və bəyənmədiyi şərhlər, eləcə də tərcümeyi-halı) sorğulamağa başladılar. Onlar sübut kimi bu ədəbiyyata, o cümlədən arxeologiya, epiqrafiya, numizmatika və ərəb olmayan ədəbiyyata “mənbə-tənqidi[54] ” yanaşmasını tətbiq edərək, onların “ağır faktlar” və çarpaz yoxlama qabiliyyətini təmin etdiklərini iddia edirdilər.[55]

İslam tarixçiləri Patrisia Kroun, Maykl Kuk, Con Wansburg və arxeoloq Yehuda D. Nevo ' nun mövcud olan bütün əsas İslam mənbələri təsvir etdikləri hadisələrdən unutmaq, yanlış şərh, təhrif, təhrif və s üçün kifayət eden 150-300 il sonra ortaya çıxdığını irəli sürdülər.[56][57][58] Onlar iddia edirlər ki, İslam fəthləri yəhudi və xristian çağırışlarına cavab olaraq öz inancını və tarixini işləyib hazırladığı və bərpa etdiyi üçün müsəlmanların fəthlərindən bir neçə əsr sonra tədricən formalaşmışdır.[59]

1999-cu ildə Kuk və Kroun iddia edirdilər ki, “7-ci əsrin son onilliyindən əvvəl Quranın hər hansı formada varlığına dair qəti dəlil yoxdur”. ( Səna əlyazması və Birminqem Quran əlyazması kimi əlyazmaların VII əsrin əvvəllərinə aid radiokarbonla tarixləri daha sonra aşkar edilmişdir.)

Bununla belə, bütün erkən əlyazmalar üçün ümumi olan osman mətn janrının spesifik orfoqrafiyası üzərində iş dərc edən Marijn van Putten bunun Birmingem fraqmentində (Mingana 1572a) tapılan unikal orfoqrafiya dəstindən qaynaqlandığını bildirdi və təsvir etdi. + Arabe 328c); O, “açıqcası Osman mətn növünün nəslindəndir” və erkən radiokarbonla tanış olmasına baxmayaraq, onun Osmandan əvvəlki nüsxə olması “mümkün deyil” deyir.

Xristian Bizans tarixi qeydlərində ərəb işğalçılarının tərəqqisini, liderlərini və ya dinini təsvir edən “Quran”, “İslam”[60], “ Rəşidin xəlifələri ” və işğalçılıq müharibələrindən bəhs edilmir. O da həqiqətdir ki, “xilafətin qurulması ilə yaşamış”[61] ərəb dövləti haqqında hələlik heç bir sənəd yoxdur ki, bölgə və dövr sikkələrində miladi 685-ci ildən sonra İslam ikonoqrafiyasından istifadə olunmayıb.[62][63]

Tarixçi Tom Hollanda görə, Quran eramızın 7-ci əsrinin əvvəllərində tərtib edilib, lakin 690-cı illərdə bir xəlifə nəhayət Peyğəmbərin adını ictimai abidənin üzərinə yazdırıb; Onilliklər sonra xüsusi yazılarda ona istinadlar görünməyə başlayır”.[61]

Tarixçi Maykl Kuk Quranın toplanması və kitab şəklində düzülüşündəki uyğunsuzluqlardan bəhs edir (Müshəf);

Öyrəndik ki, Məhəmmədin bəzi ardıcılları onun sağlığında Quranın hamısını əzbər bilirdilər. - amma sonra ordan-burdan yığılan parçalardan bir yerə yığmaq lazım idi. Bizə deyirlər ki, Məhəmməd mütəmadi olaraq vəhylərini bir katibə diktə edirdi, lakin sonra kitab əzbər olanların döyüşündə həlak olmaq təhlükəsi ilə üzləşdi. Birinci xəlifə tərəfindən toplanaraq kitaba çevrilmişdir; və ya ikinci; üçüncüsü, Osman tərəfindən. Alternativ olaraq, Osmanın vaxtından əvvəl toplanmışdı və o, sadəcə olaraq mətni standartlaşdırdı və digər versiyaları məhv etdi. Bu söz-söhbətlərin sonuncusu üstünlük təşkil edirdi, lakin seçim bir qədər ixtiyaridir. . . deyir.

Wansbroun tələbələri Kron və Kuk Hagarism: The Making of Islamic World (1977) adlı kitab yazdılar. Crone, Wansbrough və Nevo, mövcud olan bütün ilkin mənbələrin təsvir etdikləri hadisələrdən 150-300 il sonraya aid olduğunu və buna görə də xronoloji olaraq bu hadisələrdən çox uzaq olduğunu iddia edirlər.

Mətn tənqidi

redaktə

1970-ci illərdə “skeptik alimlər dalğası” kimi təsvir edilən şey İslamşünaslıqda əldə edilən hikmətlərin çoxuna meydan oxudu.[64] Onlar İslam tarixi ənənəsinin nəqldə əsasən pozulduğunu müdafiə etdilər. Onlar sikkələr, yazılar və qeyri-islami mənbələr kimi digər ehtimal olunan daha etibarlı mənbələrdən İslamın erkən tarixini düzəltməyə və ya yenidən qurmağa çalışdılar. Bu qrupun ən yaşlısı Con Uansbrodu (1928-2002). Wansbrough'un işi geniş qeyd edildi, lakin bəlkə də çox oxunmadı.[64]

1972-ci ildə Yəmənin Səna şəhərindəki bir məsciddə qədim Quranların qeydi tapıldı - bu, adətən Səna əlyazmaları olaraq bilinir. Uzun illər bu Quran fraqmentlərini tədqiq edən alman alimi en:Gerd R. Puin və onun tədqiqat qrupu 8-ci əsrin əvvəllərinə aid əlyazmaların təxminən 35.000 mikrofilm fotoşəkilini çəkdi. Puin bütün əsərini nəşr etmədi, lakin qeyri-adi misra ardıcıllığını, kiçik mətn variasiyalarını və nadir orfoqrafik üslubları qeyd etdi. O, həmçinin bəzi tumarların tumarlardan təkrar istifadə edilməsini təklif etdi. Puin hesab edirdi ki, bu , sabit mətndən çox inkişaf edən mətn deməkdir.

Sənadan tapılan və İslamın yayılmasının ilkin mərhələlərinə aid edilən Quran tapıntıları Quranın tarixi ilə bağlı müxtəlif suallar doğurub. Qərbdə Gerd-Rüdiger Puin, İbn Warraq, Karl-Heinz Ohlig və Yehuda Nevo[65] kimi elm adamları Quranın müxtəlif mənbələrin birləşməsindən yaranan bir kitab olması fikrini dəstəkləyirlər. Təxəllüsü ilə məqalələr dərc etdirən və əsl kimliyi bilinməyən İslam tədqiqatçısı Kristof Lüksenberq də Quranın mənşəyi ilə bağlı müxtəlif tezislər irəli sürür.[66]

2002-ci ildə Christoph Luxenberg tərəfindən nəşr olunan çox mübahisəli əsər Die syro-aramäische Leseart des Koran (Quranın suriya-arami dilində oxunuşu) filoloji yanaşma ilə Quran mətninin mənşəyini şübhə altına alır.

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  2. ↑ F. E. Peters, "The Quest of the Historical Muhammad Arxivləşdirilib 2022-04-27 at the Wayback Machine, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (August 1991), p. 297.
  3. ↑ Şablon:Web kaynağı
  4. ↑ "İster sözlü ister yazılı olarak nakledilmiş olsun, herhangi bir tarihsel anlatı geleneğinin istikrarı için kronolojinin çok önemli olduğu varsayımına göre, bu durum ikinci yüzyılda siyer çalışmalarının hala bir akışkanlık halinde olduğunun açık bir göstergesi olarak görülebilir.Şablon:Akademik dergi kaynağı
  5. ↑ Yunus, 10:15
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-11-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-11.
  7. ↑ Ənbiya, 21:5
  8. ↑ Saffat, 37:36
  9. ↑ Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; s. 303: ‘Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one’
  10. ↑ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, s. 7
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  12. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  13. ↑ Meccan Trade And The Rise Of Islam, (Princeton, U.S.A: Princeton University Press, 1987
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  16. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  17. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  20. ↑ Orhan Gökdemir, Din ve Devrim, İstanbul: Destek Yayınları. 2010. s. 64
  21. ↑ 1 2 http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/Kabe%20tarihi.pdf[ölü keçid]
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  23. ↑ Dan Gibson: Qur'ānic Geography (2011)
  24. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  25. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-09-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  26. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  27. ↑ "There is no concrete evidence that Ptolemy ever drew his own maps. Instead, he transmitted geographical data in digital form, using a series of numbers and diagrams that allowed later map-makers to adapt it." https://www.historyextra.com/period/ancient-history/ptolemys-maps-the-father-of-modern-geography/ Arxivləşdirilib 2021-10-20 at the Wayback Machine
  28. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-10-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  29. ↑ S. Brock, A brief outline of Syriac Literature, Moran Etho 9, Kottayam, Kerala: SEERI (1997), pp.56-57, 135
  30. ↑ Hoyland, Robert G. Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam;s. 197. The Darwin Press, Inc. (January 1, 1998).
  31. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  32. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-07-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  33. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-12.
  34. ↑ Ayoub, 1984
  35. ↑ Farid, 2005
  36. ↑ Atiyeh, 1995
  37. ↑ Iqbal, 1967
  38. ↑ Cobb, 2012
  39. ↑ Rippin, 2009
  40. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Al-Khu'i, 1998
  41. ↑ Hans-Thomas Tillschneider: Typen historisch-exegetischer Überlieferung. Formen, Funktionen und Genese des asbāb an-nuzūl-Materials. Würzburg 2011.
  42. ↑ Nöldeke: Geschichte des Qorāns. Bd. I, S. 59–65.
  43. ↑ 1 2 Nöldeke: Geschichte des Qorāns. Bd. I, S. 64.
  44. ↑ Neuwirth 498-501.
  45. ↑ Cornell, 2006
  46. ↑ Cook, The Koran, 2000: p.119
  47. ↑ F. E. Peters, The Quest of the Historical Muhammad, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 3 (Aug.,1991), p. 293
  48. ↑ As-Suyuti, "Al-Itqan", pp. 152-153; Arthur Jeffery, Materials for the History of the Text of the Qu'ran: The Old Codices. Leiden: E.J. Brill, 1937.
  49. ↑ Hicr, 15:9
  50. ↑ Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran Arxivləşdirilib 2021-10-24 at the Wayback Machine", Der Islam, 87 (2012), 26.
  51. ↑ Behnam Sadeghi & Mohsen Goudarzi, "Sana'a and the Origins of the Qu'ran", Der Islam, 87 (2012), 23.
  52. ↑ Holland, 'In the Shadow of the Sword, 2012: p.45
  53. ↑ Cilliot, Claude "Muhammad, le Curan et les `Contraites de l'Histoire`" in Wild, Stefan (editor): The Qur'an as Text (Leiden, 1966), p.4
  54. ↑ 1 2 Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.420
  55. ↑ Neva & Koren, "Methodological Approaches to Islamic Studies", 2000: p.422-6
  56. ↑ Yehuda D. Nevo "Towards a Prehistory of Islam," Jerusalem Studies in Arabic and Islam, vol. 17, Hebrew University of Jerusalem, 1994 p. 108.
  57. ↑ John Wansbrough The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation History, Oxford, Oxford University Press, 1978 p. 119
  58. ↑ Patricia Crone, Meccan Trade and the Rise of Islam, Princeton University Press, 1987 p. 204.
  59. ↑ P. Crone and M. Cook, Hagarism: The Making Of The Islamic World, 1977, Cambridge University Press
  60. ↑ Saadi, "Nascent Islam in the Seventh Century Syriac Sources", 2008: p.219-220
  61. ↑ 1 2 Holland, 'In the Shadow of the Sword, 2012: p.41
  62. ↑ Crossroads to Islam: The Origins of the Arab Religion and the Arab State, by Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Prometheus Books, 2003, part 2
  63. ↑ Reynolds, "Quranic studies and its controversies", 2008: p.14
  64. ↑ 1 2 Donner, Fred Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, Darwin Press, 1998
  65. ↑ Hans-Caspar Graf von Bothmer, Karl-Heinz Ohling, Gerd-Rüdiger Puin: Neue Wege der Koranforschung. In: Magazin Forschung. Universität des Saarlandes, Saarbrücken 1999, 1, S.33–46. ISSN 0937-7301.
  66. ↑ Luxenberg, Die syro-aramäische Lesart des Koran, ein Beitrag zur Entschlüsselung der Koransprache. Das Arabische Buch, Berlin 2000, 2007. ISBN 3-89930-028-9.

Ədəbiyyat

redaktə

Türk ədəbiyyatı

redaktə
  • Mustafa Öztürk, Hadiye Ünsal, Quran Tarixi, Ankara Məktəbi Yayınları (Ankara 2016).
  • Məhəmməd Mustafa əl-Əzəmi, Quran Tarixi, İz nəşriyyatı, 2018 (Tərcüməçi: Ömer Türker-Fatih Serenli)

Xarici ədəbiyyat

redaktə
  • Gotthelf Bergsträsser: Quranı Kərimdə “Aparat Tənqidi” planı . Verlag der Akademie der Wissenschaften, Münhen 1930.
  • Con Burton: Quran toplusu . Cambridge University Press, Cambridge 1977, ISBN 0-521-21439-4 .
  • Markus Groß, Karl-Heinz Ohlig (Hrsg. ): Die Entstehung einer Weltreligion III - Die heilige Stadt Mekka - eine literarische Fiktion. INARAH - Schriften zur frühen Islamgeschichte und zum Quran. Band 7. Verlag Hans Schiler; Berlin, Tübingen 2014.
  • Etan Kolberq və Məhəmməd Əli Əmir-Moezzi: Vəhy və saxtalaşdırma: Əhməd b. Məhəmməd əl-Səyyari . Kritische Ausgabe mit Einführung və Anmerkungen. Brill, Texts and Studies on the Quran, Leiden and Boston 2009. 363 S. (İngilis dili) + 201 S. (Ərəb). Onlayn-Teilanscht
  • Angelika Neuwirth : Der Quran al Text der Spatantike. Ein avropaischer Zugang . Verlag der Weltreligionen, Frankfurt/M. 2010, ISBN 978-3-458-71026-4 .
  • Theodor Nöldeke : Geschichte des Qorans. Mit einem literarhistorischen Anhang über die muhammedanischen Quellen və die neuere christliche Forschung . Neuausg. Ditrix, Leypsiq 1909/38
  1. Uber-dən Ursprung des Qorans . 1909.
  2. Die Sammlung des Qorans . 1919.
  3. Die Geschichte des Korantexts . 1938.
  • Otto Pretzl: Qurani-Kərimin “Aparat Tənqidi” kitabından ölün . Verlad der Akademie der Wissenschaften, Münhen, 1934.
  • Gerd-Rüdiger Puin: Sənada ilk Quran əlyazmalarına dair müşahidələr. In: Stefan Wild (Hrsg. ): Mətn olaraq Quran. Simpozium . Brill, Leiden 1996, s. 107-111. ISSN 0169-8729.
  • Nicolai Sinai: "Quran proses olaraq" Angelika Neuwirth, Nikolai Sinai, Michael Marx (Hrg. ): Kontekstdə Quran. Quran mühitinə dair tarixi və ədəbi araşdırmalar . Leiden 2011. səh. 407-439.
  • William Montgomery Watt (Bearb. ): Bellin Qurana Girişi (İslam Tədqiqatları; 8). University Press, Edinburq 2005, səh. 40-56, ISBN 0-7486-0597-5 (Nachdr. d. Avqust, Edinburq 1970).

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Quranın_tarixi&oldid=7830514"